Mga Talan-awon Gikan sa Yutang Saad
Samaria—Kaulohan Taliwala sa mga Kaulohan sa Amihanan
BABILONYA, Nineve, ug Roma. Sila maoy kaulohang mga siyudad sa panahon sa Bibliya. Bisan pa niana, sa Biblikanhong pagkasulti, gawas sa Jerusalem mismo, ang labing iladong kaulohan lagmit dili ang usa kanila apan, hinunoa, ang Samaria. Sa mga 200 ka tuig, kadto ang kaulohan sa napulog-tribong gingharian sa Israel, ug daghang matagnaong mga mensahe ang natumong sa Samaria. Apan unsay imong nasayran sa Samaria? Ug ngano man nga kana kaulohan taliwala sa mga kaulohan sa amihanan?
Sa pagtumong sa mapa, hinumdomi ang diyutay nga kasaysayan tapos sa pagbulag sa napulo ka Israelinhong tribo gikan sa hari ni Jehova ug sa templo sa Jerusalem. Si Jeroboam, nga nangulo sa pagporma sa amihanang gingharian, naghari kadiyut gikan sa Sechem, sa amihanan-habagatang dalan sa bukid. Sa ulahi gibalhin ni Jeroboam ang iyang kaulohan ngadto sa Tirza, nga didto sa ulohan sa Wadi Far‘ah. Ang usa ka dalan gikan sa Walog sa Jordan milatas sa Tirza ug nadugtong sa dalan sa bukid. Nasayod ka ba nga ang Tirza mao ang kaulohan sa napulog-tribong gingharian panahon sa mga paghari ni Nadab, Baasha, Ela, Zimri, ug bisan ni Omri?—Genesis 12:5-9; 33:17, 18; 1 Hari 12:20, 25, 27; 14:17; 16:6, 15, 22.
Hinuon, human sa unom ka tuig gimugna ni Omri mimugna ang usa ka bag-ong kaulohan. Diin? Gipalit niya ang bukid nga imong makita sa wala, ang Samaria. (1 Hari 16:23-28) Bisan tuod kini karon dunay daghang hagdanhagdan alang sa agrikultura, si Omri lagmit nagpili niana tungod kay bungtod nga lapad ang tuktok nga mituybo gikan sa patag sayon nga depensahan. Ang iyang anak si Ahab nagpadayon sa pagtukod sa Samaria, lagmit nagpadako sa iyang mga kuta pinaagig bagang mga pader. Mitukod usab siyag templo alang kang Baal ug palasyo alang sa iyang kaugalingon ug sa iyang Penisyanhong asawa, si Jesebel. Ang mga pagkalot nagpadayag sa kagun-oban sa palasyo ni Ahab, nga gipakita sa sunod nga panid. Ang maong palasyo ilado tungod sa pagkaluho ug hingaping pagkadaotan. (1 Hari 16:29-33) Hulagwaya ang propetang si Elias nga mitungas paingon sa maong siyudad ug misubay sa haluag nga karsada paingon sa palasyo, nga didto giyagyag ang nasentro-kang-Baal nga pagkadaotan ni Ahab.—1 Hari 17:1.
Niadtong 1910 ang mga arkeologo nakakaplag didto sa mga tipak sa yutang-kolonon nga may sinulat, nga nagsulat sa mga kargada sa bino ug lana sa olibo o sa mga buhis nga nabayran. Apan daghan sa personal nga mga ngalan diha kanila nagbaton sa bahin nga baʹal. Basin makaikag ka nga nadiskobrehan usab sa mga arkeologo ang mga tipik sa gihal-op o mga palid sa garing o ivory, sumala sa gipakita dinhi. Hinumdomi nga ang 1 Hari 22:39 dugay na naghisgot nga si Ahab mitukod sa “usa ka balay nga garing.” Tingali kadto nag-apil sa muwebles nga may kinulit nga may gihal-op nga garing, sama sa nindot kaayong “mga kama nga garing” nga gitumong usa ka siglo sa ulahi ni propeta Amos. (Amos 3:12, 15; 6:1, 4) Apil sa mga desinyo diha kanila mao ang pak-an nga mga sphinx ug ubang mga simbolo gikan sa Ehiptohanong mitolohiya.
Ang paghisgot kang Ahab ug Jesebel tingali makapahinumdom kanimo sa unsang paagi sila nangamatay. Nawad-an si Ahab sa iyang kinabuhi sa binuang nga pakiggubat batok sa Sirya. Sa dihang ang iyang karwahe nabanlas duol sa “lanaw sa Samaria . . . . ang mga iro nagtila sa iyang dugo,” nga katumanan sa pulong ni Elias. (1 Hari 21:19; 22:34-38) Si Rayna Jesebel gihulog ngadto sa iyang kamatayon gikan sa usa ka bentana sa palasyo. Kadto ba gikan niining palasyoha sa Samaria? Dili. Si Ahab may palasyo usab sa amihanan sa walog sa Jezreel. Iyang giagaw ang haduol nga parrasan ni Naboth. Gikan sa kahitas-an sa maong palasyo, ang mga magbalantay nga nagtan-aw pasilangan nakakita nga si Jehu nagkabayo nga masuk-anon pataas sa walog. Ug didto ang kanhing rayna sa Samaria nawataswatas ngadto sa iyang mangilngig apan makataronganong kataposan.—1 Hari 21:1-16; 2 Hari 9:14-37.
Samtang ang Samaria nagpadayon nga kaulohan, wala kini makabaton sa pag-uyon o panalangin sa Diyos. Hinunoa, kadto nagpasundayag sa pagkamaindigon ug pagkamabatokon sa iyang kaulohan sa habagatan, ang Jerusalem. Sa pagkakawang, gipadala ni Jehova ang daghang propeta sa pagpasidaan sa mga magmamando sa Samaria ug sa katawhan niini bahin sa ilang idolatriya, imoralidad, ug pagkawalay-pagtahod sa iyang mga kasugoan. (Isaias 9:9; 10:11; Ezekiel 23:4-10; Oseas 7:1; 10:5; Amos 3:9; 8:14; Miqueas 1:1, 6) Busa niadtong 740 W.K.P., ang Samaria gisingil, nga gilaglag sa mga taga-Asirya. Daghan sa katawhan niana gidala nga binihag, ug sila gipulihan sa mga dumuloong.—2 Hari 17:1-6, 22-24.
Sa ulahi, ilabina sa panahon ni Herodes nga Bantogan, ang mga Grego ug mga Romano nagpasig-uli sa diyutayng pagkailado sa Samaria. Busa bisan si Jesus ug ang mga apostol nasinati sa maong kaulohan taliwala sa mga kaulohan sa amihanan.—Lucas 17:11; Juan 4:4.
[Mapa sa panid 16]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Jezreel
Tirzah
Samaria
Sechem
Jerusalem
Jordan River
[Credit Line]
Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.
[Picture Credit Line sa panid 16]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Picture Credit Lines sa panid 17]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
Garo Nalbandian
Gisal-ot: Israel Department of Antiquities and Museums; hulagway gikan sa Israel Museum, Jerusalem