SAMARIA

[Iya sa Banay ni Semer].

1. Ang siyudad nga gitukod ni Haring Omri sa mga tungatunga sa ikanapulong siglo W.K.P.; kini nahimong kaulohan sa amihanang gingharian sa Israel sulod sa kapin sa 200 ka tuig. Ang bukid nga gitukoran niini nga siyudad gipalit ni Omri gikan kang Semer sa kantidad nga duha ka talanton nga plata, katumbas sa $13,212. (1Ha 16:​23, 24) Ang bukid ingon man ang siyudad padayong gitawag sumala sa ngalan niining kanhi nga tag-iya.​—Am 4:1; 6:1.

Nahimutangan. Ang Samaria gituohan nga mao ang mga kagun-oban nga gitawag ug Shomeron nga kasikbit sa Arabianhong balangay sa Sabastiya, mga 55 km (34 mi) sa A sa Jerusalem, ug 11 km (7 mi) sa AK sa Sekem. Nahimutang kini sa teritoryo sa Manases. Sa dihang ang Samaria gihubit ingong “ang ulo” sa Epraim, kini nagtumong sa iyang posisyon ingong kaulohan sa napulo-ka-tribo nga gingharian, sanglit ang Epraim mao ang pangunang tribo niana nga gingharian. (Isa 7:9) Kon dili man mao ra usab ang nahimutangan sa Samir, ang Samaria haduol ra sa “Samir diha sa bukirong rehiyon sa Epraim,” ang pinuy-anan ni Maghuhukom Tola nga nag-alagad sa panahon sa mga Maghuhukom.​—Huk 10:​1, 2.

Ang medyo patag nga ibabaw sa bungtod sa Samaria, mga 2 km (1 mi) ang gilapdon gikan sa S ngadto sa K, maoy usa ka maayong lokasyon alang sa usa ka siyudad. Tungod kay kini kalit nga pasubida sa gihabogong mga 90 m (300 p) gikan sa patag sa ubos, kining dapita daling depensahan. Nindot usab kaayo ang talan-awon tungod kay mas habog ang mga bukid dapit sa A, S, ug H, samtang sa K ang yuta inanay nga midulhog gikan sa gihabogong 463 m (1,519 p) ngadto sa asul nga Mediteranyo, nga 34 km (21 mi) ang gilay-on.

Ang dakong bahin sa kasaysayan sa Samaria nalangkit sa daotang rekord sa 14 ka hari sa Israel gikan kang Omri ngadto kang Oseas.​—1Ha 16:​28, 29; 22:​51, 52; 2Ha 3:​1, 2; 10:​35, 36; 13:​1, 10; 14:23; 15:​8, 13, 14, 17, 23, 25, 27; 17:1.

Sa Panahon ni Ahab. Human sa kamatayon ni Omri, gipadayon sa iyang anak nga lalaki nga si Ahab ang pagpanukod diha sa siyudad sulod sa iyang 22 ka tuig nga paghari. Kini naglakip sa pagtukod sa templo ni Baal, sa pagtukod sa halaran ni Baal, ug sa pagpatindog sa “sagradong poste” alang sa pagsimba diha nianang bag-ong natukod nga siyudad. Kining tanan nagpadayag sa Canaanhong relihiyon nga gipangunahan sa Fenicianhong asawa ni Ahab nga si Jezebel. (1Ha 16:28-33; 18:​18, 19; 2Ha 13:6) Gidayandayanan usab ni Ahab ang Samaria pinaagig matahom nga “balay nga garing” nga lagmit gisangkapan ug “mga higdaanan nga garing” sama niadtong gihisgotan ni manalagnang Amos usa ka gatos ka tuig sa ulahi. (1Ha 22:39; Am 3:​12, 15; 6:​1, 4) Ang mga arkeologo nakakaplag ug kapin sa 500 ka tipak sa garing diha sa mga kagun-oban sa Samaria, nga daghan niini nindot kaayo nga pagkalilok.

