ASIRYA

Ang ngalan gigamit alang sa nasod nga sa karaang panahon nag-okupar sa tumoy sa amihanang kapatagan sa Mesopotamia o sa kinatumyan sa amihanang bahin sa modernong nasod sa Iraq karong adlawa. Sa panguna, kini nahimutang sulod sa triyanggulong yuta nga naporma sa mga suba sa Tigris ug sa Gamayng Zab, kining mga subaa sa katibuk-an naglangkob sa kasadpan ug habagatang mga utlanan, samtang ang kabukiran sa karaang Armenia mao ang utlanan sa amihanan, ug ang Kabukiran sa Zagros ug ang yuta sa Media mao ang utlanan sa sidlakan. Apan, angayng matikdan nga kini nga mga utlanan nag-usab-usab, ang Asirya miabot ngadto sa H sa Gamayng Zab sa dihang mihuyang ang Babilonya, apan misibog sa dihang ang politikal nga mga kalamposan sa Asirya mikunhod ug kadtong sa Babilonya mipatigbabaw. Ang maong pagbalhinbalhin sama ra usab sa ubang mga utlanan ug ilabina ang utlanan sa Tigris, sanglit ang Asirya sayong nagpasangkad sa iyang impluwensiya sa K sa maong suba. Siyempre, ang Asiryanhong Imperyo sa ngadtongadto nakaangkon ug mas dako pa gayod nga lugar.​—MAPA, Tomo 1, p. 954.

Dihay nagpadayong suod nga relasyon tali sa Asirya ug Babilonya sa tibuok kasaysayan niini. Kini maoy magsilingang mga estado nga duyog nga nag-okupar sa usa ka rehiyon nga walay tino nga kinaiyanhong dibisyon nga magsilbing utlanan tali sa mga teritoryo niini. Apan, ang rehiyon sa sentro sa Asirya sa dakong bahin maoy mga kabukiran, nga kadaghanan maoy gansangong dapit, nga adunay mas maayong klima kay sa klima sa Babilonya. Ang katawhan mas abtik ug agresibo kay sa mga Babilonyanhon. Sila gilarawan diha sa mga linilok ingong lig-on ug lawas, itomon, bagag mga kilay ug bungot, ug tag-as ug ilong.

Ang siyudad sa Asur, nga nahimutang sa K sa Tigris, giisip kanhi nga maoy orihinal nga kaulohan sa maong rehiyon. Apan, human niadto ang Nineve nahimong ang labing prominenteng kaulohan niini, samtang ang Cala ug Khorsabad gigamit usahay sa mga monarko sa Asirya ingong kaulohang mga siyudad. Ang ruta sa negosyo paingon sa Mediteranyo ug sa Asia Minor maoy ubay sa amihanang bahin sa Asirya, ug ang ubang mga ruta miabot ngadto sa Armenia ug sa rehiyon sa Lanaw sa Urmia. Ang kadaghanan sa pagpakiggubat sa Asirya maoy aron mabatonan o magpabilin ang pagkontrolar sa maong mga ruta sa negosyo.

Militarismo. Sa panguna ang Asirya maoy usa ka militaryong gahom, ug ang nahibiling makasaysayanhong larawan bahin sa mga kadaogan niini maoy puno sa kabangis ug kahakog. (MGA HULAGWAY, Tomo 1, p. 958) Usa sa ilang manggugubat nga mga monarko nga si Ashurnasirpal naghubit sa iyang pagsilot sa ubay-ubayng masuklanong mga siyudad niining paagiha:

