Nawalang Empiryo nga Nagpakaulaw sa mga Tigsaway sa Bibliya

“Ang kasaysayan sa empiryo sa Asirya kaniadto maoy usa sa labing di-tin-awng mga kapitulo sa mga rekord sa kalibotan.” “Ang tanan nga nasayran mahitungod sa karaang Nineve nalangkoban sa natibulaag nga mga pasabot ug sa mga tagnang gahisgot niana sa Bibliya, ug ang panalagsa ug bugtobugtong mga taho sa Asiryanhong kasaysayan ni Diodorus Siculus . . . ug sa uban pa.”​—Cyclopædia of Biblical Literature, Tomo 1 ug 3, 1862.

ANG Gregong historyanong si Diodorus Siculus nabuhig 2,000 ka tuig kanhi. Ang Nineve, sumala pa niya, maoy usa ka siyudad nga kuwadrado; ang upat ka kilid adunay katibuk-ang gitas-on nga 480 stadia. Ang palibot nga gilay-on maoy 96 kilometros! Gihatag sa Bibliya ang susamang hulagway, nga mibatbat nga ang Nineve maoy usa ka dakong siyudad “nga ang gilay-on mabaktas sa tulo ka adlaw.”​—Jonas 3:3.

Dili motuo ang mga tigsaway sa Bibliya sa ika-19ng siglo nga ang usa ka dili-iladong siyudad sa karaang kalibotan maoy sama ka dako. Nag-ingon usab sila nga kon ugaling ang Nineve naglungtad, usa gayod kana ka bahin sa karaang sibilisasyong una pa sa Babilonya.

Ang maong pagtuo maoy sukwahi sa Genesis kapitulo 10, nga nag-ingon nga ang apo-sa-tuhod ni Noe, si Nimrod, nagtukod sa unang politikanhong estado sa rehiyon sa Babel, o Babilonya. “Gikan nianang yutaa,” ang Bibliya nagpadayon, “siya miadto sa Asirya ug nagtukod sa Nineve ug Rehoboth-Ir ug Cala ug Resen sa kinatung-an sa Nineve ug Cala: kini mao ang dakong siyudad.” (Genesis 10:8-12) Matikdi, ang kasulatan nagbatbat sa upat ka bag-ong siyudad sa Asirya ingong “dakong siyudad.”

Niadtong 1843 usa ka Pranses nga arkeologo, si Paul-Émile Botta, nakadiskobre ug kagun-oban sa usa ka palasyo nga napamatud-ang usa ka bahin sa usa ka Asiryanhong siyudad. Sa dihang ang balita sa maong diskobre nakaabot sa publiko, kana nagpahinabog dakong kakisaw. “Ang kaikag sa publiko midako pa,” saysay ni Alan Millard diha sa iyang librong Treasures From Bible Times, “sa dihang napamatud-an nga ang palasyo iya diay ni Sargon, ang hari sa Asirya nga ginganlan sa Isaias 20:1, kansang paglungtad gidudahan tungod kay wala siya mailhi sa ubang paagi.”

Kasamtangan, ang laing arkeologo, si Austen Henry Layard, nagsugod pagkubkob sa kagun-oban sa usa ka dapit nga gitawag Nimrud sa mga 42 kilometros sa habagatan-kasadpan sa Khorsabad. Ang kagun-oban napamatud-ang iya sa Cala​—usa sa upat ka siyudad sa Asirya nga gihisgotan sa Genesis 10:11. Dayon, niadtong 1849, nakubkoban ni Layard ang kagun-oban sa tuman ka dakong palasyo sa usa ka dapit nga gitawag Kuyunjik, sa tunga sa Cala ug Khorsabad. Ang palasyo napamatud-ang usa ka bahin sa Nineve. Sa tunga sa Khorsabad ug Cala anaa ang kagun-oban sa ubang mga balangay, apil ang usa ka bungtod nga gitawag Karamles. “Kon isipon nato ang upat ka dagkong bungtod sa Nimrúd [Cala], Koyunjik [Nineve], Khorsabad, ug Karamles, ingong mga eskina sa usa ka kuwadrado,” pahayag ni Layard, “hikaplagang ang upat ka kilid niini motumbastumbas nga tukma sa 480 stadia o 60 milya sa geograpo, nga mao ang tulo ka adlawng panaw ni propetang [Jonas].”

