BAYAD, I

Ang katumbas nga ihatag o madawat alang sa mga serbisyo o kadaot. Ang Hebreohanong berbo nga gihubad nga “magbayad” (sha·lemʹ) maoy kaamgid sa sha·lohmʹ, nga nagkahulogang “pakigdait.” (Ex 21:36; 1Ha 5:12) Busa ang maong berbo nagpasabot sa pagpasig-uli sa pakigdait pinaagig pagbayad o pag-uli. Ubos sa Balaod nga gihatag ngadto sa Israel pinaagi kang Moises, ang bayad pangayoon kon adunay kadaot sa bisan unsang natad sa tawhanong mga relasyon. Ang bayad ihatag usab alang sa trabaho o mga serbisyo nga gihimo. Ang sinuholang mga mamumuo, sila man mga Israelinhon, langyawng mga pumoluyo, o uban pa, kinahanglang bayran sa ilang mga suhol nianang adlawa mismo.​—Lev 19:13; Deu 24:​14, 15.

Mga Kadaot Ngadto sa mga Tawo. Ang usa ka tawo nga nakahimog kadaot sa laing tawo diha sa panag-away tungod sa paghampak kaniya kinahanglang magbayad kaniya alang sa panahon nga dili siya makatrabaho, hangtod nga ang maong tawo bug-os nga mamaayo.​—Ex 21:​18, 19.

Kon, sa panag-away tali sa duha ka tawo, ang usa ka mabdos nga babaye nahimoag kadaot o ang iyang (mga) anak ‘ahat nga gipanganak,’ apan walay nahitabong makamatay nga aksidente, ang tawong sad-an pahamtangan ug danyos sa tag-iya sa babaye. (Kon ang bana mangayog sobrang danyos, ang mga maghuhukom maoy magtino kon pila ang ibayad.)​—Ex 21:22.

Kon ang usa ka torong baka maoy tigpanungay ug ang tag-iya gipasidan-an na niini apan wala magbantay niini, nan, kon kini makasungay ug usa ka ulipon ug siya mamatay, ang tag-iya sa ulipon makadawat ug 30 ka siklo ($66) nga bayad gikan sa tag-iya sa torong baka. Kini nagtumong sa langyawng mga ulipon, dili sa mga Hebreohanon, sumala sa Hudiyong mga komentarista. Kon ang torong baka makasungay ug usa ka tawong gawasnon, ang tag-iya pagapatyon. Apan, kon sa tan-aw sa mga maghuhukom ang mga kahimtang o uban pang mga hinungdan magtugot sa mas gaan nga silot, ang usa ka lukat mahimong ipahamtang kaniya. Niana nga kahimtang ang tag-iya sa torong baka nga nakasungay magbayad sa bisan unsang kantidad nga ipahamtang sa mga maghuhukom. Dugang pa, ang tag-iya mawad-an sa torong baka, kay kini batoon hangtod mamatay. Ang unod niini dili pagakan-on. (Ex 21:28-32) Kini nga balaod dayag nga gipadapat usab ngadto sa ubang mga hayop nga makapatay.

Kon ang usa ka tawo magtental sa usa ka ulay nga dili sinayoran, siya kinahanglang magkuha kaniya ingong iyang asawa; bisan kon ang amahan magdumili gayod sa paghatag kaniya ngadto sa lalaki, siya kinahanglang magbayad sa amahan sa babaye sa kantidad sa pagpalit alang sa mga ulay (50 ka siklo; $110), ang sagad nga bugay, tungod kay ang iyang mikubos nga bili ingong pangasaw-onon angayng pagabayran.​—Ex 22:​16, 17; Deu 22:​28, 29.

Pagbutangbutang. Ang usa ka lalaking binakak nga nag-akusar sa iyang asawa nga malimbongong nangangkon nga siya kuno ulay sa panahon sa ilang kaminyoon kinahanglang mobayad sa amahan sa iyang asawa ug doble sa kantidad nga ibayad alang sa mga ulay (2 × 50 ka siklo; $220) tungod sa iyang pagduhig ug daotang ngalan sa usa ka ulay sa Israel.​—Deu 22:13-19.

Usa ka matang sa bayad ang nalangkit usab sa dihang ang usa ka tawo binakak nga magsumbong sa iyang asawa sa pagluib. Kon tinuod ang sumbong, ang mga sangkap sa pagsanay sa asawa mokuyos, nga dili na makapanganak, apan, kon siya makaplagan nga dili sad-an, ang iyang bana kinahanglang magpamabdos kaniya. Sa ingon siya panalanginan ug anak.​—Num 5:11-15, 22, 28.

