ARABIA

Ang Peninsula sa Arabia maoy bahin sa kontinente sa Asia sa HK nga tumoy niini. Ang utlanan niini sa S mao ang Gulpo sa Persia ug ang Gulpo sa Oman, sa H mao ang Dagat sa Arabia ug ang Gulpo sa Aden, ug sa K mao ang Pulang Dagat, samtang ang Fertile Crescent sa Mesopotamia, ang Sirya, ug ang Israel naglikos sa amihanang tumoy niini. Kay gilibotan ug tubig ang tulo ka kilid niini, sa usa ka bahin kini nahisamag usa ka dakong pulo ug kini kasagarang gitawag sa katawhan niini ingong “Pulo sa mga Arabo” (Jazirat al-ʽarab).

Kay may luna nga mga 2,600,000 km kwd (1,000,000 mi kwd), o katumbas sa mga un-tersiya sa gidak-on sa kontinente sa Tinipong Bansa, ang Arabia mao ang kinadak-ang peninsula sa kalibotan. Ang kasadpang kabaybayonan may gitas-on nga mga 2,900 km (1,800 mi) ug ang kinalaparang bahin sa peninsula maoy mga 1,900 km (1,200 mi).

Ang peninsula adunay batoon nga patag ibabaw sa bukid nga padulhog sa sidlakan paingon sa Gulpo sa Persia gikan sa pangunang tagaytay niini nga naporma sa kabukiran nga buyon sa baybayon sa K. Usa ka bukid sa HK nga bahin miabot sa gihabogong kapin sa 3,600 m (12,000 p). Tabok sa sulod nga bahin sa habagatang tumoy sa peninsula nahimutang ang dakong desyerto nga gitawag ug Rubʽ al-Khali, ang kinadak-ang luna nga balason sa tibuok kalibotan, nga nailhang Empty Quarter. Dapit sa A sa Nejd o sa sentro nga patag ibabaw sa bukid mao ang gamayng rehiyon sa Desyerto sa An Nafud, nga miabot sa Desyerto sa Sirya.

Ang gagmayng sapa nga makita ubay sa gawas nga kadaplinan sa peninsula ug sa hataas nga sentrong patag ibabaw sa bukid (o Nejd) diyutay ra, ug kini moagos lamang nga popanahon. Si Job, kinsa lagmit nagpuyo sa nailhan karong rehiyon sa Desyerto sa Sirya, naghubit sa pagmala niining maong “mga sapa sa tingtugnaw.”​—Job 6:15-20.

Bisan tuod umaw ang dakong bahin niining halapad nga patag sa bukid, adunay bastante nga pag-ulan sa kasadpang kabukiran, sa sentrong patag ibabaw sa bukid, ug diha sa H aron makasustento ug dakong populasyon. Dinhi ug palibot sa mas halapad nga tubigang mga dapit, ang mga fellahin o kabos nga mga mag-uuma makaani ug mga dawa, trigo, sebada, ug mais, ug dinhi ang mga palma nga datiles (Ex 15:27) ug mga kahoyng igos mabuhi. Ang mga kahoyng akasya, nga nagpatunghag salongon nga tagok nga gitawag ug tagok-arabe, ug ang ubang maamyon nga mga kahoy ug mga tanom nakaamot ug dakong bahin sa karaang ekonomiya sa Arabia, apan gamay na lamang ang gikaamot niini sa modernong mga panahon sanglit kini nalabwan na karon sa itom nga bulawan nga mao ang petrolyo.​—Gen 2:12.

Tungod sa kanihit sa tubig sa katibuk-an, ang kahayopan ug kalanggaman midiyutay pag-ayo, apan ang mga karnero, kanding, kamelyo, ihalas nga asno, ihalas nga iro, banog, ug mga agila nabuhi karon didto sama sa kapanahonan sa Bibliya. (Eze 27:21; 2Cr 17:11; Huk 6:5; Job 39:5-8, 26, 27; Isa 60:7; 34:13) Ang ubang mga ihalas nga mananap, sama sa leyon, ihalas nga torong baka, ug ostrik, napuo na karon niini nga teritoryo. (Job 38:​39, 40; 39:9-18) Ang mga kabayo sa Arabia nabantog sa ilang katahom ug kusog hangtod karong adlawa.​—Itandi ang Job 39:19-25.