“Nagpatindog akog usa ka haligi sa atubangan sa iyang ganghaan sa siyudad, ug akong gipanitan ang tanang pangulong mga lalaki nga mialsa, ug akong giputos ang haligi pinaagi sa ilang mga panit; ang uban akong gitanggong sulod sa haligi, ang uban akong gilansang sa mga estaka diha sa haligi, . . . ug akong gipangputlan ug mga kasway ang mga opisyal, ang mga harianong opisyal nga mirebelde. . . . Daghang binihag taliwala kanila akong gipangsunog sa kalayo, ug daghan ang akong gipangdala ingong buhing mga binihag. Ang uban akong gipangputlan sa ilang mga kamot ug sa ilang mga tudlo, ug ang uban akong gipangputlan sa ilang mga ilong, sa ilang mga dalunggan, ug sa ilang mga tudlo(?), daghan ang akong gipanglugitan sa ilang mga mata. Naghimo akog usa ka haligi sa mga buhi, ug laing haligi sa mga ulo, ug gihigot ko ang ilang mga ulo sa mga poste (mga punoan sa kahoy) palibot sa tibuok siyudad. Gipangsunog ko sa kalayo ang ilang batan-ong mga lalaki ug mga babaye . . . Kawhaan ka lalaki gidakop ko nga buhi ug gilubong ko sila sulod sa paril sa iyang palasyo. . . . Ang uban kanila [ilang manggugubat] gipatay ko pinaagi sa kauhaw sa desyerto sa Euprates.”​—Ancient Records of Assyria and Babylonia, ni D. D. Luckenbill, 1926, Tomo I, pp. 145, 147, 153, 162.

Ang mga linilok subsob nagpakita sa ilang mga binihag nga giguyod pinaagi sa mga pisi nga gihigot diha sa mga kaw-it nga gitusok sa ilong o sa mga ngabil, o ang ilang mga mata gilugit sa tumoy sa bangkaw. Busa, ang sadistikong pagpaantos maoy kanunayng bahin sa Asiryanhong pagpakiggubat, nga mahitungod niini sila walay kokaulaw nga nanghambog ug mainampingong nagrekord. Ang pagkasayod sa ilang kabangis dayag nga nakapabentaha kanila sa militaryong paagi, nakapalisang sa mga kasingkasing niadtong ilang atakehon ug kanunayng nakapukan niadtong mga mosupak. Ang kaulohan sa Asirya, ang Nineve, haom nga gihubit ni manalagnang Nahum ingong usa ka “puloy-anan sa mga leyon” ug “ang siyudad nga nagaula ug dugo.”​—Nah 2:​11, 12; 3:1.

Unsang matanga sa relihiyon ang gisunod sa mga Asiryanhon?

Ang relihiyon sa Asirya sa dakong bahin napanunod gikan sa Babilonya, ug bisan pag ang ilang nasodnong diyos nga si Asur giisip ingong supremo sa mga Asiryanhon, ang Babilonya giisip gihapon nila ingong ang pangunang sentro sa relihiyon. Ang Asiryanhong hari nag-alagad ingong hataas nga saserdote ni Asur. Ang usa ka timbre, nga nakaplagan ni A. H. Layard diha sa mga kagun-oban sa usa ka Asiryanhong palasyo ug karon gipreserbar diha sa British Museum, naghulagway sa diyos nga si Asur nga may tulo ka ulo. Ang pagtuo sa triad nga mga diyos maingon man sa pentad, o lima ka diyos, maoy prominente sa Asiryanhong pagsimba. Ang pangunang triad gilangkoban ni Anu, nga naghawas sa langit; ni Bel, nga naghawas sa rehiyon nga gipuy-an sa tawo, mga hayop, ug mga langgam; ug ni Ea, nga naghawas sa katubigan sa ibabaw sa yuta ug sa ilalom sa yuta. Ang ikaduhang triad gilangkoban ni Sin, ang diyos-bulan; ni Shamash, ang diyos-adlaw; ug ni Ramman, ang diyos sa bagyo, bisan tuod nga ang iyang dapit kanunayng hulipan ni Ishtar, ang rayna sa mga bituon. (Itandi ang 2Ha 23:​5, 11.) Dayon misunod ang lima ka diyos nga naghawas sa lima ka planeta. Nagkomento bahin sa mga diyos nga naglangkob sa mga grupo sa trinidad, ang Unger’s Bible Dictionary (1965, p. 102) nagpahayag: “Usahay kini nga mga diyos diha sa mga prase gisangpit sa makadaghang higayon nga sa baylo daw nagtuboy sa matag usa ngadto sa usa ka posisyon nga hataas kay sa uban.” Apan, lakip sa ilang giilang mga diyos mao ang dili-maihap nga uban pang gagmayng mga bathala, nga daghan niini ang gihimong mga patron sa mga lungsod. Si Nisrok gihisgotan nga gisimba ni Senakerib sa panahon nga siya gipatay.​—Isa 37:​37, 38.

