CIRO

Ang magtutukod sa Imperyo sa Persia ug ang mananakop sa Babilonya; gitawag ug “Ciro nga Bantogan,” sa ingon nagpalahi kaniya gikan kang Ciro I nga iyang apohang lalaki.

Human niya mapukan ang Imperyo sa Babilonya, si Ciro gihulagway diha sa dokumento nga sinulatag cuneiform nga nailhan ingong Silindro ni Ciro nga nag-ingon: “Ako si Ciro, hari sa kalibotan, bantogan nga hari, lehitimong hari, hari sa Babilonya, hari sa Sumer ug Akad, hari sa upat ka ngilit (sa yuta), anak nga lalaki ni Cambyses (Ka-am-bu-zi-ia), dakong hari, hari sa Anshan, apong lalaki ni Ciro [I], . . . kaliwat ni Teispes . . . sa usa ka banay (nga) kanunayng (naghupot) sa pagkahari.” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, p. 316) Busa gipakita nga si Ciro maoy harianong kaliwat sa mga hari sa Anshan, usa ka siyudad ug distrito nga dili matino ang lokasyon, apan gituohan karon sa kadaghanan nga nahimutang sa S sa Elam. Kining linya sa mga hari gitawag ug Achaemenesnong linya nga gikuha gikan sa ngalan ni Achaemenes nga amahan ni Teispes.

Ang sayong bahin sa kasaysayan ni Ciro II dili kaayo tin-aw, nga nag-agad ilabina sa minugnang mga asoy ni Herodotus (Gregong historyador sa ikalimang siglo W.K.P.) ug ni Xenophon (laing Gregong magsusulat sa mga katunga sa siglo sa ulahi). Bisan pa niana, silang duha nag-asoy kang Ciro ingong anak nga lalaki sa Persianhong magmamando nga si Cambyses pinaagi sa iyang asawa nga si Mandane, ang anak nga babaye ni Astyages nga hari sa mga Medianhon. (Herodotus, I, 107, 108; Cyropaedia ni Xenophon, I, ii, 1) Kining pagkakadugo ni Ciro sa mga Medianhon gipangulipas ni Ctesias, laing Gregong historyador sa samang yugto, nga miingon hinuon nga si Ciro nahimong umagad nga lalaki ni Astyages pinaagi sa pagpakigminyo sa iyang anak nga babaye nga si Amytis.

Si Ciro mipuli sa iyang amahan nga si Cambyses I sa trono sa Anshan, nga niadtong panahona nailalom sa pagmando sa Medianhong hari nga si Astyages. Si Diodorus (sa unang siglo W.K.P.) nagpetsa sa pagsugod sa paghari ni Ciro sa unang tuig sa ika-55 nga Olimpiada, o 560/559 W.K.P. Si Herodotus miasoy nga si Ciro mialsa batok sa Medianhong pagmando ug tungod sa pagdapig kaniya sa mga tropa ni Astyages, sayon nga nakadaog ug nakailog sa kaulohan sa mga Medianhon nga mao ang Ecbatana. Sumala sa Cronica ni Nabonido, si Haring Ishtumegu (Astyages) “nagtingob sa iyang mga tropa ug misulong batok kang Ciro nga hari sa Anshan aron ma[kiggubat kaniya]. Ang kasundalohan ni Ishtumegu mialsa batok kaniya ug pinaagig mga talikala ilang gi[dala siya] ngadto kang Ciro.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 305) Naangkon ni Ciro ang pagkamaunongon sa mga Medianhon, ug busa human niadto ang mga Medianhon ug mga Persianhon hiusang nakiggubat ilalom sa iyang pagpanguna. Sa misunod nga mga tuig si Ciro nagpalig-on sa iyang pagmando sa kasadpang bahin sa Imperyo sa Media, nga miabante hangtod sa sidlakang utlanan sa Imperyo sa Lydia didto sa Suba sa Halys sa Asia Minor.

Sunod, gipildi ni Ciro ang bahandianon nga si Haring Croesus sa Lydia ug giilog ang Sardis. Dayon iyang gisakop ang mga siyudad sa Ionia ug gihimo ang tibuok Asia Minor nga bahin sa Imperyo sa Persia. Busa, sulod sa pipila ka tuig lamang, si Ciro nahimong pangunang kaparang sa Babilonya ug sa hari niini nga si Nabonido.

