Zambia

Ang Aprika nahisamag usa ka dakong panapton nga binordahan. Gikan sa puti nga mga balas sa Baybayon sa Mediteranyo, ngadto sa bulawan ug kolor nga Sahara, paingon sa berdeng kalasangan, ngadto sa puti nga lapyahan sa Cape of Good Hope, ang kontinente maoy pinuy-anan sa 10 porsiyento sa populasyon sa kalibotan. Kini gitadlasan ug daghang suba, sama sa Nile, Niger, Congo, ug Zambezi. Ug daghang nalubong nga depositong mga bulawan, tumbaga, ug mahalong mga bato ang ilalom sa yuta niini.

Ang Zambia nahimutang sa bukid nga patag ang ibabaw diha sa sentral Aprika, nga usa ka hanayhay nga kasagbotan, ug diha sa ubos niini mao ang tropikanhong lasang sa Congo Basin. Ang uban miingon nga kining nasora kon tan-awon morag dakong kabakaba nga dili-tupong ug pako nga mitugdon sa mapa. Ang talagsaong porma sa utlanan niini, nga resulta sa pagpangolonya, maoy kapin ug 750,000 kuwadrado kilometros.

Sa amihanan-sidlakan sa teritoryo nga karon ginganlan ug Zambia nahimutang ang Great Rift Valley. Sa kasadpan ug habagatan mao ang dakong Zambezi River. Hangtod sa ulahing bahin sa ika-19ng siglo, kining yutaa wala pa mataak sa mga langyaw nga nanghugop sa Aprika aron sa pagpangamkam sa mga bulawan, garing, ug sa pagpamihag ug mga tawo nga himoong mga ulipon. Sa 1855 nadiskobrehan sa eksplorador nga si David Livingstone, nga anak sa usa ka taga-Scotland nga trabahador sa pabrika, ang kayutaan lapas sa “Aso nga Nagdahunog”​—ang dako ug nindot kaayong busay nga gitawag ni Livingstone sa ulahi nga Victoria Falls agig pagpasidungog kang Queen Victoria sa Inglaterra.

Wala magdugay nangabot ang mga misyonaryo sa Kakristiyanohan nga interesado sa pagpalambo sa “Kristiyanidad, negosyo, ug sibilisasyon” sa pagtinguha nga makasugod sila didto sa sentro sa kontinente. Ang ilang mga paagi wala makahatag ug maayong impresyon sa ilang ministeryo. Apan, wala magdugay dihay nangabot kinsa, sa tabang sa Diyos, nakapamatuod gayod nga sila iyang mga ministro.​—2 Cor. 6:3-10.

Ang Unang mga Tuig

Pagka-1890, diha nay lima ka organisasyon sa mga misyonaryo nga nanudlo sa teritoryo nga gitawag karon nga Zambia. Sa unang bahin sa mga tuig sa 1900, kay nabalaka sa pagdako sa gahom sa kolonista ug paglambo sa negosyo, nagkadaghang Aprikano nangita ug pagtultol. Ang talagsaon ug katingalahang relihiyosong mga grupo nanungha sa tibuok kontinente. Apan, diha nay tinuod nga espirituwal nga tabang nga mabatonan. Niadtong 1911, ang matinud-anon-ug-kasingkasing nga mga tawo sa Zambia nakabaton ug mga kopya sa Studies in the Scriptures. Ang mga kamatuoran sa Bibliya nga makita diha niana nga mga libro nakaabot dayon sa amihanan, bisan tuod usahay dili pinaagi sa mga tawo nga sinsero nga moalagad sa Diyos.

Sa 1910, si Charles Taze Russell, nga maoy nagdumala sa buluhatong pagsangyaw sa Gingharian niadtong panahona, nagpadala kang William W. Johnston, usa ka kasaligan, ligdong nga igsoon nga taga-Glasgow, Scotland, aron sa pagtabang sa mga igsoon sa Nyasaland (karon Malawi). Ikasubo, gituis sa pipila niadtong nakaabot ug una​—lumad ug langyaw​—ang mga kamatuoran sa Kasulatan aron sa pagpalambo sa ilang kaugalingong intereses. Sa pagkamatuod, sa mga tuig nga misunod, ang nag-angkong mga magwawali ug mga pastor nangabot sa Amihanang Rhodesia (karon Zambia) sa pagpalambo ug makapaukyab nga relihiyon, mga saad sa kagawasan, ug mahugawng mga buhat. Samtang si Brader Johnston nagtabang sa mga tawo sa Nyasaland, nga iyang gihubit ingong “matinguhaon kaayo nga makahibalo pag dugang sa Pulong sa Diyos,” ang mga teritoryo sa kasadpan napasagdan. May pinasukad-sa-Bibliya nga literatura nga nakaabot sa Amihanang Rhodesia pinaagi sa koreyo ug sa migranteng mga mamumuo, apan ang buluhatong pagsangyaw sa Gingharian niadtong mga tuiga sa katibuk-an walay nagdumala.

Usa ka Yugto sa Kawalay-Kasegurohan

Ang unang bahin sa katuigan sa 1920 maoy panahon sa kawalay-kasegurohan. Ang lokal nga “mga pundok sa Watch Tower” nakahatag ug daotang dungog sa Kristohanong ministeryo sa mga alagad sa Diyos. Ang pagbayloay ug asawa ug ubang daotang mga buhat gireport nga gihimo sa pipila ka indibiduwal kinsa dili lamang kulang ug kahibalo bahin sa kamatuoran sa Bibliya kondili bakak nga nangangkon usab nga membro sa mga Estudyante sa Bibliya, nga maoy pagtawag sa mga Saksi ni Jehova kaniadto. Apan, dihay daghang grupo kansang tim-os nga debosyon sa mga prinsipyo sa Bibliya ug masibotong nagsangyaw nagpamatuod nga sila nagpadapat sa kamatuoran.

Ang problema mao ang pag-ila niadtong tinuod nga interesado sa pag-alagad sa Diyos. Si Thomas Walder ug si George Phillips, nga pulos taga-Britanya, miabot sa buhatan sa mga Estudyante sa Bibliya sa 1924 sa Cape Town sa Habagatang Aprika. Si Brader Walder, nga kapin pa lang ug 30 anyos, milibot sa tibuok Rhodesia sa pagsusi kon kinsang mga tawhana ang nangangkong mga membro kono sa Watch Tower. Pagkasunod tuig, si William Dawson, nga taga-Uropa, gitudlo sa pagduaw sa bag-ong mga grupo. Iyang namatikdan nga ang ubang nag-angkong mga pastor nagpangbawtismo ug hilabihan ka daghang tawo, nga ang kadaghanan walay alamag ug apresasyon sa kamatuoran sa Bibliya. Si Llewelyn Phillips (dili paryente ni George Phillips) sa ulahi misulat: “Klaro kaayo nga ang kadaghanan kaamgid sa mga tawo sa Nineve nga ‘wala mahibalo sa kalainan tali sa ilang tuong kamot ug sa ilang wala.’” (Jonas 4:11) Daghan ang sinsero, apan tungod kay halos wala may mabatonang mga publikasyon sa lumad nga mga pinulongan, ang mga tawo nalisdan sa pagsabot sa kamatuoran. Kay wala may resulta ang balik-balik nga pagpangayog permiso sa gobyerno aron may permanenteng modumala sa buluhaton, nadesisyonan sa buhatan sa Cape Town nga ipahunong una ang publikong pagsangyaw ug pagpangbawtismo. Bisan tuod wala ipahunong ang pagtuon sa Bibliya ug panagkatigom alang sa pagsimba, si Brader Walder nagpadalag sulat ngadto sa mga grupo sa mga interesado, nga nagtambag kanila sa pagkooperar niining temporaryo nga kahikayan hangtod nga dunay matudlo nga permanenteng hawas sa mga Estudyante sa Bibliya.

Nagsangyaw Duol sa Karilesan

Sulod sa daghang katuigan, gigamit sa mga tawo ang mga tumbaga nga dili minina ingong mga himan ug dekorasyon. Sa tunga-tunga sa katuigan sa 1920, ang British South Africa Company, nga dili lamang nagdumala sa teritoryo kondili maoy nagkontrolar usab sa katungod sa pagmina, nagsugod sa pagpahimulos sa dagkong mga deposito ilalom sa yuta. Gikinahanglan ang mga trabahante, ug linibo ang nangabot gikan sa kabaryohan paingon sa bag-ong naugmad nga mga lungsod ug mga siyudad duol sa riles nga kaniadto giplano nga motadlas gikan sa Cape hangtod sa Cairo.

Si James Luka Mwango nahinumdom: “Ang paagi sa pagtukod sa mga company, nga maoy pagtawag sa mga kongregasyon kaniadto, lahi kaayo kay sa atong modernong adlaw. Una pa sa 1930, ang mga tigom sa pagtuon sa Bibliya gihimo sa gagmayng mga grupo lamang. Ang ubang mga interesado nakigkomunikar sa buhatan sa Cape Town, samtang ang uban nagpadala sa ilang pedidong literatura direkta sa Brooklyn. Kay Iningles man ang literatura, daghan ang nalisdan sa pagsabot sa kamatuoran.” Bisag gagmay ang mga grupo, sila miuswag, ug mas gihatagan nila ug dakong pagtagad ang organisadong pagsangyaw. Namatikdan dayon kini sa mga klero sa Kakristiyanohan.

