PUTHAW
Usa sa labing karaang mga metal nga nailhan sa tawo. Karong adlawa kini giisip nga mao ang kinadaghanan, labing mapuslanon, ug ang kinabaratohan sa tanang metal. Kini ang ikaupat sa kinadaghanang elemento sa ibabawng bahin sa yuta, samtang ang uyok sa yuta gituohang halos 90 porsiyentong puthaw. Gibutyag sa rekord sa Bibliya nga gigamit kini sa paggama ug mga himan, lansang, ganghaan, hinagiban, talikala, igsusulat, ug bisan sa paggamag bakak nga mga diyos.
Ang lunsayng puthaw talagsa rang gigamit sa komersiyo. Ang pig iron (tinunaw nga puthaw) adunay mga 3 porsiyentong karbon ug diyutayng gidaghanon sa ubang mga elemento. Ang wrought iron (sinalsal nga puthaw) mas diyutay pa ug karbon. (Job 40:18) Ang daghang matang sa asero maoy puthaw nga gisagolan ug karbon ug ubang mga sambog aron makabaton kini ug linaing mga kalidad. Apan, ang “asero” diha sa King James Version maoy usa ka sayop nga hubad alang sa “tumbaga.” (2Sa 22:35; Job 20:24; Sal 18:34; Jer 15:12) Tungod sa kinaraang mga paagi sa paghurno ug pagtunaw, ang puthaw sa kapanahonan sa Bibliya dili gayod lunsay apan may sagol nga karbon ug ubang mga elemento. Si Tubal-cain sa ikaupat nga milenyo W.K.P. mao ang unang tawo nga nailhang nagsalsal ug puthaw ug mihimog mga himan gikan niini.—Gen 4:22.
Ang meteorikong puthaw maoy usa ka matang sa puthaw nga gigamit sa tawo sa unang kapanahonan. Nakaplagan diha sa Ehiptohanong mga lubnganan ang mga lobitos nga puthaw nga ginama gikan sa meteorikong puthaw. Apan ang tawo aduna pay laing kakuhaan ug puthaw. Siya nagmina ug puthaw nga mineral (mga iron oxide ug iron sulfide) ug nagtunaw usab niini, bisan pag gikinahanglan ang taas nga temperatura sa pagtunaw niini. (Job 28:2; Eze 22:20; tan-awa ang PAGDALISAY, TIGDALISAY.) Apan ang pagkamapuslanon niini limitado lamang kon itandi sa tumbaga ug bronse, nga mahimong salsalon bisag dili initon. Bisan pa niana, ang puthaw sa walay duhaduha gipabilhan pag-ayo tungod kay kini lig-on kaayo ug magamit sa daghang paagi. Ang puthaw maoy lakip sa mga inagaw sa gubat nga gipabilhan pag-ayo sa mga Israelinhon. (Num 31:22; Jos 6:19, 24; 22:8) Apan dili lamang inagaw nga mga puthaw ang ilang mabatonan. Si Moises nagsaad nga sa pag-abot nila sa Palestina, sila makakaplag ug mga deposito sa puthaw, ug kini natinuod. (Deu 8:9) Ang ubang mga tinubdan sa puthaw nga gihisgotan sa Bibliya naglakip sa Tarsis, maingon man sa “Vedan ug Javan gikan sa Uzal.”—Eze 27:12, 19.
Sa ilang pagsakop sa Yutang Saad, giatubang sa mga Israelinhon ang mga karong iggugubat nga tinaoran ug puthawng mga sanggot. (Jos 17:16, 18; Huk 1:19) Sa usa ka yugto sa panahon sa paghari ni Saul, “walay mananalsal [panday sa puthaw] nga makaplagan sa tibuok yuta sa Israel.” Tungod sa pagdili nga gipahamtang sa mga Filistehanon, ang hari ug ang iyang anak nga si Jonatan lamang ang adunay espada; ang Israel napugos sa paglugsong ngadto sa mga Filistehanon dala ang tanang himan nga metal aron ipabaid kanila.—1Sa 13:19-22.
Apan, si Haring David sa ulahi nagtigom ug daghan kaayong puthaw aron gamiton sa pagtukod sa templo. Ilalom sa paghari ni Solomon adunay giamot nga “puthaw nga mobili ug usa ka gatos ka libong talanton,” o, sumala sa daghang hubad, “usa ka gatos ka libong talanton nga puthaw.” (1Cr 22:14, 16; 29:2, 7) Kon ang gitumong mao ang kantidad sa puthaw ug kon ang mga talanton maoy plata, nan ang puthaw mokantidad ug $660,600,000. Kon ang gitumong mao ang gibug-aton sa puthaw, kini mokabat ug mga 3,420 ka metrikong tonelada (3,770 ka tonelada).
Mahulagwayong Paggamit. Ang hudno nga puthaw nagsimbolo sa grabe ug mapintas nga pagpanglupig (Deu 4:20; 1Ha 8:51; Jer 11:4); ang yugo nga puthaw nagtumong sa dili-mabungkag nga pagkaulipon. (Deu 28:48; Jer 28:13, 14) Sa mahulagwayong diwa ang puthaw nagsimbolo sa kagahi (Lev 26:19; Deu 28:23), katig-a (Isa 48:4; Jer 6:28), kalig-on (Jer 1:18; Dan 7:7; Pin 9:9), sa harianong gahom, ug sa awtoridad sa paghukom (Sal 2:9; Pin 2:27; 12:5; 19:15).