Pagsakop sa Babilonya. Karon si Ciro andam na sa pagpakigharong sa gamhanang Babilonya, ug sukad niining yugtoa, sa partikular, siya gihulagway diha sa katumanan sa tagna sa Bibliya. Diha sa inspiradong tagna ni Isaias sa pagpasig-uli sa Jerusalem ug sa templo niini, kining magmamando sa Persia ginganlan ingong ang usa nga gitudlo ni Jehova nga Diyos nga magpukan sa Babilonya ug magpagawas sa mga Hudiyo nga madestiyero didto. (Isa 44:26–​45:7) Bisag kining tagnaa narekord kapin na sa usa ka siglo ug tunga sa wala pa makabatog gahom si Ciro ug bisag ang kalaglagan sa Juda dayag nga nahitabo sa wala pa gani matawo si Ciro, sa gihapon gipahayag ni Jehova nga si Ciro molihok ingong Iyang “magbalantay” alang sa Hudiyong katawhan. (Isa 44:28; itandi ang Rom 4:17.) Tungod niining abanteng pagkatudlo, si Ciro gitawag nga “dinihogan” (usa ka porma sa Hebreohanong ma·shiʹach, mesiyas, ug sa Gregong khri·stosʹ, kristo) ni Jehova. (Isa 45:1) Ang ‘pagtawag sa Diyos kaniya pinaagi sa iyang ngalan’ (Isa 45:4) nianang sayo nga panahon wala magpasabot nga Siya ang naghatag kang Ciro sa iyang ngalan sa pagkatawo niya, apan nagpasabot nga si Jehova nahibalong daan nga ipanganak ang usa ka tawo nga magbaton sa maong ngalan ug nga si Jehova motawag kaniya, dili ingong wala hiilhi, kondili sa direkta, espesipiko, pinaagi sa ngalan.

Busa, wala mahibaloi ni Haring Ciro, kinsa lagmit usa ka paganong deboto sa Zoroastrianismo, nga si Jehova nga Diyos sa mahulagwayong paagi ‘naggunit sa tuong kamot ni Ciro’ aron sa pagtultol o sa pagpalig-on kaniya, nga nagbakos kaniya ug nag-andam ug nagpatag sa dalan alang sa iyang pagpalampos sa katuyoan sa Diyos: ang pagsakop sa Babilonya. (Isa 45:​1, 2, 5) Ingong Usa nga “nagsulti sa kataposan sukad sa sinugdan, ug sa mga butang nga wala mahimo sukad sa kanhing panahon,” ang Labing Gamhanang Diyos nagmaniobra sa mga kahimtang sa tawhanong mga kalihokan alang sa bug-os nga katumanan sa iyang laraw. Siya nagtawag kang Ciro “gikan sa silangan sa adlaw,” gikan sa Persia (dapit sa S sa Babilonya), diin ang Pasargadae nga paboritong kaulohan ni Ciro gitukod, ug si Ciro mahimong sama sa “usa ka langgam nga mandadagit” nga mohimog kalit nga pagsakdop sa Babilonya. (Isa 46:​10, 11) Angayng matikdan nga, sumala sa The Encyclopædia Britannica (1910, Tomo X, p. 454), “ang mga Persianhon adunay agila diha sa tumoy sa bangkaw, ug ang adlaw, ingon nga ilang diyos, gihawasan usab diha sa ilang mga estandarte, nga . . . gibantayan uban sa hilabihang pagpangigi sa labing isog nga mga lalaki sa kasundalohan.”

Giunsa pagpatipas ni Ciro ang tubig sa Euprates?