Kampanya Aron Idili ang mga Saksi

Sa Mayo 1935, ang impluwensiyadong mga grupo sa relihiyon nagduso sa pagbag-o sa kodigo penal sa Amihanang Rhodesia, nga himoong usa ka krimen ang pagpasulod ug pag-apod-apod ug subersibo kono nga literatura. Siyempre, kadtong midesisyon kon unsang literatura ang subersibo naimpluwensiyahan sa ilang politikanhon ug relihiyosong opinyon. Sama sa ipakita unya sa mga hitabo, dayag nga nangita ang mga magsusupak ug rason aron idili ang mga Saksi ni Jehova.

Sa dihang may nahitabong mga rayot sa mga komunidad sa minahan tungod sa gianunsiyo nga bag-ong balaod sa buluhisan, ang mga magsusupak nakakitag higayon sa pag-akusar sa mga Saksi nga kontra-gobyerno. Sa unang bahin sa bulan, ang mga Saksi ni Jehova nag-asembliya sa Lusaka. Lagmit, ang mga magsusupak nangangkon nga sa usa ka paagi ang gamayng asembliya nalangkit sa nahitabong kagubot kapin sa 300 kilometros sa amihanan. Si Thomson Kangale, nga batan-on pa niadtong higayona, nahinumdom: “Kami nahibalo nga dunay mahitabong kagubot. Imbes mosangyaw, kami midesisyon nga dili manggawas ug nagkanta-kanta na lang sa mga alawiton sa Gingharian. Kami nahibalo nga kami dili angay mag-apil-apil sa mga welga o mga buhat sa kapintasan.” Bisan pa niana, ang mga igsoon gipangdakop, ug diha sa daghang lungsod sila giabog gikan sa ilang mga balay ug gikompiskar o gidaot ang ilang literatura sa Bibliya. Ang gobernador nagpakanaog ug sugo nga nagdili sa 20 sa among mga publikasyon.

Usa ka komisyon sa pag-usisa gitudlo sa pag-imbestigar sa nahitabong mga kagubot. Ang komite sa distrito sa maong lugar nga naapektohan miangkon: “Ang mga Saksi ni Jehova ug ang Watch Tower mismo ingong organisasyon wala mag-apil-apil sa welga.” Walay Saksi ni Jehova nga nalangkit sa bisan unsang rayot. Apan, ang librong Christians of the Copperbelt nagreport: “Ang Commission of Enquiry . . . mituo sa daghang tinumotumong mga sumbong bisag dili lig-on ang ebidensiya, [ug] tungod sa report niini ang literatura sa mga Saksi ni Jehova gidili. Diha sa pipila ka distrito, ang mga pangulo [sa tribo] nangulo sa grabe nga kampanya sa pagdili, nga nanunog ug mga tigomanan sa Watchtower.”

Kasamtangan, ang buhatan sa Cape Town daghang higayon nga miapelar sa kalihim sa estado sa gobyerno sa Britanya alang sa mga kolonya nga ang mga Saksi “hatagan ug kagawasan sa pagpasundayag sa ilang hinatag sa Diyos nga katungod sa pagsimba kang Jehova nga Diyos sumala sa diktar sa ilang konsensiya, nga walay kababagan.” Sila miapelar usab aron makabaton ug usa ka permanenteng buhatan nga dunay hawas. Gipanalanginan ni Jehova ang ilang paningkamot. Sa Marso 1936 giaprobahan sa kalihim sa estado ang ilang pag-establisar ug depot sa Lusaka ug nga si Llewelyn Phillips ang mahimong hawas niini.

Ang Upat ka Kinahanglanon

Ang pag-establisar ug depot sa Lusaka maoy dako kaayo nga kadaogan. Apan, hangtod may ikapresentar nga ebidensiya nga nagpamatuod nga dunay organisadong kalihokan ang mga kongregasyon, ang gobernador dili moaprobar nga ilhong legal ang mga Saksi ni Jehova ingong relihiyosong organisasyon. Sa mga tuig nga misunod, si Brader Phillips makugihong nag-alagad uban sa matinumanong mga igsoon sa pagtabang ug pagpalig-on sa mga sinsero ug sa pagpalagpot niadtong nagpasiugda ug dili-Kasulatanhong mga buhat. Ang mga payunir gibansay maylabot sa doktrinal, moral, ug organisasyonal nga mga butang, ug dayon ilang gitabangan ang mga grupo ug mga kongregasyon.

Nagkomento bahin niining panahona, usa ka igsoon miingon: “Ang labing maayong tuig alang sa mga magmamantala sa Zambia maoy sa 1940. Niining tuiga gitugotan pag-usab ang pagbawtismo. Kini gihunong niadtong 1925.”

“Una pa siya bawtismohan,” nahinumdom si James Mwango, “ang estudyante sa Bibliya kinahanglang magtuon nianang gitawag namo ug upat ka kinahanglanon. Dayon siya pangutan-on bahin sa kahulogan niini sa usa nga modumala sa bawtismo o laing brader nga itudlo sa company servant. Ang unang kinahanglanon mao ang pagpatalinghog sa kamatuoran; ang ikaduha, paghinulsol; ikatulo, pagtuon sa Pulong sa Diyos; ug ang ikaupat, dedikasyon. Kon masabtan na sa estudyante ang upat ka kinahanglanon, siya mahimo nang bawtismohan. Kini nga pamaagi gihimo sa pagtuo nga kadtong pagabawtismohan nahibalo sa ilang gihimo.”

Gidili ang Literatura

Ilabina sa ikaduhang gubat sa kalibotan, ang mga opisyales sa gobyerno nasayop pagsabot nga ang pagkaneyutral sa mga Saksi ni Jehova maoy pagsupak sa polisa sa kagamhanan sa pagrekluta ug mga sundalo. Sa Disyembre sa 1940 gidili ang tanan nang publikasyon nga gipatik sa mga Saksi ni Jehova. Ang pag-importar sa atong literatura gidili usab. Sa tingpamulak sa 1941 ang gobyerno nag-abiso sa tanan nga dunay mga publikasyon sa Watch Tower sa pag-intregar niini aron sila dili ikiha o kaha prisohon.

Si Solomon Lyambela, nga nag-alagad ingong nagapanawng magtatan-aw ug sa ulahi nakatungha sa Gilead School, nahinumdom: “Among tagoon ang literatura diha sa mga bangka sa Zambezi River. Among higtan ang mga libro ilalom sa mga katre ug tagoan namo kini diha sa among mga tindahan sa bugas [mais] ug dawa.”

Laing igsoon miingon: “Among ilubong ang mga libro. Apan, dili na kinahanglang tagoan namo ang Berean Bible, nga hinungdanon kaayo kanamo ug wala idili. Daghan kaayong libro ang nangapildi​—ang uban gikaon sa anay, ang uban gipangawat. Kay adtoon man namo kanunay ang mga lugar nga among gilubngan sa mga libro, ang mga kawatan nagtuo nga kami dunay gilubong nga mahalong butang. Nahinumdom ako nga usa ka adlaw niana dihang miadto ako sa kasagbotan aron magtuon, akong nakita ang among mga libro nga nagkatag. Kini among gihipos ug gitagoan pag-usab sa laing dapit.”

Si Llewelyn Phillips maisogong nagpadalag sulat nga reklamo ngadto sa gobernador bahin sa pagdili sa mga publikasyon. Napriso na siya sa unang mga bulan nianang tuiga tungod kay midumili sa pagsundalo, si Brader Phillips gisentensiyahan ug dugang unom ka bulan. Usa ka boluntaryo nga temporaryong nag-alagad sa depot sa Lusaka miingon: “Kami kanunayng duawon sa mga membro sa Departamento sa Kriminal nga Imbestigasyon, ug si Brader Phillips kanunayng paadtoon sa estasyon sa kapolisan.” Bisan pa niana, si Brader Phillips nagpadayon sa pagpasilsil ug maayong kahusay ug madasigong espiritu sa mga kongregasyon. Sa dihang may kuwalipikado nang mga brader, sila gibansay ug gipadala ingong nagapanawng mga ministro, o nagapanawng mga magtatan-aw. Sila nakatabang sa pag-abot sa kinatas-ang gidaghanon nga 3,409 ka magmamantala sa 1943.

Anam-anam nga Kauswagan Alang sa Dugang Kagawasan

Human sa gubat, ang mga buhatan sa mga Saksi ni Jehova sa Britanya ug sa Habagatang Aprika balik-balik nga miapelar sa Colonial Office didto sa London aron mahimong legal ang atong mga publikasyon. Sa dihang nadawat ang petisyon nga gipirmahan sa kapin sa 40,000 nga nag-ingon nga sila dili supak sa edukasyonal nga buluhaton sa mga Saksi ni Jehova, gitangtang sa gobyerno ang pipila ka basahon gikan sa ilang listahan sa gidili nga mga publikasyon. Apan, ang magasing Bantayanang Torre gidili gihapon.

