MOAB, MOABIHANON

1. Ang anak nga lalaki ni Lot pinaagi sa magulang niyang anak nga babaye. Sama sa iyang igsoon-sa-amahan nga si Ammon, si Moab gisamkon human mobiya si Lot ug ang iyang mga anak nga babaye gikan sa Zoar ug mipuyo sa usa ka langob sa haduol nga bukirong rehiyon. Si Moab mao ang katigulangan sa mga Moabihanon.​—Gen 19:30-38.

2. Ang teritoryo nga kanhi gipuy-an sa mga Moabihanon gitawag ug “Moab” ug usab “kapatagan (yuta o kayutaan) sa Moab.” (Gen 36:35; Num 21:20; Ru 1:2; 1Cr 1:46; 8:8; Sal 60:8) Una pa niana ang mga Emim namuyo niining yutaa apan lagmit gipapahawa sila sa mga Moabihanon. (Deu 2:9-11; itandi ang ber 18-22.) Sa naghinapos ang paglatagaw sa Israel didto sa kamingawan, ang teritoryo sa Moab miabot gikan sa bul-oganang walog sa Zered sa H ngadto sa bul-oganang walog sa Arnon sa A (may gilay-ong mga 50 km [30 mi]), ang Patayng Dagat mao ang utlanan sa K ug ang Desyerto sa Arabia mao ang dili-piho nga utlanan sa S. (Num 21:11-13; Deu 2:​8, 9, 13, 18, 19) Mituybo nga titip kaayo gikan sa Patayng Dagat, kini nga rehiyon sa dakong bahin maoy patag sa bukid nga gisal-angan ug mga lugot ug may aberids nga gihabogon nga mga 900 m (3,000 p) ibabaw sa Dagat Mediteranyo. Sa karaang mga panahon kini nagtaganag sibsibanan sa dagkong mga panon sa karnero (2Ha 3:4) ug nagpalambo sa mga parasan ug mga prutasan. (Itandi ang Isa 16:6-10; Jer 48:​32, 33.) Ang mga tanom nga lugason gitanom usab didto.​—Itandi ang Deu 23:​3, 4.

Dihay panahon una pa niana nga ang yuta sa Moab miabot hangtod sa A sa Arnon ug naglakip sa “desyertong kapatagan sa Moab tabok sa Jordan gikan sa Jerico.” (Num 22:1) Apan sa wala pa moabot ang mga Israelinhon, ang Amorihanon nga si Haring Sihon nagsakop niini nga rehiyon, ug ang Arnon nahimong A nga utlanan sa Moab. (Num 21:26-30; Huk 11:15-18) Ang mga Ammonhanon nakaagom usab ug kapildihan diha sa mga kamot ni Sihon ug giabog ngadto sa amihanan ug sa sidlakan. Ang teritoryo gikan sa duha ka katawhan nga gisakop sa mga Amorihanon nahimong usa ka ulang tali sa Moab ug Ammon, ug sa ingon nahimong utlanan sa Moab ang teritoryo sa mga Amorihanon sa amihanan ug ang teritoryo sa mga Edomhanon sa habagatan. (Huk 11:​13, 21, 22; itandi ang Deu 2:​8, 9, 13, 14, 18.) Sa kinadak-ang bahin niini ang teritoryo sa Moab maoy mga 100 km (60 mi) gikan sa A ngadto sa H ug 40 km (25 mi) gikan sa S ngadto sa K.