Mga Tribo sa Arabia. Ang Arabia sa kapulihay nahimong pinuy-anan sa daghang banay human sa Lunop nga gitala sa Genesis kapitulo 10. Sa Semitikanhong sanga, si Joktan mao ang amahan sa mga pangulo sa 13 ka lainlaing mga tribo sa Arabia; samtang tulo sa mga kaliwat ni Aram, si Uz, Geter, ug Mas, lagmit nga nagpuyo sa dapit sa A sa Arabia ug sa Desyerto sa Sirya. (Gen 10:​23, 26-29) Ang tigpuyo sa tolda nga mga Ismaelinhon nagbalhinbalhin sa Peninsula sa Sinai, tabok sa A nga Arabia ug hangtod sa Asirya. (Gen 25:13-18) Ang mga Midianhon nahimutang sa kinadak-ang bahin sa AK sa Arabia sa S sa Gulpo sa ʽAqaba. (Gen 25:4) Ang mga kaliwat ni Esau nagpuyo sa bukirong rehiyon sa Edom dapit sa HS sa Patayng Dagat. (Gen 36:​8, 9, 40-43) Gikan sa Hamitikanhong sanga ubay-ubayng kaliwat ni Cus, lakip na si Havila, Sabta, Raama ug ang iyang mga anak nga lalaki nga si Sheba ug Dedan, ug si Sabteca, lagmit sa kinadak-ang bahin nagpuyo sa habagatang dapit sa Peninsula sa Arabia.​—Gen 10:7.

Ang karaang mga inskripsiyon sa Asirya ug Babilonya naghisgot sa nagkalainlaing tribo sa Arabia. Si Salmaneser III naglista kang “Gindibuʼ, gikan sa Arabia.” Si Zabibe ug Samsi gihisgotan ingong mga rayna sa Arabia diha sa mga inskripsiyon ni Tiglat-pileser III. Si Sargon II naghisgot kang “Samsi, nga rayna sa Arabia (ug) Itʼamar nga Sabaeanhon.” Ang ubang mga inskripsiyon nga cuneiform naghisgot sa mga Sabai, Nabaiti, Qidri, ug sa mga Idibaili, Masai, ug Temai.​—Itandi ang Gen 25:​3, 13-15.

Ang mga Paghisgot sa Bibliya. Ang Hadhramaut, usa sa upat ka dagkong karaan nga mga gingharian sa Habagatang Arabia, sagad nga gituohang mao ang Hazarmavet sa Genesis 10:26. Ang Wadi Hadhramaut, usa ka taas nga walog nga buyon sa H nga baybayon sa Arabia, mao ang sentro sa gingharian nga ang kaulohan niini didto sa Shabwa. Ang ubang mga ngalan nga makaplagan sa Bibliya ingong mga dapit sa Arabia mao ang Dedan, Tema, Duma, ug Buz.​—Isa 21:11-14; Jer 25:​23, 24.