Sa Enero 1948, si Nathan Knorr ug si Milton Henschel sa hedkuwarter sa mga Saksi ni Jehova sa Brooklyn miduaw sa unang higayon sa nasod. Human mitambong sa upat ka adlaw nga asembliya sa Lusaka, sila nakigkita sa kalihim sa kalihokang lumadnon ug sa piskal, kinsa nagsugilon kanila nga ang uban pang mga restriksiyon kuhaon na sa dili madugay. Pagkamalipayon namo sa dihang ang buluhaton sa katawhan ni Jehova sa kataposan nahimo nang legal! Sa Septiyembre 1, 1948, usa ka bag-ong sangang buhatan giestablisar ilalom sa ngalang mga Saksi ni Jehova, dili Watch Tower Society. Sa hunahuna sa mga pamunoan, sa mga tawo, ug bisan sa mga igsoon mismo, klaro na nga makita karon ang kalainan sa mga Saksi ni Jehova ug sa mga sumusunod sa lokal nga “Watch Tower” nga mga sekta.

Sa miaging 40 ka tuig, ang relihiyosong mga kaaway, nga dili kaayo interesado sa paghimog mga tinun-an ni Kristo, naningkamot pag-ayo sa pagbungkag sa pagtuo sa mga tawo nga nagpatalinghog sa maayong balita. Sa usa ka panahon, ang mga Saksi ni Jehova nga gibutangbutangan ingong mga “limbongan” nagpadayon sa pagpamatuod nga sila matinud-anon nga mga ministro sa Diyos. (2 Cor. 6:8) Naglaom nga makabaton ug kagawasan human sa gubat, sila nagsugod sa paghimog makapadasig nga mga kahikayan alang sa umaabot nga pag-uswag.

Pag-alagad sa mga Misyonaryo

“Lakip sa makapalipay nga bahin sa pag-alagad ingong misyonaryo mao ang pagkakita kon giunsa paggamit ni Jehova ang tanang matang sa mga lalaki ug babaye aron matuman ang iyang katuyoan. Makalipay usab makita ang apresasyon nga gipasundayag niadtong nakadawat ug espirituwal nga tabang,” mikomento si Ian (John) Fergusson, nga daghang tuig nga nakaalagad sa Zambia. Ang mga misyonaryo sa ubang mga relihiyon nalinga sa mga isyu may kalabotan sa katilingban ug ekonomiya, samtang ang mga misyonaryo sa mga Saksi ni Jehova nalinga sa buluhaton sa paghimog Kristohanong mga tinun-an. Sa nagtuman niini nga sugo sa Diyos, kini nga mga misyonaryo nakapasundayag nga ang ilang gugma maoy “gugmang walay pagkasalingkapaw.”​—2 Cor. 6:6.

Ang espiritu sa pagmisyonaryo gipasundayag sa mga indibiduwal sama kang William Johnston kinsa, mga pipila ka tuig una pa mobuto ang Gubat sa Kalibotan I, miabot sa habagatang Aprika ug gilibot ang tibuok rehiyon. Si Piet de Jager, Parry Williams, ug ang uban nakaabot sa unang bahin sa 1921 sa Salisbury (karon Harare), nga kaulohan sa kanait sa Zambia nga Habagatang Rhodesia (karon Zimbabwe). Gihatagan ug pagtagad ni George Phillips, Thomas Walder, ug William Dawson ang Amihanang Rhodesia sa tunga-tunga sa mga tuig sa 1920. Ang uban, nga ang pipila kanila natawo sa Amihanang Rhodesia apan nakontak sa mga Estudyante sa Bibliya samtang nagtrabaho sa ubang dapit, mipauli aron sa pagpakaylap sa “maayong balita sa maayong mga butang.” (Roma 10:15) Si Manasse Nkhoma ug Oliver Kabungo dako kaayog nahimo niadtong unang mga tuig. Si Joseph Mulemwa, nga lumad sa Zambia, nakontak didto sa minahan sa Wankie (karon Hwange), sa amihanang Zimbabwe, ug sa ulahi matinumanong nag-alagad sa kasadpang Zambia. Si Fred Kabombo nag-alagad ingong unang nagapanawng magtatan-aw sa maong lugar. Kining mga igsoona tinuod gayod nga mga payunir o mag-uuna, nga naningkamot sa pagduaw sa mga teritoryo nga panagsa rang masangyawan o wala masangyawi sa maayong balita ug sa pagtukod ug malig-ong pundasyon alang sa umaabot nga pag-uswag.

Sa hapit nang matapos ang ikaduhang gubat sa kalibotan, si Charles Holliday nga taga-Habagatang Aprika midawat sa imbitasyon ni George Phillips sa buhatan sa Cape Town sa pagduaw sa mga grupo sa mga interesado sa Kasadpang Lalawigan. Giubanan sa usa ka lokal nga igsoon ingong maghuhubad, si Brader Holliday mibiyahe nga nagsakay ug tren sa mga troso, bangka, ug trambiya​—usa ka gamayng demano nga bagon sa tren. Sa pag-abot sa Senanga, nga usa ka gamayng lungsod nga mga 250 kilometros sa amihanan sa Victoria Falls, daghan kaayo ang misugat kanila. Ang uban niadtong mitambong mibiyahe ug daghang adlaw, nga interesado kaayong mamati niini nga bisita nga magpatin-aw sa mga kamatuoran sa Bibliya.

Nangabot ang mga Misyonaryo sa Gilead

Sa 1948, duha ka misyonaryo, si Harry Arnott ug si Ian Fergusson, miabot sa Zambia. Gihatagan karon ug pagtagad ang libo-libong taga-Uropa nga mibalhin didto aron sa pagtrabaho sa minahan sa tumbaga. Daghan ang misanong. Nianang tuiga dihay 61 porsiyentong pag-uswag sa gidaghanon sa mga Saksi nga aktibo sa pag-alagad sa kanataran.

Diha sa daghang dapit, ang mga misyonaryo dunay taas nga listahan sa mga tawo nga gustong magtuon sa Bibliya. Ang sangang buhatan nakapalit ug diyes-anyos nga trak nga Dodge, nga gigamit sa duha ka nagapanawng mga magtatan-aw nga misyonaryo sa pagduaw sa mga dapit sa gawas sa mga sentro sa industriya. “Kini dako kaayog tabang,” miingon ang report sa sangang buhatan, “bisan tuod usahay kini mopauli sa sangang buhatan nga tulo na lay ligid o nagbitay na ang katunga sa kaha.”

Sa pagka-1951 unom na ang misyonaryo sa nasod. Pagka-Disyembre 1953 unom pa ka misyonaryo ang nangabot nga andam sa pagtabang. Lakip niining grupoha mao sila si Valora ug John Miles, nga nag-alagad sa Zambia sa unom ka tuig una pa gibalhin sa Zimbabwe ug dayon sa Lesotho. Sa paglabay sa mga tuig, lain pang mga misyonaryo ang nangabot: si Joseph Hawryluk, John ug Ian Renton, Eugene Kinaschuk, Paul Ondejko, Peter ug Vera Palliser, Avis Morgan, ug ang uban pa mahigugmaong nakatabang. Siyempre, ang pagkahimong epektibo diha sa ilang linaing pag-alagad nagkinahanglag pagsakripisyo ug pagpahiangay.

“Bata pa Kaayo Siya!”

“Nagtuo gayod ako nga nasayop lang sila,” miingon si Wayne Johnson, nga nahinumdom sa iyang gibati sa dihang nadawat niya ang iyang asaynment ngadto sa Zambia. Graduwado sa ika-36 nga klase sa Gilead, si Wayne miabot sa unang mga bulan sa 1962, kauban ni Earl Archibald. Karon usa na ka nagapanawng ministro sa Canada, uban sa iyang asawa, si Grace, si Wayne miingon: “Ako 24 anyos lang niadtong higayona ug bata pa kaayo tan-awon. Samtang nagtuon ako sa pinulongang Chinyanja [ginganlan usab ug Chichewa], akong nadunggan ang mga sister nga naghinunghongay sa dihang nakakita kanako sa unang higayon: ‘akali mwana’​—‘Bata pa kaayo siya!’”

“Akong naamgohan nga kinahanglang akong ihatag ang akong bug-os nga pagsalig kang Jehova ug sa iyang organisasyon,” miingon si Wayne. “Buot kong mahibaloan sa tanan nga sa espiritu sa Buhat 16:​4, ako igo lang nga nagpaambit sa mga instruksiyon ug impormasyon nga giandam ni Jehova ug sa iyang organisasyon. Naningkamot usab ako sa paglihok sa paagi nga dili masaway sa uban. Sa maghinumdom niining tanan, nahibulong gihapon ako nga gihatagan ako niining dakong pribilehiyo.”

Gipapahawa sa Nasod!