Ang relihiyon nga gisunod maylabot niini nga mga diyos maoy mananapon, nga mao, ang mga Asiryanhon mituo nga ang tanang butang ug kinaiyanhong panghitabo gipalihok pinaagi sa usa ka espiritu. Daw lahi kini sa ubang pagsimba sa kinaiyahan nga kaylap diha sa naglibot nga kanasoran sanglit ang gubat giisip nga maoy pagpakita sa pagkamaunongon sa relihiyon sa nasod. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 956) Busa, si Tiglat-pileser I miingon bahin sa iyang pagpakiggubat: “Ang akong Ginoong si ASHUR nag-awhag kanako.” Diha sa mga talaan sa iyang kalihokan, si Ashurbanipal nag-ingon: “Tungod sa sugo ni ASSUR, SIN, ug SHAMAS, ang dagkong mga diyos nga akong mga ginoo nga nagpanalipod kanako, ngadto sa Minni ako misulod ug mimartsa nga madaogon.” (Records of the Past: Assyrian and Egyptian Monuments, London, 1875, Tomo V, p. 18; 1877, Tomo IX, p. 43) Si Sargon kanunayng mosangpit kang Ishtar alang sa tabang sa dili pa moadto sa pagpakiggubat. Ang kasundalohan momartsa sa luyo sa mga estandarte sa mga diyos, nga lagmit mga simbolo nga kahoy o metal nga ibutang sa tumoy sa mga tukon. Gihatagag dakong pagtagad ang mga tilimad-on, nga gisuta pinaagi sa pagsusi sa mga atay sa gihalad nga mga hayop, pinaagi sa paglupad sa mga langgam, o pinaagi sa posisyon sa mga planeta. Ang basahon nga Ancient Cities, ni W. B. Wright (1886, p. 25) nag-ingon: “Ang pagpakig-away mao ang gikapulikian sa nasod, ug ang mga saserdote mao ang walay-hunong nga mga tigsiba sa gubat. Sa kinadak-ang bahin sila gisuportahan pinaagi sa mga inagaw sa kadaogan, nga niini ang usa ka tinong porsiyento kanunayng ihatag kanila sa dili pa makaambit ang uban, kay kini nga rasa sa mga mang-aagaw maoy hilabihan ka relihiyoso.”

Kultura, Literatura, ug mga Balaod. Ang mga Asiryanhon nagtukod ug matahom nga mga palasyo, nga naglukop sa mga paril ug kinulitan nga mga papan nga naghulagway sa realistiko kaayong mga talan-awon sa gubat ug pakigdait. Ang pak-an nga mga torong baka nga may mga ulo sa tawo nga gikulit diha sa usa lamang ka bloke sa anapog nga may gibug-aton nga mga 36 metriko tonelada gidayandayan sa mga ganghaan. Ang ilang mga timbre nga silindro nagpadayag sa makuti nga pagkulit. (Tan-awa ang ARKEOLOHIYA.) Ang ilang paghulma sa metal nagpakita sa ilang dakong kahibalo bahin sa teknolohiya sa metal. Ang ilang mga hari nagtukod ug mga agianan sa tubig ug nagmugnag mga sistema sa irigasyon; sila naghimo ug harianong mga parke sa mga tanom ug mga hayop nga may mga tanom, mga kahoy, ug mga hayop nga naggikan sa daghang kayutaan. Ang ilang mga bilding sa palasyo sagad nagpakitag ebidensiya sa maayong-pagkaplano nga mga sistema sa mga kanal ug maayo kaayo nga sanitasyon.