Sa ulahing bahin sa paghari ni Ahab, ang Siryanhong hari nga si Ben-hadad II naglikos sa Samaria, nanaad nga hutdon niya pagkuha ang tanang butang niini hangtod nga wala nay igong abog nga makapuno sa kamot sa iyang mga sundalo. Apan, ang mga Israelinhon gihatagan ug kadaogan aron si Ahab makaila nga si Jehova mao ang Diyos nga Labing Gamhanan. (1Ha 20:1-21) Sa ikaduhang panagsangka wala pay usa ka tuig sa ulahi, sa dihang si Ben-hadad napugos sa pagsurender, gibuhian siya ni Ahab sa dihang siya misaad nga ang mga siyudad iuli ngadto sa Israel ug ang ‘mga dalan sa Damasco igatudlo’ alang kang Ahab sama usab sa amahan ni Ben-hadad nga nagtudlo ug mga dalan alang sa iyang kaugalingon didto sa Samaria. (1Ha 20:26-34) Kini nga “mga dalan” dayag maoy tukoranan ug mga tindahan, o mga tiyanggihan, aron mapalambo ang patigayon sa amahan ni Ben-hadad. Apan, si Ahab mipauli sa Samaria nga masulub-on ug nagminghoy, sanglit giingnan siya ni Jehova nga siya mamatay tungod kay wala niya patya si Ben-hadad.​—1Ha 20:35-43.

Ang katumanan niini nahitabo sa ikatulong tuig human niadto, sa dihang giimbitar ni Ahab ang Judeanhon nga si Haring Jehosapat aron sa pagtabang kaniya nga mabawi ang Ramot-gilead gikan sa Sirya. Ang duha ka hari pormal nga nagsabot bahin niini didto sa entrada sa Samaria ug, human nga gibalewala ang manalagna ni Jehova ug gipamatian ang malimbongong tambag sa mini nga mga manalagna, sila migikan alang sa gubat. (1Ha 22:1-28; 2Cr 18:​2, 9) Nagtakoban si Ahab, apan naigo siya sa usa ka pana, bisan tuod ang kaawayng magpapana wala makaila kaniya nga siya mao ang hari. Tungod sa kadaghan sa miagas nga dugo, si Ahab namatay diha sa iyang karo. Gidala siyag balik ngadto sa iyang kaulohan nga siyudad aron ilubong, ug ang karo gihugasan daplin sa linaw sa Samaria. (1Ha 22:29-38) Kini nga linaw lagmit mao ang mabaw apan dakong rektanggulo nga linaw nga nadiskobrehan didto sa mga arkeologo.

Gihimo ang kataposang pagpakighusay sa balay ni Ahab pinaagi sa mga kamot ni Jehu, kinsa gidihogan ni Jehova aron ipahamtang ang paghukom. (2Ha 9:6-10) Human patya ang anak nga lalaki ni Ahab nga si Jehoram, ang apong lalaki ni Ahab nga si Ahazias, ug ang balo ni Ahab nga si Jezebel (2Ha 9:22-37), gimaneobra ni Jehu, pinaagi sa iyang mga sulat ngadto sa mga prinsipe ug sa mga ansiyano nga nagpuyo sa Samaria, nga mapunggotan ug ulo ang 70 ka nahibiling mga anak nga lalaki ni Ahab. “Nan, hibaloi,” miingon si Jehu, “nga walay pulong si Jehova nga mahulog sa yuta nga dili matuman nga gisulti ni Jehova batok sa balay ni Ahab; ug gibuhat ni Jehova ang iyang gisulti pinaagi sa iyang alagad nga si Elias.”​—2Ha 10:1-12, 17.