Ang katuigan sa 1960 ug 1970 maoy mga tuig sa kausaban. Matag karon ug unya, may mga paglutos sa nasod. Human nga nakabaton ug independensiya ang Zambia sa 1964, ang mga igsoon nakaatubang ug nagkadakong mga problema bahin sa mga isyu may kalabotan sa pagsaludo sa bandera ug sa nasodnong awit. Sa ulahing bahin sa mga tuig sa 1960, giisip sa ubang mga politiko ang impluwensiya sa mga misyonaryo ingong dili maayo alang sa mga tumong sa gobyerno. Usa ka taho sa sanga nagpatin-aw sa nahitabo: “Sayo sa buntag sa Enero 20, 1968, daghang magtatan-aw sa halos tanang Iningles ug sinultihang mga kongregasyon ang nanawag sa telepono nga nagpahibalo sa sangang buhatan nga giabisohan ang mga magtatan-aw sa pagpahawa gikan sa nasod. Makaiikag, ang mga sugo sa pagpahawa sa nasod gihatag dili lamang ngadto sa langyawng mga Saksi ni Jehova kondili sa mga lungsoranon usab sa Zambia, nga duha kanila mao si George Morton ug Isaac Chipungu.”

Gipatuman dayon ang mga sugo sa pagpapahawa sa mga langyaw. Sa pagkaalas diyes sa buntag niana gihapong adlawa, ang mga opisyales sa imigrasyon miadto sa sangang buhatan sa paghatod sa abiso ngadto sa lima ka magtiayong misyonaryo. “Wala magdugay,” miingon ang misyonaryong si Frank Lewis, “diha na sila sa among pultahan. May desisyon nang nahimo nga ang misyonaryong mga igsoon sa sangang buhatan mogawas sa pultahan sa likod ug moadto sa balay sa igsoon aron sugdan ang mga kahikayan nga among nahimo kon idili man ugaling ang buluhaton. Apan, nagpanuko kami sa pagbiya sa propiedad tungod kay dunay usa ka misyonaryong sister sa taas nga gimalarya. Apan gipugos kami sa lokal nga mga igsoon sa paglakaw, ug nanaad nga ilang atimanon ang sister. Kami masaligon nga ilang atimanon siya.

“Lain kaayo ang among gibati dihang nabasa namo sa Times of Zambia nga ang Watchtower, nga maoy ilang pagtawag kanamo, gidili na karon ug nga ang ‘mga lider’ nanago. Ang among mga ngalan makita diha sa atubangang panid sa mantalaan, nga nag-ingon nga gipanaka sa mga awtoridad ang kabalayan nga nagpangita kanamo diha sa lungsod! Ang lokal nga mga igsoon nga nabilin sa buhatan maayo ug gihimo. Ilang gibalhin ang mga dokumento ug literatura sa nagkalainlaing mga dapit. Sa dihang kini natapos, kami mibalik sa sanga pagkasunod adlaw aron sa pagtugyan sa among kaugalingon ngadto sa awtoridad.”

Usa ka polis gipaguwardiya sa sangang buhatan, ug wala magdugay ang pinili nga mga misyonaryo ug mga lungsoranon sa ubang nasod nga nag-alagad sa Zambia giabisohan sa pagpahawa sa nasod. “Apil kami sa kinaulahiang milakaw,” miingon si Brader Lewis. “Natandog pag-ayo kami sa dihang nakita namo ang grupo sa mga sister nga dili namo kaila apan mikuyog kanamo sa paglakaw ug 25 kilometros gikan sa Kalulushi uban sa ilang mga anak aron lang manamilit kanamo mismo ug sa paglamano kanamo!”

Ikaduhang Yugto sa Pagpapahawa Gikan sa Nasod

Midagan ang panahon. Si Albert Musonda, nga karon nag-alagad ingong membro sa Komite sa Sanga sa Zambia, maoy usa ka 22-anyos nga boluntaryo sa Bethel nga nagtrabaho sa Departamento sa Kuwenta dihang usa ka adlaw niana sa 1975, ang kapolisan kalit nga miabot. “Ang mga misyonaryo ilang gihatagan ug usa ka adlaw sa pagpahawa sa nasod,” siya miingon.

Si John Jason midugang: “Sa Disyembre 1975 usa ka mubong sulat nga among nadawat gikan sa opisina sa imigrasyon nagsugo kanamo sa paghawa sa nasod sulod sa 36 ka oras.” Miapelar sila pinaagig abogado, ug ang mga misyonaryo gihatagan ug panahon sa paghipos sa ilang personal nga mga butang. “Human niana,” miingon si Brader Jason, “kami napugos sa pagbiya sa mga tawo nga among gimahal pag-ayo.”

Ang asawa ni Albert, si Dailes, nahinumdom: “Among gikuyogan ang among mga igsoon paingon sa Southdown Airport aron manamilit kanila. Si John Jason miadto sa Kenya, ug si Ian Fergusson miadto sa Espanya.” Unsay nakaingon niining ikaduhang yugto sa mga pagpapahawa gikan sa nasod?

Sa hunahuna sa daghan, ang kombensiyon sa 1975 maoy nakaingon niini. “Usa kadto sa kinadak-ang mga kombensiyon nga gihimo nianang magubot nga yugto, nga may total nga nanambong nga kapin sa 40,000,” nahinumdom si John Jason. Nianang panahona usab, naatol nga dihay miting sa politika nga gihimo diha sa duol. Ang uban sa nanambong nagduso ug kusganong aksiyon batok sa mga Saksi ni Jehova tungod sa ilang pagkaneyutral sa mga kalihokan sa politika. Si Brader Jason nahinumdom nga ang kombensiyon sa mga Saksi ni Jehova ang gipasanginlan sa diyutayng tumatambong sa ilang tigom sa politika.

Mga Misyonaryo Namalik

Milabay una ug napulo ka tuig ayha pa nakasulod pag-usab sa Zambia ang mga misyonaryo. Sa mga tuig sa 1980, mas malig-on na ang kahimtang sa politika ug nagkawala na ang mga restriksiyon. Sa 1986, si Edward Finch ug iyang asawa, si Linda, miabot gikan sa Gambia. Daghan pang misyonaryo ang nangabot, apil si Alfred ug Helen Kyhe ug Dietmar ug Sabine Schmidt.

Sa Septiyembre 1987, si Dayrell ug Susanne Sharp miabot agi sa Habagatang Aprika gikan sa Zaire, karon Demokratikanhong Republika sa Congo. Sila nakagraduwar sa Gilead sa 1969 ug nakaalagad sa tibuok Congo diha sa nagapanawng buluhaton. Sila sinati na sa kinabuhi sa sentral Aprika. Si Dayrell, usa ka himsog nga tawo, nakasilbi na sa linain nga bug-os-panahong pag-alagad nga kapin na sa 40 ka tuig. Siya miingon: “Ang balay sa mga misyonaryo nga among gipuy-an sa daghang tuig nahimutang duol lang sa utlanan sa Lubumbashi, ug kami tig-adto sa Zambia.”

Nahinumdoman gihapon ni Susanne kanang panahona. “Tungod kay nihit ang pagkaon sa Congo sa unang bahin sa mga tuig sa 1970, kami tig-adto sa Zambia matag pipila ka bulan aron mamalit ug mga kinahanglanon,” siya miingon. “Dayon sa unang bahin sa 1987, kami gihangyo sa Nagamandong Lawas sa pagbiya sa Congo ug sa pag-adto sa bag-ong asaynment​—diin? Sa Zambia!” Kay ang ilang kalihokan gidili na man sa Congo, ang magtiayong Sharp nalipay sa pagbalhin sa usa ka nasod diin ang mga igsoon aduna nay nagkadakong relihiyosong kagawasan.

Apan, ang kanataran ug ang sanga nagkinahanglan ug kausaban. Tungod kay gidili man ang ubang bahin sa publikong ministeryo, ang kadaghanan sa mga igsoon nagdumala lamang ug mga pagtuon sa Bibliya. Daghang magmamantala dili makamao​—ug kulbaan​—sa pagsangyaw sa balay ug balay, nga usa ka hinungdanong bahin sa publikong ministeryo sa mga Saksi ni Jehova. Busa, ang mga igsoon gidasig nga magmaisogon sa buluhatong pagsangyaw sa balay ug balay, ilabina kay ang kahimtang sa nasod dili na kaayo lisod ug ang kapolisan wala na manumbaling sa among mga kalihokan.

Paabante sa Unahan, Dili Paatras

Ang Komite sa Sanga nabalaka nga wala miuswag ang buluhaton sa mga tuig sa 1970. Ang tradisyon nagpalisod sa mga igsoon sa pagdumala ug pagtuon sa ilang kaugalingong mga anak, ug kay gidili man ang pagsangyaw sa balay ug balay, naandan na nga patun-an sa mga amahan ang ilang mga anak sa ubang mga magmamantala. Ang mga amahan, sa baylo, nagtuon sa ubang kabataan. Karon na ang panahon sa paghimog maisogong mga desisyon. Sa mga tuig nga misunod, ang mga magmamantala gidasig sa pagsalikway sa ilang dili-kasulatanhong mga tradisyon ug mga batasan. Sa dihang misanong ang mga kongregasyon, sila gipanalanginan, ug gipahiuyon sa mga igsoon ang ilang kinabuhi sa mga prinsipyo sa Bibliya ug sa tibuok-kalibotang panag-igsoonay.