Nan, lagmit nga gilakip ni Jonas kining tanang balangay ingong usa ka “dakong siyudad,” nga gitawag kini sila pinaagig ngalan sa siyudad nga unang natala sa Genesis 10:11, nga mao, ang Nineve. Kana gihimo usab karong adlawa. Pananglitan, adunay kalainan tali sa orihinal nga siyudad sa London ug sa mga kasikbit niini, nga naglangkob sa pagatawgon usahay nga “Kinadak-ang London.”

Usa ka Hambogirong Hari sa Asirya

Ang palasyo sa Nineve may mga lawak nga kapig 70, nga may pader nga duolag 3 kilometros. Sa maong mga pader anaa ang sunog nga mga nahibilin sa kinulit nga magpahinumdom sa militaryong mga kadaogan ug sa ubang mga kahimoan. Grabeng nadaot ang kadaghanan. Hinuon, talitapos sa iyang pag-estar, si Layard nakadiskobre ug lawak nga maayo kaayong pagkapreserbar. Sa mga bungbong diha ang usa ka displey nga nagpakita sa pagkabihag sa usa ka siyudad nga kinutaag maayo, nga may mga binihag nga gipamartsa sa atubangan sa manunulong nga hari, nga naglingkod sa usa ka trono sa gawas sa siyudad. Ibabaw sa hari mao ang usa ka sinulat nga gihubad sa mga eksperto sa Asiryanhong sinulat sumala sa mosunod: “Si Senakerib, hari sa kalibotan, hari sa Asirya, naglingkod sa usa ka nimedu -trono ug pormal nga nagsusi sa inagaw (nga nakuha) sa Lachish (La-ki-su).”

Karong adlawa ang maong displey ug sinulat matan-aw sa British Museum. Nahiuyon kini sa makasaysayanhong hitabo nga nahitala sa Bibliya sa 2 Hari 18:13, 14: “Sa ikanapulog-upat ka tuig ni Haring Ezekias, si Senakerib ang hari sa Asirya misulong sa tanang kinutaang mga siyudad sa Juda ug nag-agaw kanila. Busa si Ezekias ang hari sa Juda nagpasugo ngadto sa hari sa Asirya sa Lachish, nga nag-ingon: ‘Ako nakasala. Tumalikod ka sa pagbatok kanako. Bisan unsay ipahamtang nimo kanako pas-anon ko.’ Uyon niana ang hari sa Asirya nagpahamtang kang Ezekias ang hari sa Juda ug tulo ka gatos ka talento nga salapi ug katloan ka talento nga bulawan.”

Ang ubang sinulat nakaplagan taliwala sa kagun-oban sa Nineve nga naghatag ug dugang mga detalye sa pagsulong ni Senakerib sa Juda ug sa gibayad ni Ezekias nga buhis. “Tingali usa sa labing talagsaong mga pagkaatol sa makasaysayanhong pamatuod nga nahitala, ang kantidad sa bahanding bulawan nga nakuha gikan kang Ezekias, katloan ka talento, nahiuyon sa duha ka hingpit independente nga mga asoy,” misulat si Layard. Si Sir Henry Rawlinson, kinsa mitabang sa pagbadbad sa Asiryanhong sinulat, nagpahibalo nga ang maong mga sinulat “nagtino nga dili malalis sa ilhanan [ni Senakerib] sa kasaysayan.” Dugang pa, si Layard nangutana diha sa iyang librong Nineveh and Babylon: “Kinsay makatuo nga kini lagmit o posible, sa wala pa mahimo ang maong mga diskobre, nga ilalom sa pundok sa yuta ug sa basura nga maoy nahimutangan sa Nineve, makaplagan ang kasaysayan sa mga gubat tali ni Ezekias ug Senakerib, nga gisulat sa panahon mismong kana nahitabo pinaagi ni Senakerib mismo, ug nagpamatuod nga detalyado kaayo sa talaan sa Bibliya?”