Tingali tungod kay ang usa ka bahin sa Amorihanong teritoryo maoy sakop kanhi sa Moab, kini padayong gitawag nga “yuta sa Moab.” (Deu 1:5) Dinhi niining teritoryo kanhi sa Moab nga ang mga Israelinhon nagkampo sa wala pa motabok sa Jordan. (Num 31:12; 33:48-51) Dinhi gihimo ang ikaduhang pagsenso sa mga lalaking lig-on ug lawas sa Israel gikan sa 20 anyos pataas. (Num 26:2-4, 63) Dinhi usab gidawat ang kasugoan ug ang hudisyal nga mga hukom sa Diyos bahin sa Levihanong mga siyudad, mga siyudad nga dalangpanan, ug sa panulondon. (Num 35:1–​36:13) Dinhi gihatag ni Moises ang iyang kataposang mga pakigpulong ug gihimo ang pakigsaad uban sa Israel ug giawhag ang pagkamatinumanon ngadto kang Jehova. (Deu 1:1-5; 29:1) Sa kataposan si Moises mitungas sa Bukid sa Nebo aron lantawon ang Yutang Saad ug unya namatay. Sulod sa 30 ka adlaw diha sa desyertong kapatagan sa Moab, ang Israel nagbangotan sa kamatayon ni Moises.​—Deu 32:​49, 50; 34:1-6, 8.

Ang Relasyon sa Moab Ngadto sa Israel. Ingong mga kaliwat sa pag-umangkon ni Abraham nga si Lot, ang mga Moabihanon maoy kadugo sa mga Israelinhon. Ang mga pinulongan niining duha ka katawhan amgid kaayo, ingon sa makita sa inskripsiyon diha sa Bato sa Moab. Dugang pa, sama sa mga Israelinhon, ang mga Moabihanon mopatim-awng nagsunod sa batasan sa pagtuli. (Jer 9:​25, 26) Bisan pa niana, gawas lamang sa pipila, sama kang Ruth ug Itma nga gamhanang tawo ni Haring David (Ru 1:​4, 16, 17; 1Cr 11:​26, 46), ang mga Moabihanon nagpakitag dakong pagdumot sa Israel.

Sa wala pa ang Israel mosulod sa Yutang Saad. Ang awit ni Moises bahin sa paglaglag ni Jehova sa kasundalohan sa Ehipto diha sa Pulang Dagat nagpakita nga ang balita niini nga panghitabo magpakurog sa “malupigong mga magmamando sa Moab.” (Ex 15:​14, 15) Ang pamatuod nga nahadlok gayod kanila ang mga Moabihanon mao ang pagdumili sa ilang hari nga paagiong malinawon ang Israel latas sa iyang gingharian mga 40 ka tuig sa ulahi. (Huk 11:17) Hinunoa, tungod sa direktang sugo sa Diyos, ang mga Israelinhon wala moatake sa mga Moabihanon, apan sa pag-abot sa habagatang utlanan sa Moab sa bul-oganang walog sa Zered, sila miagi sa daplin sa teritoryo sa Moab. (Num 21:11-13; Deu 2:​8, 9; Huk 11:18) Bisan tuod ang mga Moabihanon nagbaligyag pagkaon ug tubig ngadto sa mga Israelinhon (Deu 2:26-29), “sila wala motabang [sa Israel] uban sa tinapay ug sa tubig.” (Deu 23:​3, 4) Dayag nga kini nagpasabot nga ang mga Moabihanon wala modawat kanila nga maabiabihon ug wala motagana sa ilang mga panginahanglan nga walay ganansiya.