Ang mga tagna sa Bibliya nga naghisgot sa pagsakop ni Ciro sa Babilonya nagtagna nga ang kasubaan niini pamalahon ug ang mga ganghaan niini dili masirhan, nga sulongon ug kalit ang siyudad ug dili makasukol ang mga sundalo sa Babilonya. (Isa 44:27; 45:​1, 2; Jer 50:35-38; 51:30-32) Si Herodotus naghubit sa usa ka lawom, lapad nga trinseras nga naglibot sa Babilonya, nga naghisgot nga ang daghang ganghaan nga gama sa bronse (o tumbaga) nagtaganag agianan latas sa sulod nga mga paril ubay sa Suba sa Euprates, nga nagbahin sa siyudad. Sa paglikos sa siyudad, sumala kang Herodotus (I, 191, 192), si Ciro “nagpasimang sa suba pinaagi sa usa ka kanal ngadto sa lanaw [ang artipisyal nga lanaw nga giingong gihimo kanhi ni Rayna Nitocris], nga hangtod karon maoy usa ka kalamakan, ug nagpahubas sa maong suba hangtod nga kini maubogan. Sa dihang nahitabo kini, ang mga Persianhon nga gipaandam alang niini nga katuyoan misulod sa Babilonya pinaagi sa agianan sa Euprates, nga niadtong higayona mihubas na kutob sa paa sa tawo. Karon kon nahibalo pang daan ang mga Babilonyanhon o nasayod pa sa giplano ni Ciro, sila makapalisod unta sa mga Persianhon sa pagsulod sa siyudad ug makapahamtang kanila ug miserableng kataposan; kay nianang panahona masirhan unta nila ang tanang ganghaan nga gibuksan diha sa suba ug sila makapahimutang sa ibabaw sa mga paril nga nagbuyon sa mga tampi sa suba, ug sa ingon malaang ang ilang mga kaaway. Apan ingon sa nahitabo, ang mga Persianhon misulong kanila nga wala mabantayi, ug tungod sa kadako sa siyudad​—sumala sa giingon niadtong nagpuyo didto​—kadtong didto sa gawas nga mga bahin niini nabuntog na, apan ang mga nagpuyo sa tungang bahin wala masayod bahin niini; niining panahona sila nanagsayaw ug nanagsadya sa usa ka kombira . . . hangtod nga sila nasayod sa nahitabo apan ulahi na kaayo. [Itandi ang Dan 5:1-4, 30; Jer 50:24; 51:​31, 32.] Busa niadtong higayona nasakop ang Babilonya sa unang higayon.”

Ang asoy ni Xenophon may diyutayng kalainan labot sa mga detalye apan naundan sa samang pangunang mga elemento nianang kang Herodotus. Si Xenophon naghubit nga si Ciro nagtuong halos imposible ang pag-atake sa dagkong mga paril sa Babilonya ug dayon nag-asoy nga iyang gilikosan ang siyudad, gipatipas ang tubig sa Euprates ngadto sa mga trinseras ug samtang nagsaulog sa pista ang siyudad, gipatabok ang iyang kasundalohan agi sa salog sa suba hangtod makalatas sa mga paril sa siyudad. Ang mga tropa ubos sa pagmando ni Gobryas ug Gadatas wala maalinggati sa mga bantay ug sila nakaagi sa mismong mga ganghaan sa palasyo. Sa usa ka gabii “nailog ang siyudad ug ang hari gipatay,” ug ang Babilonyanhong kasundalohan nga miokupar sa nagkalainlaing mga kuta misurender sa pagkabuntag.​—Cyropaedia, VII, v, 33; itandi ang Jer 51:30.

Girekord sa Hudiyong historyador nga si Josephus ang asoy sa pagsakop ni Ciro nga gisulat sa Babilonyanhong saserdote nga si Berossus (sa ikatulong siglo W.K.P.) ingon sa mosunod: “Sa ikanapulog-pito nga tuig sa iyang [Nabonido] paghari si Ciro misulong gikan sa Persia uban sa usa ka dakong panon sa kasundalohan, ug, human masakop ang ubang bahin sa gingharian, misulong sa Babilonya. Nagpahibalo sa iyang pagsulong, si Nabonnedus [Nabonido] nanguna sa iyang kasundalohan sa pagharong kaniya, nakig-away ug napildi, nga human niana siya mikalagiw uban sa iyang pipila ka sumusunod ug mitago sa lungsod sa Borsippa [ang kaluha nga siyudad sa Babilonya]. Si Ciro nagsakop sa Babilonya, ug human ipagula ang mando nga lumpagon ang panggawas nga mga paril sa siyudad, tungod kay naghatag kinig makahahadlok ug makalilisang nga panagway, mipadayon sa Borsippa aron sa paglikos kang Nabonnedus. Ang pagsurender ni Nabonnedus, nga wala magpaabot ug pabor, gikaluy-an ni Ciro, nga nagpapahawa kaniya sa Babilonya, apan naghatag kaniya sa Carmania ingong iyang pinuy-anan. Didto gigugol ni Nabonnedus ang nahibiling bahin sa iyang kinabuhi, ug didto siya namatay.” (Against Apion, I, 150-153 [20]) Kini nga asoy maoy lahi gikan sa ubang mga asoy ilabina tungod sa mga paghisgot niini maylabot sa gibuhat ni Nabonido ug sa pagpakiglabot ni Ciro kaniya. Bisan pa niana, kini kaharmonya sa asoy sa Bibliya nga si Belsazar, inay nga si Nabonido, mao ang hari nga gipatay sa gabii nga napukan ang Babilonya.​—Tan-awa ang BELSAZAR.