Ang ubang mga pahayag ni Jehova pinaagi sa iyang mga manalagna nga si Elias ug Eliseo, ug ang mga panghitabo nga nalangkit niini, midangat sa Samaria ug sa palibot niini. Pananglitan, ang anak nga lalaki ni Ahab nga si Ahazias nahulog sa barandilya sa lawak-sa-atop sa iyang palasyo didto sa Samaria (2Ha 1:2-17), ang sanlahon nga si Naaman nga Siryanhon miadto sa Samaria aron mamaayo (2Ha 5:1-14), ug ang Siryanhong kasundalohan nga gipadala aron sa pagdakop kang Eliseo, nakaagom ug mental nga pagkabuta ug gidala ngadto sa Samaria, diin sila gipakaon ug gipapauli (2Ha 6:13-23). Sa panahon sa paghari sa anak nga lalaki ni Ahab nga si Jehoram, gilikosan sa mga Siryanhon ang Samaria, nga nagpahinabog grabeng gutom nga tungod niana gikaon sa pipila ka tawo ang ilang kaugalingong mga anak. Apan, ingong katumanan sa tagna ni Eliseo, ang gutom nahunong sa usa ka gabii sa dihang gipahinabo ni Jehova nga mangalagiw ang mga Siryanhon tungod sa kahadlok ug mabiyaan ang ilang mga pagkaon.​—2Ha 6:24-29; 7:1-20.

Karibal sa Jerusalem. Sa popanahon, tungod sa pag-indigay ug pagdumtanay tali sa Samaria ug Jerusalem, ang mga kaulohan sa amihanan ug sa habagatang gingharian, miulbo ang gubat. Sa usa ka higayon ang hari sa Juda, sa dihang hapit nang moatake sa Edom, nagpapauli sa 100,000 ka mersenaryo sa Israel tungod sa sugo ni Jehova. Ug bisan kon gibayran ug 100 ka talanton nga plata ($660,600), kini nga mga Israelinhon nasuko pag-ayo mao nga ilang gisulong ug giagawan ang Judeanhong mga lungsod “gikan sa Samaria hangtod sa Bet-horon.” (2Cr 25:5-13) Unya, ang hari sa Juda nga labihang lipaya tungod sa kadaogan batok sa Edom, nakig-away sa hari sa Samaria, usa ka panag-away nga wala mahusay hangtod nga ang tanang bulawan ug plata gikan sa balay ni Jehova ug sa tipiganan sa bahandi sa hari didto sa Jerusalem gidala ngadto sa Samaria. (2Ha 14:8-14; 2Cr 25:17-24) Apan katuigan sa ulahi, sa dihang si Haring Ahaz sa Juda napildi, giuli sa mga tawo sa Israel ang pipila ka binihag ug mga inagaw nga ilang gidala ngadto sa Samaria aron sila makalingkawas sa kasuko ni Jehova.​—2Cr 28:5-15.

Sa kataposan ang siyudad sa Samaria gilaglag tungod sa idolatriya, kadunotan sa moral, ug sa padayong pagsalikway niini sa mga balaod ug mga prinsipyo sa Diyos. (2Ha 17:7-18) Sublisubling gipasidan-an ni Jehova ang mga magmamando sa Samaria ug ang ilang mga sakop pinaagi sa iyang mga manalagna sama ni Isaias (8:4; 9:9), Oseas (7:1; 8:​5, 6; 10:​5, 7; 13:16), Amos (3:9; 8:14), Miqueas (1:​1, 5, 6), ug sa uban pa (1Ha 20:​13, 28, 35-42; 22:8) ingon man ni Elias ug Eliseo. Sa ulahi, human kini malaglag, gipunting sa ubang mga manalagna ang Samaria ingong pasidaang panig-ingnan alang niadtong misalikway sa mga instruksiyon ni Jehova.​—2Ha 21:10-13; Jer 23:13; Eze 16:​46, 51, 53, 55; 23:​4, 33.