Sa ulahi, human makatabok sa bul-oganang walog sa Arnon, ang Israel giharong sa mga Amorihanon ubos ni Haring Sihon, kinsa una pa niana nag-ilog sa Moabihanong teritoryo sa A sa Arnon. Human sa ilang hinatag-sa-Diyos nga mga kadaogan batok niini nga magmamando ug usab kang Haring Og sa Basan, ang mga Israelinhon nagkampo sa desyertong kapatagan sa Moab. (Num 21:​13, 21–​22:1; Deu 2:24–​3:8) Ang dako kaayong kampo sa mga Israelinhon nakapahadlok sa mga Moabihanon ug sa ilang hari nga si Balak, nga tungod niana sila mibatig hilabihang kalisang. Bisan tuod wala mangangkon nga may katungod sa kanhing teritoryo sa Moab nga giagaw sa mga Israelinhon gikan sa mga Amorihanon, si Balak nahadlok alang sa iyang gingharian. Busa, iyang gikonsulta ang mga ansiyano sa Midian ug unya nagpadalag mga mensahero, mga ansiyano sa Moab ug Midian, aron suholan ang manalagnang si Balaam sa pag-adto ug sa pagtunglo sa Israel. (Num 22:2-8; itandi ang Huk 11:25.) Niining paagiha si Balak “nakig-away” batok sa mga Israelinhon. (Jos 24:9) Hinunoa, gipahinabo ni Jehova nga panalanginan ni Balaam ang Israel ug ngani mitagna pa nga ang Israel magagahom sa Moab. (Num kap 23, 24; Jos 24:10; Neh 13:​1, 2; Miq 6:5) Unya, tungod sa sugyot ni Balaam, ang mga babayeng Moabihanon ug Midianhon gigamit aron ang mga lalaking Israelinhon daldalon ngadto sa imoralidad ug idolatriya labot sa Baal sa Peor. Daghang Israelinhon ang nahulog niini nga tentasyon, nga misangpot sa kasuko ni Jehova ug sa kamatayon sa 24,000 ka lalaki. (Num 25:1-3, 6, 9; 31:​9, 15, 16) Tungod kay wala motabang sa mga Israelinhon pinaagig tinapay ug tubig ug tungod sa pagsuhol kang Balaam aron tunglohon ang Israel, ang mga Moabihanon gibabagan sa pagsulod sa kongregasyon ni Jehova “bisan hangtod sa ikanapulo ka kaliwatan.”​—Deu 23:​3, 4; tan-awa ang AMMONHANON (Nakigminyo sa mga Israelinhon).

Sa panahon sa mga Maghuhukom. Sa yugto sa mga Maghuhukom, ang mga Moabihanon lagmit nagpadako sa ilang teritoryo sa A sa Arnon ug, sa paghari sa ilang hari nga si Eglon, miokupar sa teritoryo sa Israel sa K sa Jordan tingali hangtod sa “siyudad sa mga kahoy nga palma,” ang Jerico. (Huk 3:​12, 13; itandi ang Deu 34:3.) Ang Israel nagpadayong sakop sa Moab sulod sa 18 ka tuig hangtod nga si Ehud, usa ka walhon nga Benjaminhon, nagpatay kang Haring Eglon samtang nakigkita kaniya nga nag-inusara. Dayon si Ehud nanguna sa mga Israelinhon batok sa Moab, nagpatay sa mga 10,000 ka Moabihanon ug nagbuntog kanila.​—Huk 3:14-30.

Niining sama nga yugto, sa dihang ang gutom nakaapekto sa Juda, si Elimelek, uban sa iyang asawa nga si Noemi ug sa ilang duha ka anak nga lalaki, si Malon ug Kilion, milalin ngadto sa mas tabunok nga yuta sa Moab. Didto ang maong mga anak nga lalaki nagminyo ug mga babayeng Moabihanon, kang Ruth ug Orpa. Human sa kamatayon niining tulo ka lalaki didto sa Moab ug sa pag-arang-arang sa mga kahimtang sa Israel, si Noemi, nga gikuyogan ni Ruth, mibalik sa Betlehem. Didto si Boaz, usa ka paryente ni Elimelek, nakigminyo kang Ruth nga mitalikod sa pagsimba sa daghang diyos sa mga Moabihanon ug nahimong magsisimba ni Jehova. Tungod niana si Ruth, nga usa ka Moabihanon, nahimong katigulangan ni David ug ingon man usab ni Jesu-Kristo.​—Ru 1:1-6, 15-17, 22; 4:​13, 17.

Dugang pa, sa panahon sa mga Maghuhukom, ang Israel misimba sa mga bathala sa mga Moabihanon, nga tinong naglakip sa ilang diyos nga si Kemos. (Huk 10:6; Num 21:29; Jer 48:46) Tungod sa pagsagop sa maong bakak nga pagsimba sa ilang silingan nga mga katawhan, ang mga Israelinhon nawad-an sa pag-uyon ni Jehova ug nag-antos sa mga kamot sa ilang mga kaaway. (Huk 10:7-10) Bisan gani sa panahon ni Samuel, ang dili-matinumanong Israel nakasinatig pagpanghasi gikan sa mga Moabihanon.​—1Sa 12:9-11.

