DARIO

Sa rekord sa Bibliya, tulo ka hari ang migamit niini nga ngalan, ang usa maoy Medianhon, ang duha maoy mga Persianhon. Ang pipila naghunahuna nga posibleng ang “Dario,” sa kahimtang ni Dario nga Medianhon, gigamit ingong usa ka titulo o ngalan sa trono inay nga usa ka personal nga ngalan.

1. Si Dario nga Medianhon, ang manununod sa gingharian sa Caldeanhong hari nga si Belsazar human masakop ang Babilonya sa kasundalohan ni Ciro nga Persianhon, nga niadtong panahona si Dario mga 62 anyos na ang pangedaron. (Dan 5:​30, 31) Siya dugang gipaila ingong “anak nga lalaki ni Ahasuero nga binhi sa mga Medianhon.”​—Dan 9:1.

Sa paggamit sa iyang awtoridad ingong magmamando, si Dario nagtudlog 120 ka satrapa aron sa pag-alagad sa tibuok gingharian, ug siya nagtudlo usab ug tulo ka hataas nga opisyal kinsa molihok alang sa mga intereses sa hari ug may hurisdiksiyon ibabaw sa mga satrapa. Ang pangunang katuyoan sa maong kahikayan lagmit maoy pinansiyal, sanglit ang pagpangolektag mga buhis ug mga tributo alang sa harianong mga kaha mao man ang usa sa pangunang mga trabaho sa mga satrapa. (Itandi ang Esd 4:13.) Ang usa ka membro sa tulo ka hataas nga opisyal nga gitudlo mao si Daniel, kinsa ilado kaayo kay sa ubang mga opisyal ug sa mga satrapa mao nga si Dario naghunahuna sa pagtudlo kaniya ingong primer ministro. Dayag nga tungod sa kasina ug tingali tungod usab sa gibati nila nga kayugot kay napugngan ang ilang korapsiyon ug pagpanikas tungod sa integridad ni Daniel, ang laing duha ka hataas nga opisyal, nga nakigkunsabo sa mga satrapa, naglaraw ug legal nga bitik. Miatubang sa hari ingong usa ka grupo, ilang gipresentar aron pirmahan sa hari ang usa ka mando, nga gipaboran kunohay sa enterong hugpong sa tanang taas ug ranggong mga opisyal sa kagamhanan (apan si Daniel wala hisgoti). Gidid-an niini nga mando ang ‘pagpangaliya ngadto kang bisan kinsa nga diyos o tawo’ gawas lamang kang Dario sulod sa 30 ka adlaw. Gilatid ingong silot nga ang maglalapas itambog ngadto sa gahong sa mga leyon. Gipalutaw niini nga mando nga sila hugot kunohayng midapig kang Dario, nga usa ka langyaw, sa iyang bag-ong nadawat nga posisyon ingong hari sa gingharian, ug gipalutaw usab niini nga gipakita sa mga opisyal sa kagamhanan, nga nagduso niini nga mando, ang ilang pagkamaunongon ug pagpaluyo kaniya.​—Dan 6:1-3, 6-8.

Gipirmahan ni Dario ang mando ug wala madugay nakita niya ang dili maayong sangpotanan niini, usa nga mao gayoy nagbutyag kaniya sa nagpahiping katuyoan sa maong mando. Kay nagpadayon sa pag-ampo kang Jehova nga Diyos, si Daniel, nga maoy unang milapas sa maong mando (itandi ang Buh 5:29), gitambog ngadto sa gahong sa mga leyon bisan pa sa sinserong mga paningkamot ni Dario sa pagpangitag paagi nga siya makalingkawas sa dili-mausab nga balaod. Gipahayag ni Dario ang pagsalig sa gahom sa Diyos ni Daniel sa pagluwas kaniya ug, human sa walay tulog nga gabii ug pagpuasa, siya nagdali ngadto sa gahong sa mga leyon ug nalipay sa pagkakita kang Daniel nga buhi ug wala maunsa. Dayon ang hari wala lamang magtambog sa mga magsusumbong ni Daniel ug sa ilang mga pamilya ngadto sa gahong sa mga leyon ingong balos nga hustisya apan nagluwat usab ug proklamasyon sa tibuok gingharian nga “sa matag dominyo sa akong gingharian, ang katawhan kinahanglang mangurog ug mahadlok atubangan sa Diyos ni Daniel.”​—Dan 6:9-27.