Ulahing Kasaysayan. Niadtong 742 W.K.P. si Salmaneser V nga hari sa Asirya naglikos sa Samaria, apan ang siyudad nakasugakod sa paglikos sulod sa halos tulo ka tuig. Sa dihang sa kataposan kini napukan niadtong 740 W.K.P., daghan sa pangunang mga molupyo ang gidestiyero ug gipapuyo sa Mesopotamia ug Media. Dili pa gihapon matino kon ang bug-os nga nagbihag sa siyudad mao ba si Salmaneser V o kaha ang iyang manununod nga si Sargon II.​—2Ha 17:1-6, 22, 23; 18:9-12; tan-awa ang SARGON.

Sa dihang napukan ang Samaria sa mga Asiryanhon, ang detalyadong kasaysayan sa Bibliya bahin niini nga siyudad natapos. Human niadto, ang kadaghanang mga paghisgot sa siyudad, bisan tuod dili kanunay (2Ha 23:18; Buh 8:5), gihimo ingong pahinumdom sa mahitabo niadtong morebelde kang Jehova. (2Ha 18:34; 21:13; Isa 10:9-11; 36:19) Giasoy sa Bibliya nga human malaglag ang Jerusalem ug mapatay si Gedalias, 80 ka tawo gikan sa Sekem, Shilo, ug Samaria ang milugsong paingon sa Mizpa ug ilang nasugatan ang mamumuno nga si Ismael. Gipatay ni Ismael ang daghan niini nga mga tawo, apan gipalingkawas niya ang pipila nga misaad nga ipakita kaniya kon diin tipigi ang mga trigo, sebada, lana, ug dugos.​—Jer 41:1-9.

Ang sekular nga mga rekord nag-asoy ug pipila sa kasaysayan sa Samaria sukad ug human sa mga adlaw ni Alejandrong Bantogan. Sa kapanahonan sa Roma ang kahalangdon sa Samaria maoy tungod sa pagpanukod nga gihimo ni Herodes nga Bantogan, kinsa nag-usab sa ngalan sa siyudad ingong Sebaste (usa ka Gregong feminine nga porma sa Latin nga ngalang Agusto), agig pagpasidungog kang Agusto, ang unang emperador. Karong adlawa ang Arabiko nga ngalang Sabastiya nagpreserbar sa ngalang gihatag ni Herodes niini. Busa dili ikatingala nga sa mga pagpangubkob niining dapita may nakaplagan nga nahibiling mga butang gikan sa nagkalainlaing yugto sa kasaysayan niini; ang pipila niini nga mga nahibilin maoy sukad pa sa mga adlaw sa mga hari sa Israel.

2. Ang teritoryo sa napulo-ka-tribo nga amihanang gingharian sa Israel. Usahay ang ngalan sa kaulohang siyudad niini nga Samaria gigamit alang niining tibuok nga teritoryo. Pananglitan, sa dihang si Ahab gitawag nga “hari sa Samaria,” gipunting niini dili kay sa limitadong paagi ang iyang pagkahari sa maong siyudad lamang, kondili gipunting usab niini sa mas lapad nga diwa ang iyang pagkahari sa napulo ka tribo. (1Ha 21:1) Busa, ang “mga siyudad sa Samaria” nagtumong usab sa mga siyudad diha sa lainlaing dapit sa napulo ka tribo, dili sa mga lungsod nga anaa sa palibot sa kaulohan. (2Ha 23:19; kining sama nga ekspresyon nga gitala sa 1Ha 13:32 nga daw gigamit una pa matukod ang siyudad sa Samaria, kon dili matagnaon, lagmit nga unang gigamit sa tighipos sa asoy sa Mga Hari.) Ang gutom “sa Samaria” sa mga adlaw ni Ahab milukop sa tibuok nga gingharian sa Samaria ug nakaabot pa gani sa Fenicia, hangtod sa bul-oganang walog sa Kerit, sa S sa Jordan, ngadto sa Zarepta sa Mediteranyo. (1Ha 17:1-12; 18:​2, 5, 6) Sa susama, ang saad sa pagpasig-uli mahitungod sa “kabukiran sa Samaria” lagmit gayod nga naglakip sa tibuok nga gingharian sa Samaria.​—Jer 31:5.