Ilabinang makapaikag mao ang dagkong mga librarya nga gitukod sa pipila ka Asiryanhong mga monarko, nga adunay tinagpulo ka linibo ka kulonong mga papan, mga prisma, ug mga silindro nga sinulatag cuneiform nga nag-asoy sa dagkong makasaysayanhong mga panghitabo, impormasyon sa relihiyon, ug legal ug komersiyal nga mga butang. Apan, ang pipila ka balaod nga pinetsahan gikan sa usa ka yugto sa Asiryanhong kasaysayan sa makausa pa naglarawan sa kamapig-oton nga sagad kaayong nagpaila sa nasod. Ang pagputol sa usa ka bahin sa lawas gilagda ingong silot sa pipila ka krimen. Pananglitan, ang usa ka ulipong babaye wala tugoting magbutang ug tabon sa iyang ulo sa atubangan sa publiko, ug kon lapason kini nga sugo ang iyang mga dalunggan abison. Ang kawalay legal nga proteksiyon sa mga babayeng minyo makita diha sa usa ka balaod nga nag-ingon: “Gawas sa mga silot nga gikulit diha sa papan maylabot sa usa ka babayeng minyo, ang usa ka lalaki mahimong magbunal sa iyang asawa, maglabnot sa iyang buhok, magpikas ug magsamad sa iyang dalunggan. Walay (nalangkit nga) paglapas sa balaod bahin niini.”​—Everyday Life in Babylonia and Assyria, ni H. W. F. Saggs, 1965, p. 152.

Biblikanhon ug Sekular nga Kasaysayan. Ang unang paghisgot sa Asirya diha sa rekord sa Bibliya anaa sa Genesis 2:​14, diin ang Suba sa Hidekel (ang Tigris), nga sa sinugdan mao ang usa sa upat ka sanga sa suba “gikan sa Eden,” gihubit ni Moises sa iyang adlaw ingong “nagaagay padulong sa sidlakan sa Asirya.”​—Gen 2:10.

Ang ngalan sa yuta naggikan sa anak nga lalaki ni Sem nga si Asur. (Gen 10:22) Mopatim-aw nga kini unang gipuy-an sa mga Semihanon wala madugay human sa Lunop. Hinunoa, kini sayo nga gisulong sa mga kaaway, sanglit ang apong lalaki ni Ham nga si Nimrod misulod sa Asirya ug gitukod ang “Nineve ug ang Rehobot-Ir ug ang Cala ug ang Resen taliwala sa Nineve ug sa Cala: mao kini ang bantogang siyudad.” (Gen 10:​11, 12; itandi ang Miq 5:6.) Wala hisgoti kon kini human ba sa pagtukod sa Torre sa Babel ug sa miresultang paglahugay sa mga pinulongan (Gen 11:1-9), bisan tuod nga gihisgotan na ang nagkalainlaing “mga pinulongan” niining ikanapulo nga kapitulo sa Genesis. (Gen 10:​5, 20, 31) Bisan pa niana, natino na nga ang Nineve, ang kaulohan sa Asirya, naugmad tungod sa Babilonya, ug kaharmonya kini sa sekular nga kasaysayan. Diha sa mas ulahing petsa, ang mga tribo nga naggikan sa anak nga lalaki ni Abraham nga si Ismael gihubit nga nakaabot ngadto sa Asirya sa ilang pagbalhinbalhin.​—Gen 25:18.

Ang yugto tali sa mga 1100 ug 900 W.K.P. (human sa pagmando ni Tiglat-pileser I) maoy usa ka yugto sa pagkahuyang sa Asirya, ug kini maoy gituohan ingong paborableng kahimtang sa pagpasangkad sa mga utlanan sa nasod sa Israel ilalom sa pagmando ni David (1077-1038 W.K.P.) ug ang dugang pagpakaylap sa impluwensiya niini ilalom sa paghari ni Solomon (1037-998 W.K.P.). Siyempre, ang kalamposan sa maong pagpasangkad maoy tungod gayod sa pagpaluyo sa Diyos ug busa dili tungod sa pagkahuyang sa Asirya.​—2Sa 8, 10; 1Ha 4:21-24.