Sulod sa lima ka tuig human sa mga pagpapahawa gikan sa nasod sa 1975, dihay halos 11 porsiyento nga pag-us-os sa gidaghanon sa mga magmamantala. Kon itandi, sulod sa lima ka tuig human namalik ang mga misyonaryo sa 1986, ang kinatas-ang gidaghanon sa mga magmamantala misaka ug kapin sa 50 porsiyento. Sukad nianang tuiga, ang gidaghanon sa aktibong mga magmamantala misaka kapin sa duha ka pilo.

Diha sa sulat ngadto sa sanga, si Silas Chivweka, nga nagapanawng magtatan-aw kaniadto, miingon: “Sukad sa katuigan sa 1950 paunahan, ang gibansay-sa-Gilead nga mga misyonaryo nakatabang sa uban aron mahamtong. Ang mga misyonaryo mapailobon, masinabtanon, ug buotan. Pinaagi sa pagpakigsuod sa mga magmamantala, sila nahibalo kon unsa ang kinahanglang tul-iron.” Ang sinsero, mahigugmaong tabang sa mga misyonaryo nagpadayon sa pagpakusog sa pagtubo karon.

Ang mga Publikasyon

Sama kang Pablo ug sa iyang mga kauban, ang modernong-adlaw nga mga Saksi ni Jehova nagpamatuod nga sila mga ministro pinaagi sa ilang paggamit ug “hinagiban sa pagkamatarong sa tuong kamot ug sa wala.” (2 Cor. 6:7) Sa espirituwal nga pagpakiggubat, sila nagpadayon sa paggamit ug matarong nga “mga hinagiban” o mga paagi sa pagpauswag sa matuod nga pagsimba.

Kaniadto, Iningles lamang ang among mabatonang mga publikasyon. Bisan pag ang uban sa habagatang Aprika nagsuskribir ug The Watch Tower sukad pa sa 1909, ang kamatuoran sa Bibliya sa dakong bahin napakaylap pinaagi sa pagpakigsulti uban sa mga tawo. Usa ka igsoon niadtong panahona mitaho: “Ang matag baryo dunay [lugar nga tapokanan] nga dinhi madunggan ang mga butang nga makapainteres sa publiko. Usa ka igsoon nga nagaduaw sa nagkalainlaing lugar nga makabasa ug Iningles mohubad sa mga parapo sa simpleng paagi nga daling masabtan sa mga tawo. Ang mga pangutana gitubag.” Siyempre, ang tukmang pagpatin-aw sa mga kamatuoran nga gipadayag nagdepende ug dako sa katakos ug sa motibo sa tawo nga naghubad. Busa, aron mapalambo ang panaghiusa ug ang tukmang kahibalo sa mga interesado, gikinahanglan ang usa ka regular ug kasaligang pinasukad-sa-Bibliya nga mga publikasyon sa ilang kaugalingong pinulongan.

Mga Publikasyon Gitagana

Sa unang bahin sa mga tuig sa 1930, ang librong The Harp of God, ug ang ubang mga pulyeto gihubad ug gipatik sa pinulongang Chinyanja. Sa pagka-1934 ang gamayng grupo sa aktibong mga magmamantala nakaapod-apod ug kapin sa 11,000 ka literatura. Naglagot niini ang mga magsusupak, kinsa sa ulahi ‘nagmugna ug kasamok pinaagig balaod.’ (Sal. 94:20) Bisan pa niana, sa talitapos na ang 1949 sa dihang wala na idili ang magasing Bantayanang Torre, ang binulan nga edisyon niini sa pinulongang Cibemba gimimyograp ug gipadala pinaagig koreyo ngadto sa mga nagsuskribir.

Si Jonas Manjoni nahinumdom bahin sa iyang paghubad ug magasin sa unang bahin sa mga tuig sa 1950. “Ako walay kaabag sa paghubad sa Cibemba,” siya miingon. “Makadawat ako ug Iningles nga manuskrito, hubaron kini, ug koreksiyonan. Dayon akong makenilyahon kini pag-usab diha sa estensil ug gamiton kini sa paghimog daghang kopya. Kining trabahoa dugay mahuman; usahay 7,000 ka kopya sa matag gula ang gikinahanglan. Manomano nakong gihimo ang matag magasin ug dayon kini estepliran. Unya akong ipadala ang mga magasin ngadto sa mga kongregasyon. Hago kaayong trabaho ang pagbutang ug mga selyo sa mga rolyo sa magasin ug ang paghatod niini nga kinarton ngadto sa buhatan sa koreyo.”

Bisag dili pa moderno ang teknolohiya kaniadto, ang mga tawong naghubad debotado sa ilang trabaho, kay nakasabot sa mapuslanong mga bunga sa ilang kahago. Sa aktibo pa si James Mwango sa nagapanawng buluhaton, iyang isulat ang iyang hinubad sa kahayag sa kandila. “Wala gayod ako mobatig kakapoy niining buluhatona,” siya miingon. Makapalipayng masayod nga ang akong pagpangabudlay nakatabang sa pagtagana ug espirituwal nga pagkaon sa akong mga igsoon, nga nagbulig kanila sa pagkahamtong.”

‘Pagbayloay ug mga Kamot’

Aron makahubad sa hustong paagi sa kamatuoran, ang maghuhubad kinahanglang lalom ug pagsabot dili lamang sa iyang pinulongan kondili sa Iningles usab. Si Aaron Mapulanga miingon: “Sa paghubad, may mga pulong nga lahi ug kahulogan kay sa literal nga kahulogan sa maong mga pulong. Nahinumdom ako nga gidiskusyonan namo ang Iningles nga ekspresyong ‘to change hands’ diha sa usa ka publikasyon nga naghisgot bahin sa pagbalhin sa mga kaakohan gikan kang Elias ngadto kang Eliseo. Literal nga gihubad sa usa ka igsoon ang maong mga pulong. Nagduhaduha ako kon kanang mga pulonga nagkahulogan ba gayod ug ‘pagbayloay ug mga kamot.’ Human sa pagkonsulta sa ubang mga igsoon, diha pa namo nasabtan ang tukmang kahulogan. Ako nakahinumdom usab nga kami gitambagan nga dili hubaron sa literal ang matag pulong tungod kay ang among hubad kon pamation morag Iningles nga paagi sa pagkabalay sa mga pulong. Naningkamot gayod kami sa paglikay sa literal nga paghubad apan maghubad niini nga daw gisulat kini sa among kaugalingong pinulongan.”

Ang Teknolohiya Nakatabang

Sukad sa 1986, ang mga sangang buhatan nakabaton ug MEPS (pinamubo sa multilanguage electronic phototypesetting system). Kini nakatabang ug dako sa pagpadali sa paghubad, paghimog koreksiyon, ug paghan-ay sa artikulo. Karong bag-o, gigamit ang programa sa kompiyuter nga Watchtower Translation System ug ubang mga tabang sa paghubad. Sa pagkakaron, ang mga grupo nga naghubad sa daghang pangunang lokal nga mga pinulongan nagtagana ug pinasukad-sa-Bibliya nga mga publikasyon nga masabtan sa kadaghanang taga-Zambia. Ang Bag-ong Kalibotang Hubad ug ang ubang “mga hinagiban sa pagkamatarong” padayon nga makahatag ug dakong tabang sa sinserong mga tawo sa pagkahibalo bahin kang Jehova.​—2 Cor. 6:7.

Pagtabang sa mga Kagiw

Malipayon ug malinawon ang kinabuhi sa daghang tawo sa Aprika. Apan, ikasubo nga nagkadaghang tawo ang naapektohan sa gubat. Sa kalit lang, ang mga silingan nahimong mga kaaway, ang mga tawong walay labot sa panag-away napugos sa paglayas, ug ang mga komunidad nangapayhag. Ang mga kagiw, nga nagdala lamang ug pipila ka kabtangan, nangitag dapit nga kadangpan. Mao kini ang kahimtang sa minilyon karon.

Sa Marso 1999, libo-libo ang midagsa sa Zambia sa pagkalagiw sa gubat sa Demokratikanhong Republika sa Congo. Sama sa daghang gubat, ang nanulong nga mga sundalo nanglungkab, namugos sa mga lalaki sa pagpas-an sa bug-at kaayong mga karga, ug nagmaltratar sa kababayen-an ug kabataan. Kay supak man ang mga Saksi ni Jehova sa pagdalag mga armas, daghan ang gipakaulawan ug gikulata. Si Katatu Songa, usa ka madasigong regular payunir nga 50 anyos kapin, nahinumdom: “Gipahigda nila ako atubangan sa mga babaye ug mga bata ug gilatigo ako hangtod nga nawad-an ako ug panimuot.”