Ang makasaysayanhong mga rekord nagpakita nga, sukad pa sa karaang mga panahon, ang mga hari sa Mesopotamia gilantaw ingong mga diyos ug sila gisimba. Daghang komentarista ang naghunahuna nga may kalambigitan lamang sa pagsimba ang gidili nga ‘mga pagpangaliya’ nga gilatid diha sa mando ni Dario, ug wala magtumong sa ordinaryong mga hangyo. Ang paglungtad sa usa ka “gahong sa mga leyon” didto sa Babilonya nahiuyon sa pamatuod sa karaang mga inskripsiyon nga nagpakitang ang mga magmamando sa Sidlakan kanunayng naghupot ug mga koleksiyon sa ihalas nga mga hayop. Ang Soncino Books of the Bible (Daniel, Ezra and Nehemiah, p. 49) sa pagkomento bahin niini nag-ingon: “Ang mga Persianhon nabantog nga nakapanunod sa batasan sa mga hari sa Asirya sa paghupot niini nga mga hayop diha sa ilang mga buhianan ug mga hayop.”​—Giedit ni A. Cohen, London, 1951.

Human sa kapitulo 6 sa Daniel, ang bugtong higayon nga gihisgotan si Dario maoy may kalabotan sa mga panghitabo sa iyang “unang tuig” sa pagmando. Sulod nianang tuiga si Daniel “nakasabot” sa 70-ka-tuig nga kinutoban sa pagkaawaaw sa Juda ug nakadawat ug pinadayag labot sa 70 ka matagnaong mga semana ug sa pag-abot sa Mesiyas. (Dan 9:​1, 2, 24-27) Ang manulonda nga nagpakita kang Daniel sa panan-awon nga naghulagway sa mga pagharongay sa “hari sa amihanan” ug sa “hari sa habagatan” nagbutyag usab nga una pa niana siya nag-alagad na ingong usa ka manulonda nga tigpalig-on ug dalangpanan panahon sa unang tuig sa paghari ni Dario nga Medianhon. (Dan 11:​1, 6) Ang mga komentarista sa katibuk-an nakasabot nga ang manulonda naghatag niini nga pag-alagad kang Dario, apan lagmit gayod nga ang maong tabang gihatag kang Miguel, nga gihisgotan sa nag-unang bersikulo (Dan 10:21) nga nakig-away duyog niining partikular nga mensaherong manulonda. Busa dihay kooperasyon ug pagtinabangay sa mga manulonda sa pagpakig-away sa demonyo nga ‘prinsipe sa Persia’ kinsa naningkamot sa pagsanta sa katumanan sa mga katuyoan ni Jehova.​—Dan 10:​13, 14.

Pag-ila Kang Dario nga Medianhon. Wala pa sukad hisgoti si “Dario nga Medianhon” sa bisan unsang dili-Biblikanhon nga inskripsiyon, ni siya gihisgotan sa karaang sekular nga mga historyador sa wala pa si Josephus (Hudiyong historyador sa unang siglo K.P.). Kini nahimong pasukaranan o pasangil sa daghang kritiko sa pagtawag kang Dario nga Medianhon ingong usa ka tinumotumong tawo.