Sa panahon sa paghari ni Saul, David, ug Solomon. Ang mga suliran labot sa mga Moabihanon nagpadayon sa mga katuigan human niadto. Ang unang hari sa Israel, si Saul, madaogong nakiggubat batok kanila. (1Sa 14:47) Busa sanglit giisip sa mga Moabihanon si Saul nga usa ka kaaway, ang hari sa Moab miuyon nga ang mga ginikanan ni David, ang tawo nga ginukod ni Saul, mopuyo sa Mizpe sa Moab.​—1Sa 22:​3, 4.

Sa ulahi, sa dihang si David nagmando na ingong hari, dihay panaggubat usab tali sa Israel ug Moab. Ang mga Moabihanon bug-os nga nabuntog ug gipabayad ug tributo kang David. Tatawng sa kataposan sa gubat dos-tersiya sa mga manggugubat sa Moab ang gipatay. Lagmit gipahigda sila ni David nga naglaray diha sa yuta ug unya gisukod kini nga laray aron matino ang dos-tersiya nga pagapatyon ug ang un-tersiya nga tipigang buhi. (2Sa 8:​2, 11, 12; 1Cr 18:​2, 11) Tingali sa panahon usab sa maong gubat, si Benaias nga anak nga lalaki ni Jehoiada “nagpatay sa duha ka anak nga lalaki ni Ariel sa Moab.” (2Sa 23:20; 1Cr 11:22) Ang bug-os nga kadaogan ni David batok sa mga Moabihanon maoy katumanan sa matagnaong pulong nga gipahayag ni Balaam kapin sa 400 ka tuig una pa niana: “Usa ka bituon mogula gikan kang Jacob, ug usa ka setro motungha gikan sa Israel. Ug buk-on niya ang mga tampihak sa ulo ni Moab ug ang mga bagolbagol sa tanang anak sa kaguliyang sa gubat.” (Num 24:17) Dugang pa, lagmit nga maylabot niini nga kadaogan nga ang salmista nag-ingon nga giisip sa Diyos ang Moab ingong iyang “dulang nga hugasanan.”​—Sal 60:8; 108:9.

Hinunoa, ang anak nga lalaki ni David nga si Solomon wala manumbaling sa balaod sa Diyos ug nagminyog mga babayeng Moabihanon nga wala mahimong mga magsisimba ni Jehova. Aron pahimut-an sila, si Solomon nagtukod ug hataas nga dapit alang sa ilang diyos nga si Kemos. Ayha pa mga tulo ka siglo sa ulahi, sa panahon sa paghari ni Josias, nga kining hataas nga dapit gihimong dili angay alang sa pagsimba.​—1Ha 11:​1, 7; 2Ha 23:13.

Hangtod sa pagkadestiyero sa mga Judeanhon. Human mobulag ang Israel gikan sa Juda, mopatim-awng nahuptan pag-usab sa mga Moabihanon ang teritoryo sa A sa Arnon. Diha sa itom nga basaltong bantayog nga gitawag ug Bato sa Moab, si Haring Mesa sa Moab nag-ingon nga napanag-iya ni Haring Omri sa Israel ang rehiyon sa Medeba. Sanglit ang kapatagan sa bukid sa Medeba diha man sa teritoryo sa Ruben (Jos 13:​15, 16), lagmit nga kining dapita nailog sa mga Moabihanon gikan sa Israel mao nga sa ulahi si Omri kinahanglang magbawi niini.

Dayag nga ang Moab nagpabiling nailalom sa paggahom sa Israel panahon sa mga paghari ni Haring Omri ug Ahab. Apan human sa kamatayon ni Ahab, si Haring Mesa sa Moab, kinsa ‘nagbayad sa hari sa Israel ug usa ka gatos ka libo ka nating karnero ug usa ka gatos ka libo ka wala-matupihing laking karnero,’ mialsa batok sa Israel. (2Ha 1:1; 3:​4, 5) Ang Bato sa Moab nagpahinumdom niini nga pag-alsa. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 946) Kon husto nga mao ra usab kini ang mga dapit nga gihisgotan sa Bibliya, ang 10 sa mga siyudad nga giangkon ni Haring Mesa ingong sakop o nailog o gitukod niya (pag-usab) maoy tino nga diha sa teritoryo sa Israel sa A sa Arnon. Kini nga mga siyudad mao ang Dibon, Atarot, Aroer, Kiriataim, Nebo, Baal-meon (Num 32:​34, 37, 38), Medeba, Bamot-baal, Jahaz (Jos 13:​9, 17-19), ug Bezer (Jos 20:8).