Si Ashurnasirpal II ug Salmaneser III. Hapit nang mosulong ang Asirya sa Israel panahon sa pagmando ni Ashurnasirpal II, kinsa nabantog tungod sa iyang sinalbahis nga mga pagpakiggubat ug kabangis, nga nahisgotan na. Ang mga inskripsiyon nagpakita kaniya nga mitabok sa Euprates ug nagparot sa amihanang Sirya ug mapugsanong nangayog tributo gikan sa mga siyudad sa Fenicia. Ang iyang manununod nga si Salmaneser III mao ang unang hari nga nagrekord ug direktang pakigkontak sa amihanang gingharian sa Israel. Ang Asiryanhong mga rekord nagpakita kang Salmaneser nga miatake sa Karkar sa Suba sa Orontes diin siya nakig-away sa magkaabin nga mga hari, sumala sa iyang gipangangkon. Dili matino kon kinsa ang midaog niini nga gubat. Ang Itom nga Obelisko ni Salmaneser didto sa Nimrud nagtala kang Jehu (mga 904-877 W.K.P.) nga nagbayad kaniya ug tributo ug may linilok nga lagmit naghulagway sa emisaryo o hawas ni Jehu nga naghatod sa tributo ngadto sa Asiryanhong monarko.​—Tan-awa ang SALMANESER Num. 1.

Si Adad-nirari III ug ang iyang mga manununod. Human kang Shamshi-Adad V, ang manununod ni Salmaneser III, si Adad-nirari III milingkod sa trono sa Asirya. Ang mga inskripsiyon nagtaho sa iyang pag-atake sa Damasco ug pagdawat ug tributo gikan kang Jehoas sa Samaria. Tingali panahon sa mga tungatunga sa ikasiyam nga siglo W.K.P. (mga 844), ang manalagnang si Jonas gipadala sa usa ka misyon ngadto sa Nineve nga kaulohan sa Asirya, ug ingong resulta sa iyang pasidaan sa umalabot nga kalaglagan, ang tibuok siyudad, lakip ang hari niini, misanong uban ang paghinulsol. (Jon 3:2-6) Lagmit nga ang Asiryanhong hari nianang panahona mao si Adad-nirari III, apan dili kini tino.

Gitala sa kasaysayan nga ang mga hari nga misunod kang Adad-nirari III lakip kang Salmaneser IV, Ashur-dan III, ug Ashur-nirari V, tanan maoy mga anak nga lalaki ni Adad-nirari III. Niini nga yugto dili na kaayo agresibo ang mga Asiryanhon sa pagpanakop.

Tiglat-pileser III. Ang unang hari nga Asiryanhon nga gihinganlan sa Bibliya mao si Tiglat-pileser III (2Ha 15:29; 16:​7, 10), nga gitawag usab ug “Pul” sa 2 Hari 15:19. Sa 1 Cronicas 5:26 kining duha ka ngalan gigamit, ug kini nakaaghat sa uban kaniadto sa pag-isip kanila ingong magkalahi nga mga hari. Apan, ang Babylonian and Assyrian King Lists naghatag sa duha ka ngalan sa parehong indibiduwal. Gituohan sa pipila nga kini nga hari nailhan sa orihinal ingong Pul ug iyang gigamit ang ngalang Tiglat-pileser sa dihang siya milingkod sa trono sa Asirya.​—Tan-awa ang PUL Num. 1.