Ang pipila ka eskolar nag-ingon nga si Cambyses (II) gihimong “Hari sa Babilonya” sa iyang amahan nga si Ciro wala madugay human masakop ang Babilonya. Bisag si Cambyses dayag nga nahimong hawas sa iyang amahan tuigtuig panahon sa pista sa “Bag-ong Tuig” didto sa Babilonya, siya mopatim-awng nagpuyo sa Sippar sulod sa ubang bahin sa tuig. Ang panukiduki nga gipasukad sa pagtuon sa cuneiform nga mga sinulat nagpakitang si Cambyses wala gayod makabaton sa titulong “Hari sa Babilonya” hangtod sa Nisan 1 sa tuig 530 W.K.P., ug siya gihimong kauban ni Ciro sa pagmando, kinsa niadtong panahona nangandam sa pagpakiggubat nga misangpot sa iyang kamatayon. Ang mga giinsistir sa uban nga si Dario mao ang anak nga lalaki ni Ciro nga si Cambyses II dili gayod motakdo sa pangedaron ni Dario nga “mga kan-umag-duha ka tuig” sa dihang napukan ang Babilonya.​—Dan 5:31.

Ang panglantaw nga ang Dario tingali maoy lain pang ngalan ni Ciro dili mohaom sa paghubit kang Dario ingong usa ka “Medianhon” ug “binhi sa mga Medianhon,” diin kining ulahing ekspresyon nagpunting sa iyang amahan, si Ahasuero, ingong Medianhon. Si Ciro tinong gitawag nga “Persianhon,” ug bisan tuod ang iyang inahan tingali Medianhon ingon sa gipangangkon sa pipila ka historyador, ang iyang amahan, sumala sa Silindro ni Ciro, mao si Cambyses I nga usa ka Persianhon.​—Dan 9:1; 6:28.

Ang uban nagtuo nga si Dario mao ang “uyoan” ni Ciro, nga gipresentar sa Gregong historyador nga si Xenophon ingong “si Cyaxares, nga anak nga lalaki ni Astyages.” Si Xenophon miasoy nga si Cyaxares mipuli sa trono ni Astyages, ang Medianhong hari, apan gihatag ni Cyaxares sa ulahi ang iyang anak nga babaye ug ang tibuok Media ngadto sa iyang pag-umangkong lalaki nga si Ciro. (Cyropaedia, I, v, 2; VIII, v, 19) Apan, si Herodotus ug Ctesias (Gregong mga historyador nga kadungandungan ni Xenophon) naghatag ug mga asoy nga kasukwahi nianang kang Xenophon, ug nag-ingon si Herodotus nga si Astyages namatay nga walay anak. Ang Cronica ni Nabonido nagpakita kang Ciro nga nakabaton sa pagkahari ibabaw sa mga Medianhon pinaagi sa pagbihag kang Astyages. Dugang pa, kon ingnon nga si Dario mao si Cyaxares II, nagpasabot usab nga si Astyages mao diay si Ahasuero, sanglit si Dario nga Medianhon maoy “anak nga lalaki ni Ahasuero.” (Dan 9:1) Busa kini nga panglantaw walay pamatuod.

Kinsa ba gayod diay si Dario nga Medianhon?

Karong bag-o lang, daghang reperensiya ang mipabor sa pag-ila kang Dario nga mao si Gubaru (nga sagad nailhan nga si Gobryas nga gihisgotan sa Cyropaedia ni Xenophon), kinsa nahimong gobernador sa Babilonya human masakop sa Medo-Persia ang maong siyudad. Sa panguna ang ebidensiya nga ilang gipresentar mao kining mosunod:

Ang karaang cuneiform nga sinulat nga nailhang Cronica ni Nabonido, sa pag-asoy sa pagkapukan sa Babilonya, nag-ingon nga si Ugbaru “ang gobernador sa Gutium ug ang kasundalohan ni Ciro misulod sa Babilonya nga walay panaggubat.” Dayon, human iasoy ang pagsulod ni Ciro sa siyudad 17 ka adlaw sa ulahi, ang inskripsiyon nag-ingon nga si Gubaru, “ang iyang gobernador, nagtudlog (ubos nga) mga gobernador sa Babilonya.” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, p. 306; itandi ang Darius the Mede, ni J. C. Whitcomb, 1959, p. 17.) Matikdi nga ang mga ngalan nga “Ugbaru” ug “Gubaru” dili pareho. Bisag kining mga ngalana susama nga tan-awon, diha sa cuneiform nga estilo sa pagsulat ang timaan sa unang silaba sa ngalan ni Ugbaru lahi nianang kang Gubaru. Ang Cronica nag-ingon nga si Ugbaru, nga gobernador sa Gutium, namatay sulod sa pipila ka semana human ang pagsakop. Ang ubang cuneiform nga mga sinulat nagpakita nga si Gubaru nagpadayong buhi ug nag-alagad sulod sa 14 ka tuig ingong gobernador dili lamang sa siyudad sa Babilonya kondili sa tibuok nga rehiyon sa Babilonya ingon man usab sa “Rehiyon sa unahan sa Suba,” nga naglakip sa Sirya, Fenicia, ug Palestina hangtod sa utlanan sa Ehipto. Busa si Gubaru maoy magmamando sa usa ka rehiyon nga miabot hangtod sa bug-os nga gilapdon sa Fertile Crescent, nga sa panguna maoy pareho nga dapit nianang sa Imperyo sa Babilonya. Mahinumdoman nga si Dario nga Medianhon gihisgotan nga “gihimong hari sa gingharian sa mga Caldeanhon” (Dan 5:31; 9:1), apan dili ingong “hari sa Persia,” ang naandang mga pulong nga gigamit sa paghisgot kang Haring Ciro. (Dan 10:1; Esd 1:​1, 2; 3:7; 4:3) Busa ang rehiyon nga gimandoan ni Gubaru sa labing menos mopatim-aw nga mao ra ang rehiyon nga gimandoan ni Dario.

Sanglit si Gubaru wala gayod tawga nga “Dario,” gihunahuna nga ang “Dario” maoy iyang titulo o ngalan sa trono. Si W. F. Albright nag-ingon: “Alang kanako daw dakog kalagmitan nga si Gobryas [Gubaru] naghari gayod ginamit ang ngalang ‘Dario,’ tingali usa ka karaan nga harianong titulo sa Iran, samtang wala si Ciro tungod sa iyang pagpanulong sa Sidlakan.” (Journal of Biblical Literature, 1921, Tomo XL, p. 112, ftn. 19) Ingong tubag sa pagsupak nga ang mga papan nga cuneiform wala maghisgot kang Gubaru ingong “hari,” kadtong nagpaluyo sa pag-ila kang Gubaru nga mao si Haring Dario nagpunting sa kamatuoran nga ang titulo nga hari wala usab ipadapat kang Belsazar diha sa mga papan nga cuneiform, apan ang cuneiform nga dokumento nga nailhan ingong “Bersong Asoy Bahin Kang Nabonido” tinong nag-ingon nga “gipiyal [ni Nabonido] ang pagkahari” ngadto sa iyang anak nga lalaki.

Nahiuyon niini, si Propesor Whitcomb nagpunting nga, sumala sa Cronica ni Nabonido, si Gubaru, ingong distritong gobernador ni Ciro, “nagtudlog . . . (distritong mga gobernador) sa Babilonya,” sama usab sa gipakita sa Daniel 6:​1, 2 nga si Dario “nagbutang sa gingharian ug usa ka gatos ug kawhaan ka satrapa.” Busa si Whitcomb nagtuo nga si Gubaru, ingong usa ka gobernador ibabaw sa mga gobernador, lagmit gitawag nga hari niadtong ubos kaniya. (Darius the Mede, pp. 31-33) Ug, sa paghisgot sa halapad nga rehiyon nga gimandoan ni Gubaru (Gobryas), si A. T. Olmstead nag-ingon: “Ibabaw niining enterong halapad nga tabunok nga yuta, si Gobryas [Gubaru] halos nagmando ingong usa ka independenteng monarko.”​—History of the Persian Empire, 1948, p. 56.