Dili sama sa inskripsiyon ni Mesa nga propaganda lamang, ang Kasulatan nagtaho nga ang mga Moabihanon nakaagom ug makauulawng kapildihan. Pinaagi sa tabang ni Haring Jehosapat sa Juda ug sa hari sa Edom aron masumpo ang pag-alsa sa Moab, si Jehoram (nga nahimong hari sa Israel mga duha ka tuig human mamatay si Ahab) misulong batok sa Moab gikan sa H, agi sa Kamingawan sa Edom. Apan ang magkaalyadong kasundalohan ug ang ilang mga hayop hapit nang mangamatay tungod sa kawalay tubig. Busa sila nangayog tabang kang manalagnang Eliseo, ug ingong katumanan sa iyang tagna nga si Jehova motabang tungod kang Jehosapat, ang bul-oganang walog napuno sa tubig. Pagkasunod buntag ang aninag sa adlaw diha sa tubig naghimo niining samag dugo tan-awon alang sa mga Moabihanon. Kay sayop nga nanghinapos nga ang magkaalyadong kasundalohan nagpinatyanay, ang mga Moabihanon wala na managana ug miadto sa kampo sa mga Israelinhon, apan sila gipakalagiw. Sa nagpadayon ang gubat, ang Moabihanong mga siyudad gigun-ob, ang dagkong mga luna sa yuta gipuno sa mga bato, gipamutol ang mga kahoy, ug gitak-opan ang mga tuboran. Sa dihang nakita ni Haring Mesa nga siya natanggong sa siyudad sa Kir-hareset ug tatawng mapildi na sa gubat, siya, duyog sa 700 ka tawo, misulay sa paglusot ngadto sa hari sa Edom apan sila wala magmalamposon. Sa kataposan gikuha niya ang iyang panganayng anak ug gihalad ingong halad nga sinunog ibabaw sa paril. Tungod niini o sa uban pang laing hinungdan dihay “nahitabong dakong kasuko batok sa Israel” ug ang paglikos gibiyaan.​—2Ha 3:6-27.

Sanglit kining makauulawng kapildihan wala mahitabo sa langyawng yuta apan nagdalag kadaot sa yuta sa Moab, nan taudtaod nga panahon ang gikinahanglan aron kini mapasig-uli. Busa lagmit nga sa sayong bahin sa paghari ni Jehosapat nga ang Moab uban sa kasundalohan sa Ammon ug sa bukirong rehiyon sa Seir miatake sa Juda. Tungod sa pagpangilabot ni Jehova, ang tulo ka pundok sa kasundalohan nag-unay ug pinatyanay. (2Cr 20:​1, 22-24) Ang pipila ka eskolar nagtuo nga kining hitaboa ang gipasabot sa Salmo 83:4-9.​—Itandi ang 2Cr 20:14 sa Sal 83:Sup.

Sa misunod nga mga tuig ang panagdumot nagpadayon tali sa Moab ug Israel. Human sa kamatayon ni manalagnang Eliseo, ang pundok sa mga bandido nga Moabihanon kanunayng misulong sa Israel. (2Ha 13:20) Mga duha ka siglo sa ulahi, sa panahon ni Jehoiakim, ang samang pundok sa mga Moabihanon nakaamot sa pagkapukan sa Juda sa kataposang mga tuig niini. (2Ha 24:2) Sa pagkalaglag sa Jerusalem niadtong 607 W.K.P., ang mga Hudiyo midangop sa Moab apan mibalik sa Juda sa dihang si Gedalias gitudlo nga gobernador.​—Jer 40:​11, 12.