Maoy sa panahon sa paghari ni Menahem sa Israel (mga 790-781 W.K.P.) nga si Tiglat-pileser III misulod sa dominyo nianang amihanang gingharian. Si Menahem nagbayad kaniya ug usa ka libo ka talanton nga plata ($6,606,000) ug maong misibog ang mga Asiryanhon. (2Ha 15:​19, 20) Apan sa ulahi, si Haring Peka sa Israel (mga 778-759 W.K.P.) miduyog kang Haring Rezin sa Sirya batok kang Haring Ahaz sa Juda (761-746 W.K.P.). Bisan pag gitagna ni Isaias ang tinong pagkahanaw niining Siryanhon-Israelinhon nga hulga pinaagi sa gahom sa hari sa Asirya (Isa 7:1-9, 16, 17; 8:​3, 4), gipili ni Ahaz ang dili-maalamong paagi sa pagpadala ug hiphip ngadto kang Tiglat-pileser aron iyang atakehon ang magkaabin nga puwersa ug sa ingon mahanaw ang pagpig-ot batok sa Juda. Ang Asiryanhong monarko misanong pinaagi sa pag-ilog sa daghang siyudad sa amihanang bahin sa gingharian sa Israel, maingon man sa mga rehiyon sa Gilead, Galilea, ug Neptali. Sayo sa iyang paghari, gisugdan sa pagpatuman ni Tiglat-pileser ang polisa sa paglalin sa katawhan sa nailog nga mga dapit aron mamenosan ang posibilidad sa umalabot nga mga pag-alsa, ug nianang panahona iyang gisugdan ang pagdestiyero sa ubang mga Israelinhon. (1Cr 5:​6, 26) Dugang pa, ang Juda karon nailalom na sa Asirya, ug si Ahaz sa Juda mipanaw ngadto sa Damasco, nga nahulog usab ngadto sa mga Asiryanhon, ug dayag nga naghatag ug pagtahod kang Tiglat-pileser.​—2Ha 15:29; 16:5-10, 18; 2Cr 28:​16, 20, 21, itandi ang Isa 7:17-20.

Salmaneser V. Si Salmaneser V mipuli kang Tiglat-pileser III. Si Oseas (mga 758-740 W.K.P.), nga miilog sa trono sa Israel, sa sinugdan mituman sa gipangayo nga tributo sa Asirya. Sa ulahi siya nakigkunsabo sa Ehipto aron mapahigawas ang Israel gikan sa yugo sa Asirya, ug si Salmaneser nagsugod sa tulo-ka-tuig nga paglikos sa siyudad sa Samaria nga sa kataposan nagpukan niini (740 W.K.P.) ug nagdestiyero sa Israel. (2Ha 17:​1-6; 18:9-11; Os 7:11; 8:7-10) Ang kadaghanang mga sinulat nag-ingon nga si Salmaneser namatay sa wala pa mahuman ang pagsakop sa Samaria ug nga si Sargon II mao ang hari sa dihang ang siyudad sa kataposan napukan.​—Apan, tan-awa ang SARGON; SALMANESER Num. 2.

Sargon II. Ang mga talaan ni Sargon naghisgot sa pagdestiyero sa 27,290 ka Israelinhon ngadto sa mga dapit sa Ibabaw nga Euprates ug Media. Gihubit usab ang iyang pagpakiggubat sa Filistia diin iyang gidaog ang Gat, Asdod, ug Asdudimmu. Maoy sa panahon niini nga pagpakiggubat nga ang manalagnang si Isaias gisugo sa pagpasidaan sa kakawangan sa pagsalig sa Ehipto o Etiopia ingong proteksiyon batok sa manunulong nga mga Asiryanhon. (Isa 20:1-6) Lagmit nga sa panahon sa paghari ni Sargon nga ang katawhan sa Babilonya ug Sirya unang gidala ngadto sa Samaria aron puy-an kini pag-usab, ang Asiryanhong hari sa ulahi nagpadalag balik sa usa ka Israelinhong saserdote gikan sa pagkadestiyero aron sa pagtudlo kanila sa “relihiyon sa Diyos sa yuta.”​—2Ha 17:24-28; tan-awa ang SAMARIA Num. 2; SAMARIANHON.