Kaharmonya sa mga nahisgotan na, gituohan sa pipila ka eskolar nga lagmit si Dario nga Medianhon mao gayod ang usa ka gobernador nga nagmando ibabaw sa gingharian sa mga Caldeanhon apan ubos lamang ni Ciro, ang supremong monarko sa Imperyo sa Persia. Si A. T. Olmstead nag-ingon: “Sa iyang mga pagpakiglabot sa iyang Babilonyanhong mga sakop, si Ciro mao ang ‘hari sa Babilonya, hari sa kayutaan.’ Busa pinaagi sa pag-insistir nga ang karaang linya sa mga monarko nagpabiling wala mabugto, siya nag-ulog-ulog sa ilang garbo, ug nakaangkon sa ilang pagkamaunongon . . . Apan si Gobryas nga satrapa maoy naghawas sa harianong awtoridad human mobiya ang hari.” (History of the Persian Empire, p. 71) Kadtong nagtuo nga ang Dario sa Bibliya maoy usa gayod ka luyoluyong magmamando mopunting sa kamatuoran nga si Dario giingon nga “nakadawat sa gingharian” ug nga siya “gihimong hari sa gingharian sa mga Caldeanhon” ingong ebidensiya nga siya sa pagkatinuod ubos sa usa ka superyor nga monarko.​—Dan 5:31; 9:1; itandi ang 7:​27, diin ang “Supremong Usa,” si Jehova nga Diyos, naghatag sa Gingharian ngadto sa “mga balaan.”

Bisag sa daghang bahin ang impormasyong nabatonan labot kang Gubaru mopatim-aw nga susama nianang impormasyon nga nabatonan labot kang Dario, ug bisag si Dario lagmit nga usa ka gobernador ubos ni Ciro, sa gihapon ang maong pag-ila dili pa maisip nga konklusibo. Ang mga rekord sa kasaysayan wala magsugilon kanato sa nasyonalidad ni Gubaru ni sa iyang mga ginikanan aron ipakita nga siya usa ka “Medianhon” ug “anak nga lalaki ni Ahasuero.” Kini wala magpakita nga siya nakabaton ug harianong awtoridad nga arang makahimog proklamasyon o mando nga sama sa gihubit sa Daniel 6:6-9. Dugang pa, ang rekord sa Bibliya daw nagpakita nga ang pagmando ni Dario sa Babilonya wala magdugay ug nga si Ciro human niadto mipuli sa pagkahari sa Babilonya, bisan tuod posible nga sila dungan nga nagmando ug nga si Daniel linaing naghisgot lamang sa tuig nga si Dario nahimong prominente sa Babilonya. (Dan 6:28; 9:1; 2Cr 36:20-23) Si Gubaru nagpabilin sa iyang posisyon sulod sa 14 ka tuig.

Kon nganong dili matino ang pag-ila sumala sa kasaysayan. Siyempre, ang kamatuoran sa asoy sa Bibliya wala mag-agad sa pamatuod sa sekular nga mga tinubdan. Ang daghang kaso diin ang mga indibiduwal o mga hitabo nga girekord sa Bibliya, nga kanhi gisalikway sa mga kritiko ingong ‘dili makasaysayanhon,’ napamatud-an sa ulahi nga makasaysayanhon gayod ug angayng manalipod sa estudyante sa Pulong sa Diyos batok sa hilabihang pagtagad sa makadaot nga kritisismo. (Tan-awa ang BELSAZAR; SARGON.) Ang gatosan ka libong mga papan nga cuneiform nga nakalotan sa Tungang Sidlakan sa gihapon nagtaganag dili gayod kompletong kasaysayan nga may nagkalainlaing mga kal-ang ug mga blangko. Labot sa ubang mga tinubdan, ang karaang sekular nga mga historyador diyutay na lamang, kansang mga kopya sa mga sinulat (sagad mga tipiktipik) napreserbar, nga ang kadaghanan niini gisulat diha sa Grego, ug kini layo nag usa, duha, o kapin pang mga siglo gikan sa mga hitabo sa basahon ni Daniel.