Si Abraham mipanaw duol sa utlanan libot sa Arabia sa dihang milalin gikan sa Ur sa mga Caldeanhon paingon sa yuta sa Canaan. Sa dihang sa ulahi naobligar sa paglugsong ngadto sa Ehipto, lagmit nga siya nakaagi sa usa ka bahin sa Arabia pinaagi sa paglatas sa amihanang bahin sa Peninsula sa Sinai (imbes nga sundon ang ruta ubay sa Kabaybayonan sa Mediteranyo), ingon man usab sa iyang panaw pagbalik. (Gen 12:10; 13:1) Ang drama sa basahon ni Job nahitabo didto sa yuta sa Uz sa amihanang Arabia (Job 1:1), ug ang mga manunulong nga Sabeanhon nga miatake sa katigayonan niining “labing bantogan sa tanan nga taga-Sidlakan” maoy usa ka tribo sa Arabia nga lagmit naggikan kang Joktan. (Job 1:​3, 15; Gen 10:26-28) Ang tulo ka “maghuhupay” ni Job ug si Elihu mopatim-aw usab nga naggikan sa mga dapit sa Arabia. (Job 2:11; 32:2) Si Moises migugol ug 40 ka tuig sa Arabia sa dihang mipuyo uban kang Jetro nga Midianhon. (Ex 2:15–​3:1; Buh 7:​29, 30) Ang sunod nga panghitabo nga mahinungdanon kaayo didto sa Arabia mao ang paghatag sa pakigsaad sa Balaod didto sa Bukid sa Sinai sa habagatang bahin sa Peninsula sa Sinai, diin nagtigom ang gipagawas nga nasod sa Israel. (Ex 19:​1, 2) Busa, si apostol Pablo mga 15 ka siglo sa ulahi naghisgot sa maong panghitabo nga nahitabo sa “Sinai, usa ka bukid sa Arabia.”​—Gal 4:25.

Tungod sa presenteng kahimtang sa Arabia sa katibuk-an, ang paghubit sa mga tulo ka milyon ka Israelinhon nga nagpuyo sa kamingawan sulod sa 40 ka tuig maoy halos dili katuohan. (Ex 12:​37, 38) Siyempre, ang pangunang hinungdan mao ang milagrosong tagana sa pagkaon ug tubig nga gipasalig kanila ni Jehova. (Deu 8:2-4; Num 20:​7, 8) Bisan tuod nga lisod gayod ang mga kahimtang ug ang kanihit sa tubig tatawng gihisgotan diha sa asoy sa Kasulatan (Num 20:​4, 5), adunay katarongan sa pagtuo nga sa maong panahon, mga 3,500 ka tuig kanhi, ang suplay sa tubig sa Arabia mas daghan kon itandi karon. Ang makita karon nga daghang lalom nga malang mga lugot o mga walog nga kanhi maoy mga suba, nagpamatuod nga sa usa ka panahon kanhi dihay bastante nga pag-ulan nga nagpatunghag kasapaan nga miagos agi niini nga mga walog. Ang pagkahanaw sa pipila ka matang sa hayop tingali sa usa ka bahin maoy tungod sa pagkubos sa suplay sa tubig. Apan sa dakong bahin, ang Arabia kaniadto sama ra karon: usa ka mala nga yuta o umaw nga dapit.

Gikan sa Arabia sa yugto sa mga Maghuhukom miabot ang panon sa nagsakay sa kamelyong mga Midianhon, Amalekanhon, ug “mga taga-Sidlakan” aron sa paglaglag sa yuta sa Israel. (Huk 6:1-6) Ang maong mga razzia, o kalit nga mga pagsulong, kanunayng mao ang pangunang paagi sa pagpakiggubat sa Arabia. (2Cr 22:1) Ang kamelyo, nga gituohang didto gisugdan pagbuhi sa Arabia, gigamit ingong paagi sa transportasyon sukad pa sa mga panahon ni Abraham. (Gen 24:1-4, 10, 61, 64) Tungod kay ang kamelyo mas makalahutay pag-ayo kay sa asno sa taas nga panaw sa desyerto, ang pagbuhi niini daw nakahatag ug mahinungdanong kausaban sa ekonomiya sa Arabia, nga nakaamot sa pagkatukod sa gitawag ug “Mga Gingharian sa Yerbang-Paalimyon” sa Habagatang Arabia.