Senakerib. Si Senakerib, ang anak nga lalaki ni Sargon II, miatake sa gingharian sa Juda panahon sa ika-14 nga tuig ni Ezequias (732 W.K.P.). (2Ha 18:13; Isa 36:1) Si Ezequias mirebelde batok sa gisangon nga yugo sa Asirya ingong resulta sa gibuhat sa iyang amahan nga si Ahaz. (2Ha 18:7) Si Senakerib misanong pinaagi sa pagpangdaog sa tibuok Juda, nga gitahong nagsakop sa 46 ka siyudad (itandi ang Isa 36:​1, 2), ug dayon, gikan sa iyang kampo sa Lakis, siya nangayo kang Ezequias ug tributo nga 30 ka talanton nga bulawan (mga $11,560,000) ug 300 ka talanton nga plata (mga $1,982,000). (2Ha 18:14-16; 2Cr 32:1; itandi ang Isa 8:5-8.) Bisan pa ug nabayran kini nga kantidad, si Senakerib nagpasugo sa iyang mga tigpamaba aron pasurenderon sa bug-os ang Jerusalem. (2Ha 18:17–​19:34; 2Cr 32:2-20) Ang misunod nga paglaglag ni Jehova sa 185,000 sa kasundalohan ni Senakerib sa usa lamang ka gabii nakapugos sa nanghambog nga Asiryanhon sa pagsibog ug sa pagbalik ngadto sa Nineve. (2Ha 19:​35, 36) Sa ulahi siya gipatay didto sa iyang duha ka anak nga lalaki ug gipulihan sa trono sa iyang laing anak nga lalaki, si Esar-hadon. (2Ha 19:37; 2Cr 32:​21, 22; Isa 37:36-38) Kini nga mga panghitabo, gawas sa paglaglag sa Asiryanhong kasundalohan, gitala usab diha sa prisma ni Senakerib ug sa prisma ni Esar-hadon.​—MGA HULAGWAY, Tomo 1, p. 957.

Esar-hadon. Panahon sa paghari ni Manases (716-​662 W.K.P.), ang mga pangulo sa kasundalohan sa Asirya gitugotan ni Jehova sa pagbihag niining Judeanhong hari ngadto sa Babilonya (nga nianang panahona ilalom sa pagkontrolar sa Asirya). (2Cr 33:11) Gihunahuna sa pipila nga lagmit panahon kadto sa madaogong pagpakiggubat ni Esar-hadon batok sa Ehipto. Bisan pa niana, si Menasi (Manases) sa Juda gihisgotan diha sa mga inskripsiyon ingong usa niadtong nagbayad ug tributo kang Esar-hadon. Si Manases sa ulahi napasig-uli sa Jerusalem. (2Cr 33:10-13) Gipakita sa Esdras 4:2 nga ang paglalin sa katawhan gikan ug ngadto sa amihanang gingharian sa Israel nagpadayon pa gihapon sa mga adlaw ni Esar-hadon, nga tingali maghatag ug pagsabot sa yugto nga “kan-umag-lima ka tuig” diha sa tagna sa Isaias 7:8.​—Tan-awa ang AHAZ Num. 1; ESAR-HADON.

Ashurbanipal. Sa wala pa mamatay si Esar-hadon iyang gitudlo ang iyang anak nga lalaking si Ashurbanipal ingong manununod nga prinsipe sa Asirya ug ang laing anak nga lalaki, si Shamash-shum-u-kin, ingong manununod nga prinsipe sa Babilonya. Sa ulahi si Shamash-shum-u-kin mirebelde batok sa iyang igsoon, ug gibuntog ni Ashurbanipal ang rebelyon ug giagawan ang siyudad sa Babilonya.

Gihimo ni Ashurbanipal ang kinadak-ang pagpasangkad sa imperyo. Iyang gipahunong ang pag-alsa didto sa Ehipto ug giagawan ang siyudad sa Thebes (No-amon). Ang mga utlanan sa Asiryanhong Imperyo karon naglakip sa mga rehiyon sa Elam, usa ka bahin sa Media hangtod sa Ararat, hangtod sa K sa Cilicia sa Asia Minor, latas sa Sirya ug Israel (apan dili ang Jerusalem), ug hangtod sa Ehipto, Arabia, ug Babilonya. Lagmit nga siya mao ang “bantogan ug dungganong Asenapar” nga gihisgotan sa Esdras 4:10.​—Tan-awa ang ASENAPAR.

