Geograpiya sa Bibliya—Tukma Ba?

ANG adlaw mao pay pagsalop sa Palestina. Ang tuig maoy 1799. Human sa usa ka mainit nga adlaw sa pagmartsa, ang Kasundalohang Pranses nagtukod ug kampo, ug si Napoléon, ang hepe sa kasundalohan, nagpahulay sa iyang tolda. Gisug-an sa kandila, usa sa iyang mga sulogoon nagbasa sa makusog sa Pranses nga Bibliya.

Dayag kanunay kini nga nahitabo sa panahon sa pagpakiggubat ni Napoléon sa Palestina. “Sa dihang nagkampo diha sa mga kalumpagan niadtong karaang mga lungsod,” nga iyang gisulat diha sa iyang talaadlawan, “basahon nilag kusog ang Kasulatan kada gabii . . . Ang kaamgiran ug ang kamatuoran sa mga hubit dayag kaayo: kini mosibo gihapon niining nasora human sa daghan kaayong mga siglo ug mga kausaban.”

Sa pagkatinuod, mapasibo dayon sa mga magpapanaw ngadto sa Tungang Sidlakan ang mga hitabo sa Bibliya uban sa presenteng-adlaw nga mga lugar. Sa wala pa mailog sa Kasundalohang Pranses ang Ehipto, diyutay ra ang nahibaloan sa mga langyaw bahin sa maong karaang yuta. Unya ang mga siyentipiko ug mga eskolar, nga gidala ni Napoléon sa Ehipto, misugod sa pagbutyag ngadto sa kalibotan sa mga detalye sa katahom kanhi sa Ehipto. Kini nagpasayon sa paglarawan sa “mabangis nga pagpaulipon” nga naagoman sa mga Israelinhon kaniadto.​—Exodo 1:13, 14.

Sa gabii sa pagpagawas kanila gikan sa Ehipto, ang mga Israelinhon nagtigom sa Rameses ug unya mimartsa ngadto “sa daplin sa kamingawan.” (Exodo 12:37; 13:20) Niining higayona, gisugo sila sa Diyos sa “pagbalik” ug “magkampo sa daplin sa dagat.” Kining katingad-ang paglihok giisip nga “naglaaglaag sa kalibog,” ug ang hari sa Ehipto miagpas uban sa iyang kasundalohan ug sa 600 ka karro sa gubat aron sa pagdakop pag-usab sa iyang mga ulipon kanhi.​—Exodo 14:1-9.

Ang Paggawas

Sumala kang Josephus, manalaysay sa unang siglo K.P., giabog sa mga sundalo sa Ehipto ang mga Israelinhon “ngadto sa hiktin nga dapit” ug nakulong sila sa “tunga sa dili-mataak nga mga pangpang ug sa dagat.” Ang eksaktong dapit diin mitabok ang mga Israelinhon sa Pulang Dagat wala gayod mahibaloi kon diing dapita karong adlawa. Bisan pa, sayon kaayong ihulagway ang hitabo gikan sa ibabaw sa kabukiran nga nagbantaaw sa amihanang tumoy sa Pulang Dagat. Makaiikag, ang bukid gitawag nga Jebel ‛Ataqah, nga nagkahulogang “Bukid sa Kaluwasan.” Sa tunga niining bukira ug sa Pulang Dagat mao ang gamayng patag nga nagkagamay ngadto sa dapit diin dagat na ang tiilan sa mga bungtod. Sa atbang nga daplin sa Pulang Dagat maoy usa ka bahin sa disyerto, nga adunay mga tuboran sa tubig, nga gitawag ‛Ayun Musa’, nga nagkahulogang “mga atabay ni Moises.” Ang salog sa dagat sa tunga niining duha ka dapit hanayhay, samtang sa laing dapit kini kantilado sa giladmong 9 ug 18 metros.

Giduhaduhaan sa walay-pagtuong mga teologo sa Kakristiyanohan ang milagro nga gihimo sa Diyos sa dihang iyang gibahin ang mga tubig sa Pulang Dagat ug nagpaarang sa mga Israelinhon sa pag-ikyas ngadto sa mamalang yuta. Ilang gibalhin sa laing lugar ang hitabo diha sa mabaw nga katunggan o kalamakan sa amihanan sa Pulang Dagat. Apan dili kana mosibo sa rekord sa Bibliya, nga masubsob nga naghisgot nga ang pagtabok nahitabo sa Pulang Dagat sa dapit nga dihay igong tubig sa paglumos kang Paraon ug sa iyang tibuok panon sa kasundalohan, oo, sa paglunod kanilang tanan.​—Exodo 14:26-31; Salmo 136:13-15; Hebreohanon 11:29.

Ang Kamingawan sa Sinai

Ang malisod nga mga kahimtang nga makita diha sa Peninsula sa Sinai buhi nga gihulagway diha sa asoy sa Bibliya sa paglaaglaag sa Israel. (Deuteronomio 8:15) Busa, matigom ba ang tibuok nasod diha sa tiilan sa Bukid sa Sinai sa pagdawat sa Kasugoan sa Diyos ug sa ulahi sa pagsibog “sa halayo”? (Exodo 19:1, 2; 20:18) Aduna bay dapit nga may igong gidak-on nga makaarang ang panon sa paglihok nga gibanabanang may gidaghanon nga tulo ka milyon?