Ang mga papan nga sinulatag cuneiform nga nakaplagan sa mga arkeologo, bisag wala mohatag ug mga detalye labot sa eksaktong paagi sa pagsakop, nagpamatuod sa kalit nga pagkapukan sa Babilonya ngadto kang Ciro. Sumala sa Cronica ni Nabonido, diha sa kataposang tuig sa paghari ni Nabonido (539 W.K.P.) sa bulan sa Tisri (Septiyembre-Oktubre), si Ciro miatake sa kasundalohan sa Babilonya didto sa Opis ug nagpildi kanila. Ang inskripsiyon nagpadayon: “Sa ika-14 nga adlaw, ang Sippar nailog nga walay gubat. Si Nabonido mikalagiw. Sa ika-16 nga adlaw, si Gobryas (Ugbaru), ang gobernador sa Gutium ug ang kasundalohan ni Ciro misulod sa Babilonya nga walay gubat. Human niana si Nabonido gidakop didto sa Babilonya sa dihang siya mibalik . . . Sa bulan sa Arahshamnu [Markesvan (Oktubre-Nobyembre)], sa ika-3 nga adlaw, si Ciro misulod sa Babilonya.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 306) Pinaagi niini nga inskripsiyon, ang petsa sa pagkapukan sa Babilonya mapiho ingong Tisri 16, 539 W.K.P., ug ang pagsulod ni Ciro nga maoy 17 ka adlaw sa ulahi, nahitabo sa Markesvan 3.

Aryanhong pagmando sa kalibotan nagsugod. Pinaagi niini nga kadaogan gitapos ni Ciro ang pagmando sa Mesopotamia ug sa Tungang Sidlakan pinaagi sa Semitikanhong mga magmamando ug gipatungha ang unang pangunang gahom sa kalibotan nga Aryanhon ang kagikan. Ang Silindro ni Ciro, usa ka dokumento nga sinulatag cuneiform nga giisip sa mga historyador nga gisulat aron imantala sa Babilonya, natugob sa mga sinulat may kalabotan sa relihiyon, ug diha niana si Ciro gihulagway ingong nagpasidungog sa iyang kadaogan ngadto kang Marduk, ang pangunang diyos sa Babilonya, nga nag-ingon: “Siya [si Marduk] nagsusi ug naglantaw (latas) sa tanang nasod, nangitag usa ka matarong nga magmamando nga andam sa pagdala kaniya . . . (diha sa tinuig nga parada). (Dayon) siya naglitok sa ngalan ni Ciro (Ku-ra-as), hari sa Anshan, nagdeklarar kaniya (lit.: naglitok [sa iyang] ngalan) aron (mahimong) magmamando sa tibuok kalibotan. . . . Si Marduk, ang bantogang ginoo, ang tigpanalipod sa iyang katawhan/mga magsisimba, naglantaw nga may kahimuot sa iyang (nga mao, kang Ciro) maayong mga buhat ug sa iyang matarong nga hunahuna (lit.: kasingkasing) (ug busa) nagmando kaniya sa pagsulong batok sa iyang siyudad sa Babilonya (Ká.dingir.ra). Siya nagpagikan kaniya diha sa dalan paingon sa Babilonya (DIN.TIR^ki) nga nag-abay sa iyang kiliran sama sa usa ka tinuod nga higala. Ang iyang nagkatag nga kasundalohan​—ang ilang gidaghanon, sama nianang tubig sa usa ka suba, dili matino​—nanglakaw, nga dala ang ilang mga hinagiban. Siya nagpasulod kaniya sa iyang lungsod sa Babilonya (Su.an.na) nga walay gubat, nagpalingkawas sa Babilonya (Ká.dingir.ra^ki) gikan sa bisan unsang katalagman.”​—Ancient Near Eastern Texts, p. 315.

Nganong ang Silindro ni Ciro nag-asoy sa pagkapukan sa Babilonya sa paagi nga lahi sa Bibliya?