Pagpangawat. Ang pagpangawat gidili sa Balaod. Mahitungod sa usa ka kawatan, kini mabasa: “Siya magbayad sa walay pakyas. Kon siya walay bisan unsa, nan siya ibaligya alang sa mga butang nga iyang gikawat. Kon adunay hikaplagan nga kinawat diha sa iyang kamot, gikan sa torong baka ngadto sa asno ug ngadto sa karnero, nga buhi, siya magbayad ug doble.” Lakip niini ang salapi o ubang mga butang ingon man mga hayop. Kon giihaw na sa kawatan ang kinawat nga hayop o gibaligya na kini, nan siya magbayad ug dako, nga mao, alang sa usa ka torong baka lima ka baka, ug alang sa usa ka karnero upat ka karnero. (Ex 22:​1, 3, 4, 7) Tungod niini nga balaod, napanalipdan ug nabayran ang biktima ug ang kawatan mapugos sa pagtrabaho aron mabayran ang iyang salaod imbes nga mopuyo na lang sa bilanggoan ug mahimong pinansiyal nga palas-anon sa komunidad, samtang ang biktima dili mabayran kon unsay nawala kaniya.

Mga Kadaot ug mga Danyos sa Kabtangan. Ang usa ka tawo nga nakapatay sa hayop sa laing tawo kinahanglang magbayad niini. (Lev 24:​18, 21) Kon ang usa ka torong baka makapatay ug laing torong baka, ang buhing torong baka ibaligya, ug ang halin niini ug ang patayng hayop bahinon nga patas tali sa mga tag-iya. Apan, kon ang torong baka nahibaloan na nga mangtas, ang tag-iya magbayad sa laing tawo pinaagi sa paghatag kaniyag buhi nga torong baka ug maiya ang patayng torong baka ug, busa, kubos kaayog bili.​—Ex 21:​35, 36.

Ang labing maayo sa uma o parasan sa usa ka tawo kinahanglang maoy ibayad sa kadaot nga nahimo sa iyang hayop nga misulod ug nanibsib sa uma sa laing tawo. Kon ang usa ka tawo maoy nakaingon sa sunog nga nakahimog kadaot sa uma sa laing tawo, ang tag-iya kinahanglang bayran sa katumbas nga kantidad. Mas bug-at ang hukom sa kadaot nga mahimo sa mga hayop nga misulod sa uma sa laing tawo tungod kay ang mga hayop mas sayon nga makontrolar kay sa kalayo, ug usab tungod kay ang nanibsib nga hayop dili-makataronganong nakapahimulos niana sama sa usa ka kawatan; busa, labaw pa sa katumbas nga bayad ang gikinahanglan.​—Ex 22:​5, 6.

Pagpatipig, Pagpaatiman. Sa dihang ang mga butang o mga manggad gipatipigan sa usa ka tawo ug sa maong panahon kini gikawat, ang kawatan, kon masakpan, kinahanglang mohatag sa naandang doble nga bayad. Ang salapi ug mga butang nga gipatipigan sa usa ka tawo wala manginahanglan ug linaing pag-atiman apan angayng tagoan sa usa ka luwas nga dapit. Bahin sa binuhing hayop nga gipaatiman sa laing tawo, ang nag-atiman sa hayop kinahanglang mag-atiman niini sama sa iyang kaugalingong mga hayop. Ang maong mga tig-atiman sagad nga bayran alang sa gikinahanglang pagkaon sa mga hayop, ug usahay sila bayran usab sa dugang pang kahasol sa pagbantay sa mga hayop. Kon ang hayop namatay rag iya, gikuniskunis sa mabangis nga mananap, o gikawat sa pundok sa mga bandido, ang tig-atiman dili pakasad-on. Ang maong perdisyon dili niya mapugngan. Kini mahimong mahitabo usab sa iyang kaugalingong kahayopan, apan kon kini gikawat (sa usa ka tawo nga mahimong mapugngan unta sa tig-atiman, o kon kini tungod sa iyang pagpasagad), ang tig-atiman manubag ug kinahanglan nga magbayad.​—Ex 22:7-13; tan-awa ang Gen 31:38-42.

Ang usa ka tawo nga nanghulam ug hayop gikan sa laing tawo aron iyang gamiton kinahanglang magbayad sa bisan unsang kadaot nga mahitabo. (Ex 22:14) Kon ang tag-iya kauban niini, walay bayad nga pangayoon, pinasukad sa prinsipyo nga ang indibiduwal angayng magbantay sa iyang kaugalingong kabtangan. Kon kini inabangan, ang tag-iya maoy mopas-an sa kadaot tungod kay angay unta niyang hunahunaon ang kapeligrohan sa dihang gitakda ang kantidad sa abang.​—Ex 22:15.