Aron dili usab madagmalan, daghang pamilya ang mikalagiw. Samtang nanagan paingon sa kabagnotan, si Mapengo Kitambo nabulag sa iyang mga anak nga lalaki. Siya miingon: “Kami walay panahon sa pagpangita pa kang bisan kinsa nga mabulag kanamo. Kami kinahanglang mopadayon sa among panaw bisag nabalaka pag-ayo sa among mga minahal sa kinabuhi.” Gibaktas ug gibisikleta sa daghang mikalagiw ang gatosang kilometros aron makaabot sa luwas nga dapit.

Ang gamayng lungsod sa Kaputa gidagsaan ug daghan kaayong kagiw. Apil kanila ang duolan sa 5,000 ka igsoon ug ilang mga pamilya, nga gikapoy sa ilang dugay ug lisod nga panaw. Bisag dili andam alang sa mga kagiw, ang 200 ka magmamantala sa Gingharian nga nagpuyo sa lungsod malipayong nagpakita ug Kristohanong pagkamaabiabihon sa mga igsoon. Ang kagiw nga si Manda Ntompa nahinumdom: “Natandog gayod kami sa gugma ug pagkamaabiabihon nga gipakita kanamo. Sa dihang nahibalo nga kami mga Saksi ni Jehova, gipasaka kami sa mga igsoon didto sa ilang mga balay. Sama sa babayeng balo sa Zarepta, mahinatagong gipaambit nila kanamo ang ilang gamayng pagkaon.”

Duol sa kadaplinan sa Lake Mweru sa amihanan, giatiman sa gamayng grupo sa mga Saksi didto ang gatosang kagiw. Sa organisadong paagi, sila nagtagana ug pagkaon ug kasak-an. Ang mga kongregasyon sa duol nanghatag ug kamoteng kahoy ug isda. Sa kataposan, paglabay sa tulo ka bulan ang mga Saksi nga taga-Congo girehistro ug gibalhin sa usa ka kampo sa mga kagiw.

Kadtong nanglagiw gikan sa mapintas nga gubat dili magdalag mga libro ug mga magasin. Kasagaran ang labing importanteng mga kabtangan ibilin tungod sa pagdali-dali ug layas. Ang katawhan sa Diyos lahi ug kahimtang. Bisan pag nagdali-dali sila ug layas, ang pipila nakadala pa ug mga publikasyon. Bisan pa niana, diyutay lamang ang mga Bibliya ug pinasukad-sa-Bibliya nga literatura. Kasagaran, sa usa ka tigom nga may tumatambong nga 150, lima ka libro lamang ang mabatonan. Sa unsang paagi nakapakigbahin ang nanambong? Kini ang giingon sa usa ka igsoon: “Basahon niadtong dunay Bibliya ang mga teksto, ug kadtong walay kopya mamati pag-ayo. Busa ang tanan nakapakigbahin sa pagdayeg kang Jehova ug sa pagdinasigay sa usag usa pinaagi sa ilang mga komento.”

Ang Materyal nga mga Panginahanglan Giatiman

Ang kadaghanang kagiw maoy mga babaye ug mga bata. Ang kadaghanan kanila moabot nga dili maayo ug panglawas ug walay makaon. Sa unsang paagi sila gitabangan sa mga Saksi ni Jehova? Ang Times of Zambia nagtaho: “Makapalipay nga ang Asosasyon sa mga Saksi ni Jehova sa Zambia nagpadalag mga boluntaryo ug mga katabang sa pag-apod-apod sa hinabang sa kanhi Zaire aron lang maalibyohan ang kalisod sa mga kagiw diha sa mga rehiyon sa Great Lakes.” Ang artikulo nag-ingon nga ang mga Saksi sa Belgium, Pransiya, ug Switzerland “nakahatag sa mga kagiw ug total nga 500 kilos [1,100 libra] nga medisina, 10 ka toneladang bitamina, 20 ka toneladang pagkaon ug kapin sa 90 ka toneladang besti, 18,500 ka parisang sapatos ug 1,000 ka habol, nga ang katibuk-an mitotal ug mga $1m[ilyon].”

Si Brader Ntompa nahinumdom: “Makapalipay ug makapalig-on kaayo sa pagtuo kadtong adlawa alang kanamong tanan sa dihang miabot ang mga hinabang. Bulahan kaayo kami nga nahisakop sa usa ka mahunahunaon nga organisasyon! Kining dakong pagpasundayag sa gugma nakapausab sa hunahuna sa daghang dili-magtutuo nga mga membro sa pamilya sa mga igsoon. Sukad niadto, ang uban kanila nakig-uban kanamo ug nagmauswagon ingong mga magsisimba sa Diyos.” Ang mga hinabang gihatag ngadto sa tanang kagiw, nga walay pagpihig.

Sa ulahing bahin sa 1999 ang gidaghanon sa mga kagiw misaka sa kapin sa 200,000. Usa ka lokal nga mantalaan nagtaho: “Ang Zambia nahimong usa sa kinadak-ang dalangpanan nga nasod alang sa mga kagiw sa Aprika nga nanglayas gikan sa ilang mga nasod tungod sa gubat.” Bisan pa sa paningkamot sa mga awtoridad sa pagtagana sa mga panginahanglan sa mga kagiw, ang kawalay paglaom ug kawalay katagbawan sa mga kagiw misangpot ug mapintas nga mga protesta. Human sa usa ka rayot, giduol sa mga awtoridad sa kampo ang magtatan-aw sa sirkito, nga nangakusar nga wala siyay gihimo sa pagtabang sa pagpatunhay sa kalinaw, bisan pag ang mga Saksi ni Jehova wala mag-apil-apil sa mga kagubot. Ang magtatan-aw sa sirkito maluloton apan puwersadong mitubag: “Nakatabang baya ko nimo! Mahanduraw ba nimo kon unsa ka grabe pa ang situwasyon kon ang 5,000 ka tawo moapil sa rayot? Magpasalamat ka nga labing menos 5,000 ka kagiw wala mag-apil-apil sa rayot tungod kay sila mga Saksi. Sila akong mga igsoon!”

Ang mga Saksi ni Jehova giila ingong maayong impluwensiya sa komunidad sa mga kagiw. Usa ka opisyal sa gobyerno mikomento: “Kami nakadungog nga ang mga Saksi ni Jehova relihiyoso kaayo, ug among gitudlo ang daghan kanila ingong lider sa pagdumala sa usa ka seksiyon sa mga kampo sa mga kagiw. Sukad niadto, malinawon na ang kampo tungod kay ang maong mga lider mitabang, ug ang tanan okupado sa pagbasa ug Bibliya. Mapasalamaton ako sa Diyos nga nagpabilin kining matanga sa mga tawo sa atong taliwala aron ang kampo magmalinawon.”

Pagsunod sa Balaod sa Diyos Bahin sa Pagdili sa Dugo

Bisag dugay nang giila ang praktikal nga kaalam sa balaod sa Kasulatan nga ‘magpadayon sa pag-ayad . . . sa dugo,’ sa mga dapit duol sa Sahara sa Aprika may dako gihapon nga pagpihig ug sayop nga pagsabot bahin sa pag-abono ug dugo. (Buhat 15:​28, 29) Ikasubo, ang mga Saksi ni Jehova gimaltrato ug gipakaulawan. Kasagaran na nga ang naospital nga bata abonohan ug dugo sa gabii, sa panahong wala diha ang iyang mga ginikanan.

Ang sayis anyos nga apo nga lalaki ni Jenala Mukusao, nga si Michael, nga iyang giatiman, naospital tungod sa grabeng anemya. Gipaabonohan siya sa mga doktor ug dugo. Tungod sa pagdumili ni Sister Mukusao, upat ka adlaw siya nga gihulga ug giinsulto. Siya miingon: “Gihangyo nako silag maayo ug gipakitaan sa akong Medical Directive card, apan wala sila mamati. Giakusar ako sa mga nars nga ungo kono ako nga gustong mopatay sa akong apo.”

Tungod niini nga engkuwentro, ang uban dili na magpaospital. Daghang doktor walay tahod sa katungod sa pasyente nga ipatin-aw kaniya ang iyang kondisyon. Ang pipila ka doktor nga andam motabang nameligro nga daoton o ayran sa ilang kaubang mga doktor tungod sa paghimo ug usa ka paagi sa pagpanambal nga gituohan sa uban nga kuwestiyonable. Anaa usab ang mga problema sa pagkakulang ug mga pasilidad ug pagkalimitado sa mga tambal nga ikapuli sa dugo. Apan, sa 1989, ang pangulo sa mga doktor sa industriya sa pagmina sa tumbaga miingon, “Ang mga pag-abono ug dugo kinahanglang dili ihatag nga kontra sa buut sa mga tawo.” Dayag nga medyo dili na hiktin ang panghunahuna sa pipila ka mga doktor.