Bisan pa niining paganong interpretasyon sa mga hitabo, ang Bibliya nagpakita nga, sa iyang proklamasyon nga nag-awtorisar sa gidestiyerong mga Hudiyo nga mobalik sa Jerusalem ug tukoron pag-usab ang templo didto, si Ciro miila: “Ang tanang gingharian sa yuta gihatag kanako ni Jehova nga Diyos sa mga langit, ug siya nagsugo kanako sa pagtukod kaniya ug usa ka balay sa Jerusalem, nga anaa sa Juda.” (Esd 1:​1, 2) Siyempre, kini wala magpasabot nga si Ciro nahimong usa ka Hudiyong kinabig apan siya nahibalo lamang sa mga kamatuoran sa Bibliya bahin sa iyang kadaogan. Tungod sa hataas nga posisyon nga gihatag kang Daniel ingong tagdumala, sa wala pa ug human sa pagkapukan sa Babilonya (Dan 5:29; 6:1-3, 28), imposible gayod kon si Ciro wala pahibaloa sa mga tagna nga girekord ug gipahayag sa mga manalagna ni Jehova, lakip ang tagna ni Isaias nga naghisgot sa ngalan mismo ni Ciro. Mahitungod sa Silindro ni Ciro, nga gikutlo na, giila nga ang uban gawas sa hari mahimong nalangkit sa pag-andam niining dokumento nga sinulatag cuneiform. Ang basahon nga Biblical Archaeology ni G. Ernest Wright (1962, p. 203) naghisgot bahin “sa hari, o sa mga opisyal nga nagsulat sa dokumento” (itandi ang samang kaso ni Dario sa Dan 6:6-9), samtang si Dr. Emil G. Kraeling (Rand McNally Bible Atlas, 1966, p. 328) nagtawag sa Silindro ni Ciro nga “usa ka propaganda nga dokumento nga gisulat sa mga saserdote sa Babilonya.” Sa pagkatinuod, kini mahimong gisulat ubos sa impluwensiya sa klero sa Babilonya (Ancient Near Eastern Texts, p. 315, ftn. 1), sa ingon nag-alagad sa ilang katuyoan sa pagpatin-aw sa bug-os nga kapakyasan ni Marduk (nailhan usab ingong Bel) ug sa ubang mga diyos sa Babilonya sa pagluwas sa siyudad, nga nagpasidungog pa gani kang Marduk sa mismong mga butang nga gibuhat ni Jehova.​—Itandi ang Isa 46:​1, 2; 47:11-15.

Ang Mando ni Ciro sa Pagpabalik sa mga Destiyero. Pinaagi sa iyang mando nga taposon ang pagkadestiyero sa mga Hudiyo, si Ciro nagtuman sa sugo kaniya ingong ‘dinihogang magbalantay’ ni Jehova alang sa Israel. (2Cr 36:​22, 23; Esd 1:1-4) Ang proklamasyon gihimo “sa unang tuig ni Ciro nga hari sa Persia,” nga nagpasabot sa iyang unang tuig ingong magmamando sa nasakop nga Babilonya. Ang rekord sa Bibliya sa Daniel 9:1 nagtumong “sa unang tuig ni Dario,” ug kini tingali nahitabo tali sa pagkapukan sa Babilonya ug “sa unang tuig ni Ciro” sa Babilonya. Kon mao, kini nagpasabot nga lagmit giisip sa magsusulat nga ang unang tuig ni Ciro nagsugod sa hinapos sa tuig 538 W.K.P. Apan, kon ang pagmando ni Dario sa Babilonya isipon nga sama nianang sa usa ka gobernador, mao nga ang iyang pagmando kadungan nianang kang Ciro, ang kostumbre sa Babilonya magpetsa sa unang tuig sa paghari ni Ciro ingong nagsugod sa Nisan 538 hangtod sa Nisan 537 W.K.P.