Hinuon, ang pila ka detalye sa talaan ni Senakerib wala mahiuyon sa Bibliya. Pananglitan, ang arkeologong si Alan Millard miingon: “Ang labing talagsaong kamatuoran moabot sa kataposan [sa talaan ni Senakerib]. Gipadala ni Ezekias ang iyang mensahero, ug ang tanang buhis, ngadto kang Senakerib ‘sa ulahi, ngadto sa Nineve’. Ang Asiryanhong kasundalohan wala magdala niana sa pagpauli nga nagmadaogon sa kasagarang paagi.” Ang Bibliya nag-ingon nga ang buhis gibayran sa wala pa mobalik ang hari sa Asirya sa Nineve. (2 Hari 18:15-17) Nganong may kalainan? Ug nganong si Senakerib wala makapanghambog mahitungod sa pagbihag sa kaulohan sa Judea, ang Jerusalem, sa paagi nga siya nanghambog sa iyang pagpukan sa kuta sa Judea nga Lachish? Tulo ka magsusulat sa Bibliya ang mihatag sa tubag. Usa kanila, nga nakasaksi, misulat: “Ang manulonda ni Jehova migula ug mipatay sa usa ka gatos ug kawaloan ug lima ka libo sa kampo sa mga Asiryano. Sa dihang ang katawhan mibangon sayo sa pagkabuntag, aw, silang tanan maoy mga minatay. Busa si Senakerib ang hari sa Asirya mipahawa ug milakaw ug mibalik ug mipuyo sa Nineve.”​—Isaias 37:36, 37; 2 Hari 19:35; 2 Cronicas 32:21.

Sa iyang librong Treasures From Bible Times, si Millard mihinapos: “Walay maayong katarongan sa pagduhaduha niining tahoa . . . Hisabtan, si Senakerib dili magtala sa maong katalagman aron basahon sa iyang mga sumusunod, kay kana magpakaulaw kaniya.” Hinunoa, si Senakerib misulay sa pagmugna sa impresyon nga ang iyang pagsulong sa Judea nagmalamposon ug si Ezekias nagpadayon sa pagpasakop, nga nagpadalag buhis ngadto sa Nineve.

Sinugdanan sa Asirya Napamatud-an

Ang mga librarya nga dunay tinagpulo ka libong papan sa yutang-kolonon nadiskobrehan usab sa Nineve. Kining mga dokumentoha nagpamatuod nga ang Empiryo sa Asirya naggikan sa habagatan sa Babilonya, sumala sa gipaila sa Genesis 10:11. Nga migamit ning kasayorana, ang mga arkeologo misugod sa pagtumong sa ilang mga paningkamot nga layo pa sa habagatan. Ang Encyclopædia Biblica misaysay: “Ang tanang nahibilin sa mga Asiryano nagpadayag sa ilang Babilonyanhong sinugdanan. Ang ilang pinulongan ug paagi sa pagsulat, ilang literatura, ilang relihiyon, ug ilang siyensiya kinuha gikan sa ilang mga silingan sa habagatan nga diyutay lang ug kausaban.”

Ang mga diskobreng sama sa ibabaw nakapugos sa mga tigsaway sa Bibliya sa dili paghinobra sa ilang mga pagtuo. Sa tinuoray, ang sinserong imbestigasyon sa Bibliya nagpadayag nga gisulat kini sa mabinantayon, maminatud-ong mga magsusulat. Usa ka kanhi pangulong maghuhukom sa Korte Suprema sa Tinipong Bansa, si Salmon P. Chase, miingon human sa iyang pagtuki sa Bibliya: “Kadto maoy nadugay, ugdang, ug lalom nga pagtuon: ug pinaagi sa paggamit sa samang mga prinsipyo sa ebidensiya diha sa maong relihiyosong butang sumala sa kanunay kong ginabuhat diha sa sekular nga mga butang, ako nahidangat sa desisyon nga ang Bibliya maoy usa ka basahong labaw-tawhanon, nga gikan kini sa Diyos.”​—The Book of Books: An Introduction.

Sa pagkatinuod, ang Bibliya dili lamang tukmang kasaysayan. Kini maoy dinasig nga Pulong sa Diyos, usa ka gasa alang sa kaayohan sa katawhan. (2 Timoteo 3:16) Ang pamatuod niini makita pinaagi sa pagsusi sa geograpiya sa Bibliya. Pagahisgotan kini sa sunod gula.

[Mga hulagway sa panid 6, 7]

Ibabaw: Tulo ka detalye nga kinuha gikan sa kinulit sa pader

Ubos: Dibuho sa Asiryanhong kinulit sa pader nga naghulagway sa pag-atake sa Lachish

[Credit Lines]

(Kortesiya sa The British Museum)

(Gikan sa The Bible in the British Museum, gipatik sa British Museum Press)

[Picture Credit Line sa panid 4]

Kortesiya sa Trustees of The British Museum