Mga Komite nga Nakahatag ug Dakong Impluwensiya

Sa 1995, ang Hospital Information Services ug ang kauban niini nga Hospital Liaison Committees (HLCs) giestablisar sa Zambia. Pipila lang ang nakapanan-aw sa dakong impluwensiya niini nga mga komite sa tinamdan sa mga doktor bahin sa dili paggamit ug dugo diha sa pagpanambal ug sa katungod sa mga pasyente. Bahin sa trabaho sa mga membro sa HLC ang pagbisita sa mga ospital, pag-interbiyo sa mga doktor, ug paghatag ug mga presentasyon ngadto sa mga doktor, nga ang tanan gilaraw aron ang matag usa magtinabangay ug aron malikayan ang mga komprontasyon. Ang mga doktor nakadayeg gayod sa sukod sa kahanas sa pagdumala niini nga mga presentasyon. Diha sa usa ka ospital sa habagatang bahin sa nasod, usa ka kawani sa klinika nakaingon sa mga igsoon, “Mga doktor kamo​—dili lang kamo moadmitir niana.”

Usa ka Olandes nga doktor nga nagtrabaho sa usa ka ospital sa distrito sa kasadpang Zambia miingon: “Sa miaging duha ka semana naghisgot kami ug mga paagi sa pagpamenos sa paggamit ug dugo tungod sa mga kadaot nga moresulta niini. Karon kami may mga eksperto na sa pagpatin-aw kanamo bahin niini nga isyu.” Sa ngadto-ngadto, ang mga doktor nga mitambong sa mga presentasyon sa mga membro sa HLC nagdasig sa ilang mga isigkadoktor sa pagtambong niini. Ang programa nakakuha sa pagtagad sa mga doktor, ug ang mga komprontasyon anam-anam nga napulihan ug kooperasyon.

Kinahanglang dag-on sa uban nga nag-alagad ingong mga membro sa komite ang ilang kakulang ug pagsalig sa kaugalingon sa dihang makig-atubang sa mga doktor, nga dugay nang giisip nga halos mga diyos. Si Brader Smart Phiri, nga nag-alagad ingong tsirman sa komite sa Lusaka, nahinumdom, “Wala gayod akoy hanaw bahin sa medisina ug wala akoy pagsalig sa kaugalingon.”

Apan, sa ngadto-ngadto, ang pagkamalahutayon ug pagsalig kang Jehova nagantihan. Laing membro sa komite nahinumdom sa panahon nga nagsugod pa lang siya: “Tulo kami nga nakigkita sa usa ka doktor nga impluwensiyado kaayo ug nagtrabaho kanhi ingong ministro sa departamento sa panglawas. Kami ginerbiyos pag-ayo. Diha sa pasilyo, atubangan sa opisina sa doktor, nag-ampo kami kang Jehova, nga nangayo sa Iyang tabang aron kami maisogong makasulti. Sa misulod kami sa opisina sa doktor, maayo ang among pagbayloay ug ideya, ug siya matinabangon kaayo. Akong nakita nga kami gipaluyohan ni Jehova ug nga kami walay katarongan nga mahadlok.”

Ang pamatuod nga nagtinabangay ang mga membro sa HLC ug ang mga doktor makita diha sa pagkaandam sa mga doktor sa pagtambal sa mga pasyente nga grabeg sakit nga kaniadto ilang balibaran kon dili magpaabono ug dugo. Sa Oktubre 2000, duha ka siruhano maisogong midesisyon sa pag-opera kang Beatrice, nga unom ka bulan nga masuso nga taga-Demokratikanhong Republika sa Congo. Bisag ang operasyon sa apdo nagmalamposon nga walay pag-abono ug dugo, ang kaso giulanan ug dili maayong publisidad.

Apan, ang gisulti ngadto sa media ni Propesor Lupando Munkonge nga nangulo sa tem nga nag-opera, miresulta ug bug-os nga kausaban sa ilang tinamdan. Iyang giklaro nga gitahod niya ang baroganan sa mga ginikanan ni Beatrice. Kini dako kaayog epekto sa pagsumpo sa pagpanginsulto sa media. Paglabay sa duha ka bulan kini nga kaso ang gihimong tema sa usa ka dokumentaryo sa telebisyon, nga nagpadayag ug positibong panghunahuna bahin sa among baroganan sa isyu sa pagpanambal ug pag-opera nga walay pag-abono ug dugo.

“Himoa Kini sa Madali”

Ang pipila ka doktor maduhaduhaon sa baroganan sa mga Saksi may kalabotan sa dugo sumala sa diktar sa ilang konsensiya. Ang kadaghanan karon, bisan sa kabaryohan sa Aprika midawat nga ang kapuli nga mga paagi sa pagtambal maoy luwas, simple, ug epektibo. Daghang pasyente nakakat-on sa pagdepensa sa ilang mga katungod nga maisogon. Kinahanglang ilang tudloan ang ilang kaugalingon bahin sa importanteng mga isyu ug kon unsaon pagpatin-aw sa ilang pagtuo sumala sa diktar sa ilang konsensiya.

Bisan ang mga bata gihatagan ug “dila sa mga tinudloan.” (Isa. 50:4) Una pa sa iyang operasyon, si Nathan, nga otso-anyos nga batang lalaki nga may impeksiyon sa bukog sa wala nga paa, nagsulti sa mga doktor: “Palihog, sa dihang mag-opera kamo, himoa kini sa madali aron dili ako mawad-an ug daghang dugo. Ayaw ako abonohi ug dugo, kay kon inyo akong abonohan dili kamo pasayloon sa akong mga ginikanan ug ni Jehova.” Human sa operasyon, usa ka membro sa tem nga nag-opera nakadayeg sa mga ginikanan ni Nathan tungod sa pagbansay nila sa ilang anak. Mapaubsanong miingon ang doktor, “Karon pa lang ako napahinumdoman ug batang pasyente sa importansiya sa pagtahod sa Diyos.”

“Among ginarekomendar ang among kaugalingon nga mga ministro sa Diyos, pinaagi sa . . . mga gabiing walay tulog,” miingon si apostol Pablo. Ang hinungdan kanunay kon nganong ang mga alagad sa Diyos walay tulog mao ang ilang pagkabalaka sa mga isigkamagtutuo ug pagpalambo sa matuod nga pagsimba. (2 Cor. 6:3-5) Tinuod gayod kini sa mga membro sa HLC. Ang maong pagsakripisyo namatikdan. Usa ka sister miingon: “Naglisod ako kon sa unsang paagi mapadayag nako ug maayo ang akong apresasyon. Makapalig-on ug makapalipay nga makita ang espiritu sa pagsakripisyo sa mga igsoon sa HLC nga mitabang dayon nako ug nga andam sa pagtabang sa tanang panahon nga gikinahanglan nako sila. Sa dihang ako gisulod sa operating room sa ikaduhang higayon sulod sa 24 oras, wala ako kulbai. Ako napalig-on gayod sa makapadasig nga mga pulong sa mga igsoon.” Oo, bisan pa sa ‘daotang mga taho,’ ang mga Saksi ni Jehova nagpadayon sa pagrekomendar sa ilang kaugalingon ingong mga ministro sa Diyos pinaagi sa pagkaandam sa pagpakigkooperar sa mga doktor. (2 Cor. 6:8) Kay napalig-on sa ‘maayong mga taho,’ sila determinado nga magpabiling masinugtanon sa sugo sa Diyos nga ‘magpadayon sa pag-ayad . . . sa dugo.’

Ministerial Training School

“Diha sa daghang nasod, tingali dudahan ang grupo sa 25 o kapin pa ka batan-ong mga lalaki nga mahimong makasugnib ug kagubot,” miingon si Cyrus Nyangu, nga membro sa Komite sa Sanga sa Zambia. “Apan, ang 31 ka klase sa Ministerial Training School (MTS) padayong nagbansay sa mga grupo sa abtik, dedikadong mga Kristohanong lalaki nga dakog tabang sa mga komunidad nga ilang gialagaran.” Kapin sa 600 nga nakagraduwar niining internasyonal nga tunghaan ang nag-alagad sa nagkalainlaing natad sa bug-os-panahong pag-alagad sa unom ka nasod sa habagatang Aprika. Sa Zambia, kapin sa katunga sa nagapanawng magtatan-aw nakatungha niini. Nganong gikinahanglan ang tunghaan, ug unsay mahimo niini?

Sukad sa graduwasyon sa unang klase sa 1993, dunay halos 60 porsiyento nga pag-uswag sa gidaghanon sa aktibong mga magmamantala sa Zambia. Bisan pa niana, duna gihapoy panginahanglan ug kuwalipikadong mga lalaki sa pagdumala sa mga kongregasyon, ilabina kay grabe kaayo ang pagpiit sa komunidad sa pagsunod sa mga tradisyon ug mga kostumbre nga sukwahi sa mga prinsipyo sa Bibliya. Naghisgot bahin niining panginahanglan ug kuwalipikadong mga lalaki aron mahimong magbalantay ug magtutudlo, usa ka graduwado niini nga tunghaan miingon: “Ang usa ka problema sa among teritoryo mao nga ang mga tawo konsentidor sa daotang buhat. Akong nakat-onan nga kinahanglang magmalig-on kita kon unsa ang matarong ug dili molapas sa kon unsay nasulat sa Bibliya.”