Sumala sa rekord sa Bibliya, ang mando ni Ciro sa pagpahigawas sa mga Hudiyo aron makabalik sa Jerusalem lagmit gipakanaog sa hinapos sa tuig 538 o sa sayong bahin sa 537 W.K.P. Mohatag kini ug panahon alang sa Hudiyong mga destiyero sa pagpangandam sa pagbiya sa Babilonya ug himoon ang hataas nga panaw paingon sa Juda ug Jerusalem (usa ka panaw nga mokabat ug mga upat ka bulan sumala sa Esd 7:9) ug bisan pa niana makapuyo diha sa “ilang mga siyudad” sa Juda sa “ikapitong bulan” (Tisri) sa tuig 537 W.K.P. (Esd 3:​1, 6) Kini nagtimaan sa kataposan sa gitagnang 70 ka tuig nga pagkaawaaw sa Juda nga nagsugod sa samang bulan sa Tisri sa 607 W.K.P.​—2Ha 25:22-26; 2Cr 36:​20, 21.

Ang pakigkooperar ni Ciro uban sa mga Hudiyo maoy lahi kaayo sa pagtratar kanila sa naunang pagano nga mga magmamando. Siya nag-uli sa bililhong mga galamiton sa templo nga gidala ni Nabucodonosor II ngadto sa Babilonya, naghatag ug harianong permiso kanila nga mopalit ug mga kahoyng sedro gikan sa Lebanon, ug nag-awtorisar sa paggamit sa pondo gikan sa balay sa hari aron makasapal sa mga galastohan sa konstruksiyon. (Esd 1:7-11; 3:7; 6:3-5) Sumala sa Silindro ni Ciro (HULAGWAY, Tomo 2, p. 332), ang Persianhong magmamando nagsunod sa katibuk-ang polisa sa pagkamakitawhanon ug pagkamatugoton ngadto sa nasakop nga mga katawhan diha sa iyang dominyo. Ang inskripsiyon nagkutlo kaniya nga nag-ingon: “Akong gibalik ang [pipila nga gitawag kaniadto nga] sagradong mga siyudad sa pikas kiliran sa Tigris, ang mga sangtuwaryo nga nahimong mga kagun-oban sa dugayng panahon, ang mga larawan nga didto (niadto) sa sulod niini ug nagtukod alang niini ug permanenteng mga sangtuwaryo. Akong gitigom (usab) ang tanan nilang mga molupyo (kanhi) ug gibalik (ngadto kanila) ang ilang mga puloy-anan.”​—Ancient Near Eastern Texts, p. 316.

Gawas pa sa harianong proklamasyon nga gikutlo sa Esdras 1:1-4, ang rekord sa Bibliya naghisgot ug laing dokumento ni Ciro, usa ka “direktiba” nga gihipos diha sa balay sa mga rekord sa Ecbatana sa Media ug nadiskobrehan didto sa panahon sa paghari ni Dario nga Persianhon. (Esd 5:13-17; 6:1-5) Mahitungod niining ikaduhang dokumento, si Propesor G. Ernest Wright nag-ingon, “[kini] tatawng gihatagan ug ulohan nga dikrona, usa ka opisyal nga Aramaikong termino alang sa usa ka direktiba nga nagrekord sa binaba nga desisyon sa hari o sa ubang opisyal ug nanginahanglan ug aksiyon sa kagamhanan. Wala gayod kini himoa aron patikon apan aron lamang makita sa nahiangayng opisyal, dayon tipigan kini diha sa mga tipiganan sa mga dokumento sa kagamhanan.”​—Biblical Archaeology, p. 203.

Kamatayon ug Matagnaong Kahulogan. Gituohan nga si Ciro namatay sa gubat niadtong 530 W.K.P. bisan tuod nga ang mga detalye daw dili tin-aw. Una pa sa iyang kamatayon, ang iyang anak nga lalaki nga si Cambyses II dayag nga nahimong iyang kaubang magmamando, kinsa mipuli sa Persianhong trono ingong bugtong nga magmamando sa dihang namatay ang iyang amahan.

Ang mga tagna labot sa kalit nga pagkapukan sa simboliko nga Dakong Babilonya ingon sa gipakita sa basahon sa Pinadayag susama sa dagkong mga bahin sa kahubitan sa pagsakop ni Ciro sa literal nga siyudad sa Babilonya. (Itandi ang Pin 16:12; 18:​7, 8 uban sa Isa 44:​27, 28; 47:​8, 9.) Apan, ang hari nga maoy nangulo sa gamhanang kasundalohan nga gisunod dayon paghubit human iasoy ang simbolikong pagkapukan sa Babilonya dili maoy yutan-ong hari kondili ang langitnong “Pulong sa Diyos,” ang tinuod nga dinihogang Magbalantay ni Jehova, si Kristo Jesus.​—Pin 19:1-3, 11-16.