Ang pagkapukan sa imperyo. Ang Babilonyanhong Cronica nga B.M. (British Museum) 21901 nag-asoy sa pagkapukan sa Nineve, ang kaulohan sa Asirya, human sa paglikos nga gihimo sa magkaabin nga kasundalohan ni Nabopolasar, ang hari sa Babilonya, ug ni Cyaxares nga Medianhon panahon sa ika-14 nga tuig ni Nabopolasar (632 W.K.P.): “Ang siyudad [ilang gihimo nga] mga bungtod sa ginun-ob ug mga tap[ok (sa linumpag)].” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. B. Pritchard, 1974, p. 305; ilaha ang mga braket ug parentesis.) Busa ang mabangis nga Asiryanhong Imperyo midangat sa iyang makauulaw nga kataposan.​—Isa 10:​12, 24-26; 23:13; 30:30-33; 31:​8, 9; Nah 3:1-19; Sof 2:13.

Sumala sa samang cronica, sa ika-14 nga tuig ni Nabopolasar (632 W.K.P.), si Ashur-uballit II misulay sa pagpadayon sa Asiryanhong pagmando gikan sa Haran ingong iyang kaulohang siyudad. Kini nga cronica nag-ingon, ilalom sa ika-17 nga tuig ni Nabopolasar (629 W.K.P.): “Sa bulan sa Duʼuzu, si Ashur-uballit, hari sa Asirya, (ug) usa ka dakong panon sa [kasundalohan sa] E[hi]pto [nga mitabang kaniya] mitabok sa suba (sa Euprates) ug [mipadayon sa pagmartsa] aron sa pagsakop sa Harran.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 305; ilaha ang mga braket ug parentesis.) Sa pagkatinuod, si Ashur-uballit misulay sa pagsakop niini pag-usab human siya aboga. Kini nga talaan maoy kaharmonya sa asoy bahin sa kalihokan ni Paraon Neko nga gitala diha sa 2 Hari 23:​29, kansang kalihokan miresulta sa kamatayon ni Haring Josias sa Juda (mga 629 W.K.P.). Kini nga teksto nag-ingon nga “si Paraon Neko nga hari sa Ehipto mitungas ngadto sa hari sa Asirya agi sa suba sa Euprates”​—dayag aron sa pagtabang kaniya. Ang “hari sa Asirya” nga giadto ni Neko posible nga mao si Ashur-uballit II. Ang ilang pagpakiggubat batok sa Haran wala molampos. Ang Asiryanhong Imperyo natapos.

Ang titulong “hari sa Asirya” gigamit alang sa Persianhong hari (Dario Hystaspis) nga nagmando sa yuta sa Asirya panahon sa pagtukod pag-usab sa templo sa Jerusalem (natapos niadtong 515 W.K.P.).​—Esd 6:22.

Asirya Diha sa Tagna. Ang Asirya gilarawan diha sa tagna ni Balaam sa mga tuig 1473 W.K.P. (Num 24:24) Daghang paghisgot sa Asirya ang makaplagan diha sa mga tagna ni Isaias, Jeremias, Ezequiel, Miqueas, Nahum, Sofonias, ug Zacarias, samtang ang pasidaan bahin sa paglaglag sa Asirya sa amihanang gingharian sa Israel gilambigit diha sa tibuok nga tagna ni Oseas. Kanunayng gisaway ang pagsalig sa apostatang Israel ug Juda sa maong pagano nga kanasoran, nga sagad magpalingpaling tali sa Ehipto ug Asirya, nga nahisama sa “usa ka walay buot nga salampati nga walay kasingkasing.” (Jer 2:​18, 36; Lam 5:6; Eze 16:​26, 28; 23:5-12; Os 7:11) Ang makatalagmanong mga resulta sa maong buhat tin-aw nga gihubit. (Eze 23:22-27) Gitagna usab ang kaulawan sa mga Asiryanhon ug ang pagpasig-uli sa mga nadestiyerong mga Israelinhon ngadto sa ilang yutang natawhan. (Isa 11:11-16; 14:25; Jer 50:​17, 18; Eze 32:22; Zac 10:​10, 11) Sa kataposan, gitagna usab ang panahon nga molungtad ang makigdaitong relasyon tali sa mga yuta sa Asirya ug Ehipto ug nga sila mahiusa uban sa Israel diha sa pabor sa Diyos ug mahimong “usa ka panalangin taliwala sa yuta.”​—Isa 19:23-25.