Apan, ang labing makapakombinsir nga katarongan sa kakulang ug impormasyon bahin kang Dario diha sa Babilonyanhong mga rekord gitagana diha mismo sa basahon ni Daniel. Kini nagpakita nga si Dario nagtudlo kang Daniel ngadto sa usa ka hataas nga posisyon sa kagamhanan, nga wala gayod kahimut-i sa ubang hataas nga mga opisyal. Ang ilang laraw batok kang Daniel wala molampos, ug gisilotan ni Dario ang mga magsusumbong ni Daniel ug ang ilang mga pamilya, nga lagmit nakapasuko sa nahibiling mga opisyal. Ang proklamasyon ni Dario nga nagbaod sa tanan diha sa tibuok gingharian nga ‘mahadlok atubangan sa Diyos ni Daniel’ sa walay duhaduha nakapahinabog tumang pagkadiskontento ug kayugot taliwala sa gamhanang mga klero sa Babilonya. Sanglit ang mga eskriba maoy ubos sa pagdumala sa maong mga klero, dili gayod katingad-an kon human niadto ang mga rekord gibag-o ug ang ebidensiya labot kaniya gipapas. Ang susamang mga buhat nahibaloang gihimo diha sa kasaysayan sa maong mga panahon.

Busa, ang dual nga pagmando sa Medo-Persia nga gipresentar sa Bibliya angayng hatagan ug hustong gibug-aton. (Dan 5:28; 8:​3, 4, 20) Bisag ang sekular nga kasaysayan nagpasidungog pag-ayo kang Ciro ug sa mga Persianhon, ang rekord sa Bibliya nagpakita nga ang mga Medianhon nagpadayon diha sa usa ka kahikayan sa dayag nga panag-ubanay uban sa mga Persianhon, ug ang mga balaod nagpadayon nga iya “sa mga Medianhon ug sa mga Persianhon.” (Dan 6:8; Est 1:19) Ang mga Medianhon dakog nahimo sa pagpukan sa Babilonya. (Isa 13:17-19) Matikdi usab nga si Jeremias (51:11) nagtagna nga ang “mga hari [plural] sa mga Medianhon” mahimong lakip sa mga tig-atake sa Babilonya. Si Dario lagmit maoy usa gayod niini nga mga hari.

2. Si Dario Hystaspis, gitawag usab ug Dario nga Bantogan o Dario I (Persianhon). Siya gilantaw ingong usa sa talagsaong mga magmamando sa Imperyo sa Persia. Si Dario naghubit sa iyang kaugalingon ingong “anak nga lalaki ni Hystaspes, usa ka Achaemenid, usa ka Persianhon, anak nga lalaki sa usa ka Persianhon, usa ka Aryanhon, sa Aryanhon nga binhi.” (History of the Persian Empire, pp. 122, 123) Busa siya miangkon nga harianon ug kaliwat nga naggikan sa samang katigulangan ni Ciro nga Bantogan, bisan tuod naggikan sa usa ka lahi nga sanga sa pamilya ni Ciro.