Giduaw sa ika-19ng siglong magpapanaw ug eskolar sa Bibliya, si Arthur Stanley, ang dapit sa Bukid sa Sinai ug gihubit ang talan-awon nga maoy nakita sa iyang grupo human nga gitungas ang Ras Safsafa: “Ingon sa epekto diha sa tanan nga nakakita ug nakahubit niini, mao man usab kanamo dihadiha. . . . Ania dinhi ang lalom ug lapad kaayong dalag nga patag nga hanayhay paingon sa tiilan mismo sa mga pangpang . . . Kon palandongon nga halos wala gayoy ingon niana nga mga panag-abot sa patag ug bukid niini nga rehiyon, dako kaayo kining ebidensiya nga tinuod ang asoy, nga adunay usa sa maong panag-abot ang makita, ug kana diha sa kasikbit sa daang Sinai.”

Ang Yutang Saad

Sa ika-40 ka tuig nga paglaaglaag sa Israel sa kamingawan, gihatag ni Moises kini nga kahubitan sa mga kinaiyahan sa yuta nga hapit na nilang sudlan: “Si Jehova nga inyong Diyos magapasulod kaninyo sa maayong yuta, usa ka yuta sa mga sapa sa tubig, sa mga tubod ug sa mga suba nga nagaagay ngadto sa walog ug sa mga bukid.”​—Deuteronomio 8:7.

Ang pagkahusto niining saara sa wala magdugay nasinati sa dihang ang tibuok nasod nagtigom​—mga lalaki, babaye, mga bata, ug mga langyaw—​diha sa daghag-tubig nga walog sa Shechem sa tunga sa Bukid sa Ebal ug Bukid sa Gerizim. Sa tiilan sa Bukid sa Gerizim nagbarog ang unom ka tribo. Ang laing unom ka tribo nagtigom diha sa atbang nga kiliran sa walog sa tiilan sa Bukid sa Ebal sa pagpamati sa mga panalangin sa Diyos nga tagamtamon sa nasod kon ilang sundon ang Kasugoan ni Jehova ug ang mga tunglo nga modangat kon sila dili mosunod sa Kasugoan sa Diyos. (Josue 8:33-35) Apan may igo bang dapit alang sa nasod nga moarang niining hiktin nga walog? Ug sa unsang paagi makadungog silang tanan nga walay modernong mga himan sa pagpadako sa tingog?

Tingali milagrosong gipadako ni Jehova nga Diyos ang mga tingog sa mga Levihanon. Apan, mopatim-aw nga dili na kinahanglan ang maong milagro. Maayong molanog ang tingog dinhi ning maong walog. “Ang tanang magpapanaw,” misulat ang ika-19ng siglo nga eskolar sa Bibliya nga si Alfred Edersheim, “nagkauyon sa duha ka punto: 1. Nga walay kalisod sa tin-awng pagpamati gikan sa Ebal ug Gerizim sa bisan unsay isulti diha sa walog. 2. Nga kining duha ka bukid may igong dapit nga kabarogan alang sa tanang Israel.”

Gihubit sa laing eskolar sa Bibliya sa ika-19ng siglo, si William Thomson, ang iyang kasinatian niana nga walog diha sa iyang librong The Land and the Book: “Misinggit ako sa pagpamati sa lanog, ug unya naghanduraw sa kahimtang sa dihang mipahayag ang kusog-ug-tingog nga mga Levihanon . . . ‘Tinunglo ang tawo nga maghimo ug linilok nga larawan, kay kini butang nga dulumtanan kang Jehova.’ Ug unya ang malanog nga AMEN! napulo ka pilong gikusgon, gikan sa dakong panon, nga nagkakusog, ug nagkagahob, ug nagtinubagay sa paglanog gikan sa Ebal ngadto sa Gerizim, ug gikan sa Gerizim ngadto sa Ebal.”​—Itandi ang Deuteronomio 27:11-15.

Ang Walog sa Jezreel

Sa amihanan sa Shechem mao ang laing tabunok nga walog, usa ka walog nga pasaka gikan sa ubos sa lebel sa dagat ug modangat sa halapad nga kapatagan. Kining tibuok nga rehiyon gitawag ug Walog sa Jezreel, ginganlan gikan sa siyudad sa Jezreel. Paamihanan sa walog mao ang kabungtoran sa Galilea nga nahimutangan sa lungsod nga gidak-an ni Jesus, ang Nasaret. Ang “Nasaret,” matud pa ni George Smith diha sa iyang librong The Historical Geography of the Holy Land, “nasabak sa dal-as taliwala sa mga bungtod; apan inig-abot nimo sa tumoy niini nga dal-as, . . . pagkaanindot nga talan-awon ang imong makita! [Ang Walog sa Jezreel] anaa sa imong atubangan, uban sa . . . mga panggubatan niini . . . Kini mao ang mapa sa kasaysayan sa Daang Tugon.”