Ang nagapanawng panon sa mga kamelyo gikan sa mas tabunok nga H moagi sa mga ruta sa desyerto nga buyon sa Pulang Dagat, magbalhinbalhin sa nagkalainlaing tubigan nga mga dapit ug mga atabay hangtod nga sila makaabot sa Peninsula sa Sinai, nga gikan niining dapita sila mahimo nang moliko ngadto sa Ehipto o mopadayon ngadto sa Palestina o sa Damasco. Gawas pa sa ilang bililhon kaayong mga yerbang-paalimyon ug humot nga mga salong, sama sa kamangyan ug mira (Isa 60:6), sila lagmit nagdala usab ug bulawan ug kahoyng algum gikan sa Opir (1Ha 9:28; 10:11) ug bililhong mga mutya, sama sa gihimo sa rayna sa Sheba sa iyang pagduaw kang Haring Solomon. (1Ha 10:1-10, 15; 2Cr 9:1-9, 14) Ang katubigan sa Gulpo sa Persia daghag mga tipay. Sanglit ang HK sa Arabia naulang sa Aprika pinaagi sa usa ka sigpit nga agianan sa tubig nga mga 32 km (20 mi) lamang patabok, ang mga produkto sa Etiopia (2Cr 21:16) sama sa garing ug ebano mahimong lakip usab sa mga baligya niining nagapanawng mga magpapatigayon.​—Eze 27:15.

Si Nabonido, ang hari sa Babilonya kansang anak nga si Belsazar nagmando sa Babilonya sa dihang napukan kini (539 W.K.P.), migugol ug napulo ka tuig sa tabunok nga siyudad sa Taima (Tema) sa amihanang bahin sa sentral nga patag ibabaw sa bukid sa Arabia.​—Tan-awa ang TEMA Num. 2.

Sa ikalimang siglo W.K.P., ang Palestina nailalom sa dakong impluwensiya sa Arabia, ingon sa makita sa mga paghisgot kang “Gesem nga Arabiano” sa Nehemias 2:19 ug 6:1-7.

Ang Himyarinhon nga Gingharian, nga migahom sa Habagatang Arabia sa mga 115 W.K.P., naghimo sa Zafar nga kaulohan niini (gituohan sa uban nga mao ang Separ sa Genesis 10:30). Dapit sa A ang mga Nabataeanhon (lagmit naggikan kang Nebaiot sa Genesis 25:13), nga ang ilang kaulohan didto sa Petra sa batoong lugot sa Edom, nahimong gamhanan sukad sa ikaupat nga siglo W.K.P. Sa ulahi ilang gipakaylap ang ilang pagkontrolar sa tibuok H nga bahin sa Negeb ug hangtod sa Moab ug sa rehiyon sa S sa Jordan. Sulod sa pipila ka tuig sa unang siglo W.K.P. ug usab sa unang siglo K.P. sila nagmando sa Damasco. Ang ilang hari nga si Aretas IV (mga 9 W.K.P.–​40 K.P.) gihisgotan sa 2 Corinto 11:32 labot sa pag-ikyas ni Pablo gikan sa Damasco, nga gihubit sa Buhat 9:23-25. Si Herodes Antipas nakigminyo sa anak nga babaye ni Aretas IV apan nagdiborsiyo kaniya aron minyoan si Herodias.​—Mar 6:17; tan-awa ang ARETAS.

Si Pablo nag-ingon nga human sa iyang pagkakabig siya ‘miadto sa Arabia, ug mibalik pag-usab sa Damasco.’ (Gal 1:17) Ang maong panaw lagmit moagi sa silingang dapit sa Desyerto sa Sirya, bisan tuod ang termino mahimong motugot usab nga kini moagi sa bisan diin sa Peninsula sa Arabia.

Sa unang siglo W.K.P., ang Palmyra sa AS sa Damasco nahimong sentro sa Arabia ug sa ulahi milabaw sa Petra ingong estado sa patigayon. Sa pagka 270 K.P., ubos ni Rayna Zenobia, ang kasundalohan sa Palmyra miokupar sa Ehipto ug nahimong makuyaw nga karibal sa Roma hangtod nga kini napildi niadtong 272 K.P.

Pinulongan. Ang pinulongan sa mga katawhan sa Arabia maoy bahin sa Habagatang Semitikanhong grupo ug mas malungtaron kay sa ubang Semitikanhong mga pinulongan. Busa, kini nakatabang sa pagpauswag sa pagsabot sa daghang karaan nga Hebreohanong ekspresyon ug mga pulong sa Bibliya.