Human mamatay si Cambyses II niadtong 522 W.K.P. samtang siya mibalik gikan sa Ehipto, ang trono sa Persia giokupar sa mubo nga panahon sa iyang igsoong lalaki nga si Bardiya (o lagmit sa usa ka Mago nga ginganlan ug Gaumata). Uban sa tabang sa unom ka laing Persianhong mga hamili, gipatay ni Dario ang nag-okupar sa trono ug gikuha kini alang kaniya. Ang bersiyon ni Dario bahin niini gisulat diha sa tulo ka pinulongan sa dagkong mga inskripsiyon nga iyang gikulit diha sa titip nga mga pangpang sa Behistun, nga nag-atubang sa kapatagan nga gitadlasan sa pangunang ruta sa mga magpapanaw gikan sa Baghdad paingon sa Tehran. Sumala sa inskripsiyon, si Gaumata maoy usa ka mangingilog sa trono, nga nagpakaaron-ingnong mao ang gipatay nga igsoong lalaki ni Cambyses. Ang kadaghanan sa modernong mga eskolar midawat niini nga asoy (nga gilakipan sa sublisubling mga pasalig ni Dario nga “kini tinuod ug dili bakak”) ingong tinuod gayod, samtang ang uban nagtuo nga si Dario maoy usa ka “dakong bakakon” ug nga ang ebidensiya nagpakita kaniya nga mao ang aktuwal nga mangingilog sa trono. Bisan unsa pa ang kahimtang, giatubang ni Dario ang pag-alsa sa imperyo human maangkon ang pagkahari ug siya gituohang migugol ug duha ka tuig sa pagpukgo sa mga mag-aalsa sa tibuok gingharian. Ang Ehipto, nga nagsalikway sa Persianhong yugo, nailog pag-usab ni Dario niadtong mga 519-518 W.K.P. Human niadto iyang gipasangkad ang mga utlanan sa imperyo ngadto sa India sa S ug ngadto sa Trasia ug Macedonia sa K. Nailado usab siya sa iyang pagkaepisyente sa pag-organisar pag-usab sa pagdumala sa tibuok imperyo, sa pagmugna ug kodigo sa balaod sa imperyo nga gitawag ug Ordinansa sa Maayong mga Regulasyon, ug sa pagbukas pag-usab sa kanal nga nagkonektar sa Suba sa Nilo sa Ehipto ug sa Pulang Dagat.

Ilabina maylabot sa pagkatukod pag-usab sa templo sa Jerusalem nga si Dario Hystaspis nailado diha sa rekord sa Bibliya. Ang pundasyon sa templo gipahimutang niadtong 536 W.K.P., apan ang pagtukod pag-usab gidili niadtong 522 W.K.P. ug “padayon kadtong nahunong hangtod sa ikaduhang tuig sa paghari ni Dario” (520 W.K.P.). (Esd 4:​4, 5, 24) Sulod niining tuiga nga ang mga manalagnang si Haggeo ug Zacarias nagdasig sa mga Hudiyo nga ipadayon ang pagtukod, ug gipadayon na usab ang buluhaton. (Esd 5:​1, 2; Hag 1:​1, 14, 15; Zac 1:1) Kini ang nakapaaghat kang Tatenai, ang gobernador nga naghawas sa mga intereses sa imperyo sa rehiyon sa K sa Euprates, ug sa ubang mga opisyal sa pagsusi ug sa pagpadalag usa ka sulat ngadto sa Persianhon nga si Haring Dario. Ang sulat nagpahibalo kaniya sa buluhaton sa pagtukod, nga gipangangkon sa mga Hudiyo nga legal ang proyekto, ug mihangyog pagsusi sa harianong mga tipiganan sa mga dokumento aron sa pagtino kon diha bay sinulat nga ebidensiya aron pamatud-an ang maong pangangkon. (Esd 5:3-17) Ang Hudiyohanong deklarasyon nga nagpakita sa magkasukwahing mga buhat ni Nabucodonosor nga Caldeanhon, ingong maglalaglag sa templo, ug nianang kang Ciro nga Persianhon, nga maoy nag-awtorisar sa pagtukod pag-usab niini, angay untang makapalipay ug makapahimuot kang Dario sanglit sa unang katuigan sa iyang paghari, kinahanglan niyang pukgoon ang duha ka pag-alsa sa mga rebelde diin ang matag usa niini migamit sa ngalang Nabucodonosor (gitawag ug Nabucodonosor III ug Nabucodonosor IV sa mga historyador), nga nangangkong mga anak nga lalaki ni Nabonido, ug naningkamot sa paghimo sa Babilonya nga independente sa Imperyo sa Persia.