Human sa pagkadestiyero. Human ang nahibiling mga Israelinhon mibalik gikan sa pagkadestiyero sa Babilonya niadtong 537 W.K.P., ang pipila nangasawa ug mga Moabihanon. Apan tungod sa tambag ni Esdras ilang gipapahawa kini nga mga asawa ug ang ilang mga anak. (Esd 9:​1, 2; 10:​10, 11, 44) Katuigan sa ulahi, nakaplagan ni Nehemias ang samang kahimtang; daghang Israelinhon ang nangasawa ug mga Moabihanon.​—Neh 13:1-3, 23.

Ang Moab Diha sa Tagna. Tungod sa taas nga kasaysayan sa pagpakigbatok niini sa Israel, ang Moab gihisgotang lakip sa matig-a nga mga kaaway sa katawhan ni Jehova. (Itandi ang Isa 11:14.) Gihukman tungod sa pagpakaulaw sa Israel ug tungod sa garbo ug pagkamapahitas-on, ang Moab sa kataposan mahimong awaaw sama sa Sodoma. (Sof 2:8-11; tan-awa usab ang Jer 48:29.) Sa naghinapos na ang ikasiyam nga siglo W.K.P., si Amos misulat nga ang Moab makaagom ug katalagman tungod sa “pagsunog sa mga bukog sa hari sa Edom aron mahimong apog.” (Am 2:1-3) Bisan tuod gisabot sa pipila nga ang 2 Hari 3:​26, 27 nagtumong sa paghalad ni Haring Mesa, dili sa kaugalingon niyang anak nga lalaki, kondili sa panganayng anak nga lalaki sa hari sa Edom, kini nga pangagpas walay pasukaranan. Apan ang usa ka Hudiyohanong tradisyon naglangkit sa panghitabo nga gihisgotan ni Amos sa gubat batok kang Mesa ug miingon nga human niini nga gubat gikalot sa mga Moabihanon ang mga bukog sa hari sa Edom ug dayon nagsunog niini aron mahimong apog. Apan ang rekord sa Bibliya wala maghatag ug pasukaranan aron matino ang nalangkit nga panahon.

Si Isaias (kap 15, 16), lagmit sa panahon sa kamatayon ni Haring Ahaz ug samtang migahom ang Asirya sa ikawalong siglo W.K.P., naghisgot sa tagsatagsa ka Moabihanong siyudad nga gitakda sa kalaglagan. Siya naghinapos pinaagi sa mga pulong: “Ug karon si Jehova misulti, nga nag-ingon: ‘Sulod sa tulo ka tuig, sumala sa mga tuig sa usa ka sinuholang mamumuo, ang himaya sa Moab mapakaulawan usab gayod uban sa tanang matang sa daghang kagubot, ug kadtong mahibilin maoy pipila lamang, dili gamhanan.’”​—Isa 16:14.

Pinasukad sa mga rekord sa kasaysayan ang katumanan sa mga tagna ni Isaias ug Amos dili matino diha sa agos sa panahon. Apan, adunay ebidensiya nga ang Moab nailalom gayod sa yugo sa Asirya. Ang Asiryanhon nga si Haring Tiglat-pileser III naghisgot kang Salamanu sa Moab nga lakip niadtong nagbayad ug tributo kaniya. Si Senakerib nangangkon nga nakadawat ug tributo gikan kang Kammusunadbi nga hari sa Moab. Ang Asiryanhong mga monarko nga si Esar-hadon ug Ashurbanipal naghisgot sa Moabihanong mga hari nga si Musuri ug Kamashaltu ingong ilang mga sakop. (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, pp. 282, 287, 291, 294, 298) Adunay arkeolohikanhong ebidensiya usab nga daghang dapit sa Moab ang nawad-ag molupyo sa mga ikawalong siglo W.K.P.