Niining patag nga walog, nakalotan sa mga arkeologo ang kagun-oban sa siyudad sa mga gingharian nga nabuntog sa Israel sa mga adlaw ni Josue, nga mao, ang Taanach, Megiddo, Jokneam, ug lagmit ang Kedesh. (Josue 12:7, 21, 22) Niini gihapong dapita, sa mga adlaw ni Maghuhukom Barak ug Maghuhukom Gideon, milagrosong giluwas ni Jehova ang iyang katawhan gikan sa gamhanan kaayong kaawayng mga nasod.​—Maghuhukom 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.

Sa milabay ang mga siglo, si Haring Jehu nagkabayong mitungas sa walog paingon sa siyudad sa Jezreel sa pagpahamtang sa paghukom ni Jehova kang Jezebel ug sa apostatang balay ni Ahab. Gikan sa batanyanang torre sa Jezreel, dali ra kaayong makita pasilangan ang nagsingabot nga mga sundalo ni Jehu sa gilay-ong 19 kilometros. Busa, dunay daghang panahon si Haring Joram sa pagpadalag una ug unya ikaduhang mensahero nga nakasakay ug kabayo ug, sa kataposan, alang sa mga haring Jehoram sa Israel ug Ahazias sa Juda sa pagsakay sa ilang mga karro ug sa pagtagbo kang Jehu sa dili pa siya makaabot sa siyudad sa Jezreel. Gipatay dayon ni Jehu si Jehoram. Si Ahazias mikalagiw apan sa ulahi nasamdan, ug siya namatay sa Megiddo. (2 Hari 9:16-27) Mahitungod sa mga lugar nga panggubatan sama sa itaas, si George Smith misulat: “Kahibulongan nga walay usa sa mga asoy . . . nga dili-imposible sa geograpiya.”

Walay duhaduha kanunay nga gilantaw ni Jesus ang Walog sa Jezreel ug namalandong sa kulbahinam nga mga kadaogan nga nahitabo didto, kay nahibalo nga siya, ang gisaad nga Mesiyas, gitagana sa pagtuman sa papel sa Dakong Josue, Dakong Barak, Dakong Gideon, ug Dakong Jehu sa pagbayaw sa pagkasoberano ni Jehova. Sa pagkamatuod, gigamit sa Bibliya ang Megiddo, ang labing estratehikong siyudad niining patag nga walog, ingong simbolo sa lugar sa gubat sa Diyos sa Har-Magedon (nagkahulogang “Bukid sa Megiddo”). Kana unya maoy tibuok-yutang gubat diin si Jesu-Kristo, ingong Hari sa mga hari, magalaglag sa tanang mga kaaway sa Diyos ug sa Kristohanong kongregasyon, ang matuod nga katawhan sa Diyos.​—Pinadayag 16:16; 17:14.

Ang Bibliya nag-asoy nga ang nasukong mga Hudiyo sa Nasaret kas-a misulay sa pagtambog kang Jesus ngadto sa iyang kamatayon gikan “sa tumoy sa bukid nga didto tukora ang ilang siyudad.” (Lucas 4:29) Makaiikag, pahabagatang-kasadpan sa modernong siyudad sa Nasaret mao ang 12-metros nga pangpang nga tingali dinhi kini nahitabo. Si Jesus nakaikyas gikan sa iyang mga kaaway, ug ang Bibliya midugang nga “siya milugsong sa Capernaum.” (Lucas 4:30, 31) Sa pagkatinuod, ang Capernaum, sa Dagat sa Galilea, mas ubos.

Kini ug ang daghan pang ubang mga detalye nagpahinabo sa uban gawas pa kang Napoléon sa pagpahayag ug katingala sa katukma sa geograpiya sa Bibliya. “Ang mga paghisgot [sa Bibliya] sa dagway sa yuta daghan kaayo, ug bug-os makapatagbaw,” misulat si Thomson diha sa The Land and the Book. “Imposible nga dili makadayeg sa panag-uyon kanunay tali sa narekord nga kasaysayan ug sa kinaiyanhong geograpiya sa Daan ug sa Bag-ong Tugon,” mikomento si Stanley diha sa Sinai and Palestine.

Ang katingalahang katukma sa Bibliya mahitungod sa geograpikanhong mga butang maoy usa lang sa ebidensiya nga kini dili usa ka basahon nga hinimo lamang sa tawo. Ang nag-unang tulo ka isyu sa Ang Bantayanang Torre naundan sa nalangkit nga mga artikulo bahin sa Bibliya. Ikaw among gidapit sa pagbaton ug sa pagpahimulos sa laing tulo ka bahin niini nga seryal.

[Mapa sa panid 7]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

WALOG SA JEZREEL

Jezreel

Nasaret

Taanach

Megiddo

Jokneam

Kedesh

N

DAGAT SA GALILEA

DAKONG DAGAT

milya

kilometros

5

10

10

20

[Credit Line]

Gipasukad sa usa ka mapa nga gipatik sa Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.

[Hulagway sa panid 5]

Nadawat sa Israel ang Kasugoan sa Bukid sa Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.