Ang opisyal nga pagsusi sa mga rekord didto sa mga tipiganan sa mga dokumento sa Ecbatana, ang karaang kaulohan sa Media, nakakaplag sa dokumento nga gihimo ni Ciro. Busa si Dario nagpadalag mga mando kang Gobernador Tatenai nga siya ug ang ubang mga opisyal dili kay mohunong lamang sa pagpanghilabot sa buluhaton sa templo kondili motagana usab ug salapi nga gamiton sa pagtukod gikan sa “harianong tipiganan sa bahandi sa buhis sa unahan sa Suba,” ingon man usab sa mga hayop ug ubang kinahanglanong mga suplay alang sa mga paghalad. Ang bisan kinsa nga molapas sa mando sa hari kinahanglang ilansang diha sa estaka ug ang iyang balay “himoong usa ka publikong kalibangan.”​—Esd 6:1-12.

Pinaagi niining opisyal nga pakigtambayayong ug pinaagi sa padayong pagdasig sa mga manalagna (Zac 7:1; 8:1-9, 20-23), ang buluhaton sa templo bug-os nga nahuman “sa ikatulong adlaw sa lunar nga bulang Adar, nga mao, sa ikaunom nga tuig sa paghari ni Dario” (Esd 6:13-15; sa Marso 6 sa 515 W.K.P.). Sanglit ang mga inskripsiyon ni Dario nagpakita nga siya maoy usa ka debotadong magsisimba ni Ahura Mazda, dayag nga ang iyang gibuhat, bisag nag-alagad sa katuyoan ni Jehova nga Diyos ug sa walay duhaduha nakabaton sa Iyang pagtultol, sa panguna gihimo tungod sa pagtahod sa pagkadili-mausab sa mga balaod sa Medo-Persia ug kaharmonya sa polisa sa kagamhanan ni Dario sa pagkamatinugoton, nga ang pamatuod niini makaplagan diha sa pipila sa iyang mga inskripsiyon.

Ulahing mga Pagsulong Batok sa Gresya. Sa hapit nang matapos ang siglo, ang nagkalainlaing Gregong mga siyudad sa Ionia mialsa batok sa pagmando sa Persia, ug bisan tuod ang ilang pag-alsa napukgo, si Dario determinado sa pagsilot sa Atenas ug Eretria tungod sa ilang pagtabang sa mirebeldeng mga siyudad. Kini misangpot sa Persianhong pagsulong sa Gresya, nga miresulta hinuon sa pagkapildi sa kasundalohan ni Dario sa gubat didto sa Maraton niadtong 490 W.K.P. Bisan tuod si Dario mihimog mainampingong pagpangandam alang sa dugang pagsulong sa Gresya, wala niya mahimo kini kay siya namatay niadtong 486 W.K.P. Siya gipulihan sa iyang anak nga lalaki nga si Jerjes.

3. Ang Nehemias 12:22 naghisgot sa pagrekord sa Levihanong mga pangulo sa mga balay sa amahan “sa mga adlaw ni Eliasib, si Joiada ug si Johanan ug si Jadua . . . hangtod sa pagkahari ni Dario nga Persianhon.” Sanglit si Eliasib mao ang hataas nga saserdote panahon sa pagbalik ni Nehemias sa Jerusalem (Neh 3:1) ug sanglit sa panahon sa ikaduhang pagduaw ni Nehemias nianang siyudara (human sa ika-32 nga tuig ni Artajerjes [443 W.K.P.]) si Joiada may minyong anak nga lalaki (Neh 13:28), lagmit nga ang “Dario” nga gihisgotan mao si Dario Ochus (nga gitawag usab ug Nothus), kinsa nagmando sukad sa 423 hangtod sa 405 W.K.P.

Ang usa ka sulat nga nakaplagang lakip sa Elephantine Papyri, nga gituohang nagsukad pa sa kataposang mga tuig sa ikalimang siglo W.K.P., naghisgot kang “Johanan” ingong hataas nga saserdote sa Jerusalem sa maong panahon.