Mopatim-aw nga si Tiglat-pileser III mao ang unang nagpapahawa sa mga Israelinhon gikan sa teritoryo sa Samaria, ug ang pipila ka prominenteng mga Rubenhon, Gadhanon, ug Manasesnon gikan sa S sa Jordan maoy lakip niadtong gibalhin ngadto sa Asirya. (1Cr 5:​6, 26) Sa dihang ang amihanang gingharian sa kataposan napukan, mas daghan pa ang gidestiyero. (2Ha 17:6) Apan nianang panahona gipulihan sa hari sa Asirya kini nga mga Israelinhon ug mga tawo gikan sa ubang mga dapit sa iyang gingharian, usa ka polisa sa pagbalhin sa mga molupyo nga gipadayon ni Esar-hadon ug Asenapar (Ashurbanipal).​—2Ha 17:24; Esd 4:​2, 10.

Ang mga leyon midaghan sa maong yuta, tingali tungod kay ang maong yuta, o ang dakong bahin niini, nahimong biniyaan sulod sa dugayng panahon. (Itandi ang Ex 23:29.) Walay duhaduha nga ingong patuotuo gibati sa mga lalin nga tungod kadto kay sila wala masayod kon unsaon pagsimba ang diyos sa maong yuta. Busa ang usa ka saserdoteng Israelinhon nga magsisimba sa nating baka gipadalag balik sa hari sa Asirya gikan sa pagkadestiyero. Iyang gitudloan ang mga lalin bahin kang Jehova, apan sa sama usab nga paagi ni Jeroboam, maong sila nakakat-on ug pipila ka butang bahin kang Jehova apan nagpadayon gihapon sa pagsimba sa ilang bakak nga mga diyos.​—2Ha 17:24-41.

3. Ang distrito diin usahay moagi si Jesus ug diin sa ulahi gidala sa mga apostoles ang mensahe sa Kristiyanidad. Ang mga utlanan niini dili matino karong adlawa, apan kapin kon kulang, kini nahimutang taliwala sa Galilea sa A ug sa Judea sa H, ug kini miabot sa K gikan sa Jordan ngadto sa kapatagan daplin sa kabaybayonan sa Mediteranyo. Sa dakong bahin kini nga distrito naglakip sa mga teritoryo nga kanhi iya sa tribo ni Epraim ug sa katunga sa tribo ni Manases (sa K sa Jordan).

Sa popanahon, sa iyang pagpaingon ngadto ug gikan sa Jerusalem, si Jesus miagi sa Samaria, kay kini nahimutang taliwala sa mga distrito sa Judea ug Galilea. (Luc 17:11; Ju 4:3-6) Apan sagad nga siya naglikay sa pagwali niini nga teritoryo, ug gani nagbaod sa 12 nga iyang gipadala nga dili moadto sa mga siyudad sa Samaria apan hinuon ‘moadto kanunay sa nawalang mga karnero sa balay sa Israel,’ nga mao, ang mga Hudiyo.​—Mat 10:​5, 6.

Apan, kini nga pagdili maoy sulod sa limitadong panahon lamang, sanglit una pa siya mosaka sa langit, si Jesus miingon sa iyang mga tinun-an nga ilang isangyaw ang maayong balita dili lamang sa Samaria apan hangtod sa kinalay-ang dapit sa yuta. (Buh 1:​8, 9) Mao nga sa dihang nahitabo ang paglutos sa Jerusalem, ang mga tinun-an, ilabina si Felipe, nagwali didto sa Samaria. Sa ulahi, si Pedro ug si Juan gipadala didto, ug kini nakaamot sa dugang pang pag-uswag sa Kristiyanidad.​—Buh 8:1-17, 25; 9:31; 15:3.