Ang tagna ni Jeremias sa ikapitong siglo W.K.P. nagpunting sa panahon sa dihang si Jehova makighusay batok sa Moab (Jer 9:​25, 26), nga maghimo niana pinaagi sa mga Babilonyanhon ubos ni Haring Nabucodonosor. (Jer 25:​8, 9, 17-21; 27:​1-7) Daghang Moabihanong mga siyudad ang pagalaglagon. (Jer 48) Dayag nga sa dihang ang Juda nakaagom sa paghukom ni Jehova pinaagi sa mga Babilonyanhon, ang mga Moabihanon miingon: “Tan-awa! Ang balay sa Juda nahisama sa tanang ubang kanasoran.” Tungod kay wala nila ilha nga ang paghukom maoy gikan gayod sa Diyos ug nga ang mga molupyo sa Juda maoy iyang katawhan, ang mga Moabihanon makaagom ug katalagman ug tungod niana ‘makaila kang Jehova.’​—Eze 25:8-11; itandi ang Eze 24:​1, 2.

Ang Hudiyong historyador nga si Josephus misulat nga, sa ikalimang tuig human laglaga ang Jerusalem, si Nabucodonosor mibalik aron makiggubat batok sa Coele-Sirya, Ammon, ug Moab ug human niadto miatake sa Ehipto. (Jewish Antiquities, X, 181, 182 [ix, 7]) Mahitungod sa arkeolohikanhong pamatuod sa paglaglag sa Moab, ang The Interpreter’s Dictionary of the Bible nag-ingon: “Ang arkeolohikanhong pagpanukiduki nagpakita nga ang dakong bahin sa Moab nawad-ag molupyo sukad sa kapin kon kulang sa pagsugod sa ikaunom nga siglo, ug sa daghang dapit sukad sa kapin kon kulang sa ikawalong siglo. Sukad sa ikaunom nga siglo, ang mga tigbalhinbalhin nga katawhan naglatagaw niini nga yuta hangtod nga ang mga kahimtang nga politikanhon ug ekonomikanhon naghimo sa permanenteng pagpuyo nga posible na usab sa kataposang mga siglo W.K.”​—Giedit ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 3, p. 418; itandi ang Eze 25:8-11.

Sa ulahi, ingong katumanan sa Jeremias 48:​47, si Ciro, ang mananakop sa Babilonya, lagmit nga nagtugot sa Moabihanong mga destiyero sa pagbalik sa ilang yutang natawhan.

Ang tukmang katumanan sa mga tagna bahin sa Moab dili ikalimod. Kasiglohan kanhi ang mga Moabihanon wala na maglungtad ingong usa ka katawhan. (Jer 48:42) Sa pagkakaron ang giisip nga mga siyudad sa Moab sama sa Nebo, Hesbon, Aroer, Bet-gamul, ug Baal-meon maoy mga kagun-oban na lamang. Daghang uban nga mga dapit ang wala na mahibaloi karon.

Ang bugtong katarongan sa pagkahanaw sa mga Moabihanon ingong usa ka katawhan gitagana sa Bibliya. Ang 1959 nga edisyon sa Encyclopædia Britannica (Tomo 15, p. 629) nag-ingon: “Ang Israel nagpabiling usa ka bantogang gahom samtang ang Moab nahanaw. Tinuod nga ang Moab padayong gipit-os pag-ayo sa mga katawhang nagbalhinbalhin pagpuyo sa desyerto; ang pagkabiniyaan sa yuta gipasiugda pinaagi sa mga kutay sa ginun-ob nga mga kuta ug mga kastilyo nga bisan ang mga Romano napugos sa pagtukod. Apan ang katin-awan makaplagan sulod sa Israel mismo, ug ilabina diha sa mga sinulat sa mga manalagna.”

Tungod sa pagkahanaw sa mga Moabihanon ingong usa ka katawhan, ang paglakip sa Moab diha sa Daniel 11:41 taliwala sa mga nasod sa “panahon sa kataposan” (Dan 11:40) angayng isipon diha sa mahulagwayon nga diwa. Ang mga Moabihanon dayag nga nagtumong sa pipila nga wala mailalom sa gahom sa “hari sa amihanan.”

Alang sa kasayoran bahin sa Bato sa Moab, tan-awa ang MESA Num. 2.