Sa primero, ang mga estudyante dili anad sa daghan ug nagkalainlaing impormasyon nga hisgotan ug sa matukiong paagi sa pagtuon. Apan, ang mga instruktor maikagon sa pagtabang kanila. Usa kanila, si Sarel Hart, miingon: “Para nako, ang pagtudlo sa matag klase kaamgid sa pagkahimong tour guide sa mga grupo sa turista diha sa dalan-dalan sa bukid. Sa primero, ang tanan dili mga kaila, nga naningkamot nga maanad sa dili pamilyar ug makapatingala nga mga palibot. Usahay, may mga bato nga nagbabag sa dalan. Sa dihang ang mga estudyante makabuntog na sa mga babag ug mopadayon sa pagtungas, sila molingi ug makakita nga nabuntog nila ang daw dili mabuntog nga mga babag.”

Daghan ang miuswag sa ilang espirituwalidad tungod sa pag-eskuyla niini. Si Elad, nga nag-alagad karon ingong espesyal payunir, miingon: “Gilantaw nako ang akong kaugalingon nga dili kuwalipikado nga motudlo ug nga bata pa kaayo aron hatagan ug dugang mga responsibilidad sa kongregasyon. Ang tunghaan nakatabang kanako sa pagkaamgo nga ako mahimong magamit. Sa kongregasyon nga ako unang giasayn, ang 16 ka magmamantala may problema sa pagdumala ug mauswagong mga pagtuon sa Bibliya. Kanunay namong hisgotan ang mga sugyot ug gibansay namo ang mga presentasyon sa dili pa moadto sa kanataran. Sa pagka-2001 ang kongregasyon miuswag ngadto sa 60 ka magmamantala ug dunay nalain nga grupo nga may 20 ka magmamantala.”

Pagsukod sa Kalamposan

Unsa may mga hinungdan nga nagmalamposon ang Ministerial Training School? “Amo gayong isilsil sa mga estudyante nga hinungdanong magmapaubsanon kanunay, nga dili nato angay lantawon ang atong kaugalingon nga mas labaw kay sa angay nga hunahunaon,” miingon si Richard Frudd, nga usa sa mga instruktor. “Ang gipangita namo mao ang pagkahamtong, kahangawa, ug katakos sa pagsulbad sa malisod nga mga problema ug sa samang higayon makapahiyom gihapon. Kon ang mga igsoon maluloton nga makig-atubang sa uban, nga magpakita nga sila buot nga moalagad ug dili magpaalagad, sa among hunahuna nakab-ot sa tunghaan ang katuyoan niini.”

Ang mga estudyante midawat nga tinuod kining mga pulonga. Si Emmanuel, kinsa migraduwar sa ika-14 nga klase, miingon: “Kon kita itudlo diha sa usa ka kongregasyon, dili buot ingnon nga kita magdali-dali dayon sa pagtul-id sa mga butang. Hinunoa, atong hatagan ug pangunang pagtagad ang pagpakigbahin uban sa kongregasyon sa labing hinungdanong buluhaton, ang pagsangyaw sa maayong balita.”

Si Moses, nga usa ka payunir, miingon: “Akong naamgohan nga mahimong gamiton ni Jehova ang bisan kinsa nga mapaubsanon ug nga usahay ang kahibalo ug kahanas dili importante. Mas importante Kaniya ang pagpakitag gugma sa mga sakop sa kongregasyon ug sa mga tawo sa kanataran maingon man ang pagpakigkooperar sa uban.”

Dagkong mga Panagkatigom

Ang mga kasaulogan sa nasod sa Israel una pa sa Kristohanong panahon ug ang ilang ‘balaang mga kombensiyon’ maoy malipayong mga okasyon, nga nakatabang sa nanambong sa paghunahuna sa espirituwal nga mga butang. (Lev. 23:21; Deut. 16:13-15) Tinuod usab kini sa modernong-adlaw nga mga panagkatigom sa katawhan sa Diyos. Sa Zambia ang mga kombensiyon dili himoon diha sa hinlo ug modernong sports complex. Ang mga igsoon nagtukod nianang ilang gitawag ug baryo sa kombensiyon, nga dunay mga payag-payag nga katulgan.

Paglabay sa daghang tuig, mas permanenteng mga bilding ang gitukod niining mga dapita. Apan, daghan kaayong problema kadtong mga tuiga nga kinahanglang kalakihon ug maayo sa mga igsoon pagsulbad. “Diha sa lugar nga himoan sa sirkitong asembliya,” nahinumdom ang usa ka magtatan-aw sa distrito, “tukoran ako sa mga igsoon ug payag-payag, nga kasagaran gama sa kogon. Dayon ilang libotan ug koral ang mga lingkoranan. Ang mga lingkoranan maoy mga bungdo nga yuta, ug kini gipatongan ug sagbot nga nagsilbing kutson. Usahay patagon sa mga igsoon ang ibabaw sa bungdo sa anay nga wala na puy-i aron himoong entablado. Ibabaw niana, sila magtukod ug payag-payag nga diha nila ipresentar ang programa.”

Si Peter Palliser, nga usa ka misyonaryo, nahinumdom: “Diha sa usa ka kombensiyon ang mga igsoon gusto ug taas-taas nga entablado. Usa sa mga brader eksperto sa paggamit ug mga pabuto. Human niya butangi ug mga pabuto ang bungdo sa anay nga mga sayis metros ang gitas-on, kini iyang gipabuthan. Dinhi namo gitukod ang entablado.”

Mga Paningkamot Aron Makatambong

Ang kadaghanan sa mga lugar nga himoan sa kombensiyon layo sa dagkong mga karsada ug lisod adtoon. Si Robinson Shamuluma nahinumdom sa kombensiyon nga iyang gitambongan sa 1959. “Mga 15 kami nga nagbisikleta paingon sa Kabwe sa Sentral nga Lalawigan,” siya miingon. “Nagdala kami ug bugas mais ug bulad. Matag gabii mangatulog kami sa hawan. Sa Kabwe misakay kami ug tren, ug sa kataposan nakaabot kami sa lugar nga himoan sa kombensiyon human sa halos upat ka adlaw nga biyahe.”

Si Lamp Chisenga nahinumdom sa usa ka igsoon nga mibiyahe ug mga 130 kilometros nga nagbaktas ug nagbisikleta uban sa iyang unom ka anak aron motambong ug kombensiyon. Siya miingon: “Para sa ilang biyahe, sila nag-andam ug pagkaon​—sinugba nga kamoteng kahoy, mga groundnut, ug peanut butter. Sagad sila kinahanglang mohunong aron makapahulay diha sa kabagnotan nga daghag kapeligrohan.”

Samtang nag-alagad ingong magtatan-aw sa distrito, si Wayne Johnson nakamatikod sa paningkamot sa daghan aron makatambong. Siya misulat: “Usa ka espesyal payunir nagbisikleta halos usa ka semana aron makatambong ug asembliya. Ang uban misakay sa likod sa trak. Daghan ang miabot ug sayo, sa mga adlaw una pa magsugod ang asembliya o kombensiyon. Sila magkanta-kanta magabii samtang manglingkod palibot sa daob. Usahay daghan kaayo kami nga mosangyaw sa kanataran nga tungod niana tulo ka beses namo nga masangyawan ang teritoryo nianang semanaha.”

Gitutolan Apan Nagpadayon Gihapon sa Pagtambong

Ang dagkong mga panagkatigom nagpadayon sa paghatag ug kalig-on ug kadasig sa mga igsoon. Karon ang mga kombensiyon makadawat ug maayong publisidad. Apan, sa mga yugto sa kausaban sa politika ug ilabina sa mga tuig sa 1960 ug 1970, ang maong mga panagkatigom gidudahan. Ang mga tawo sa kagamhanan naghimo kutob sa ilang maarangan sa pagbabag sa among pagsimba. Tungod sa ilang pagdumili sa pagkanta sa nasodnong awit, ang mga igsoon dili makakuha ug gikinahanglang mga permit sa kapolisan aron sila makatigom. Sa ngadto-ngadto, ang gidaghanon sa mga tawo nga gitugotan sa pagtambong gilimitehan. “Ang kataposang tigom sa mga Saksi ni Jehova diha sa hawan gihimo niadtong 1974,” nahinumdom si Darlington Sefuka. “Gipahibalo sa ministro sa kalihokang nasodnon nga walay publikong mga panagkatigom ang tugotan gawas kon sila moawit ug nasodnong awit ug idispley ang bandera.” Bisan pa niana, ang mga igsoon gitugotan sa pagtigom diha sa lokal nga mga Kingdom Hall diha sa mga lugar nga kinoralan ug kogon. Nagpasibo niini nga situwasyon, ang sanga naghikay sa paghimo sa programa sa sirkitong asembliya diha sa mga Kingdom Hall, nga kasagaran usa o duha ka kongregasyon lang ang makatambong.

Ang distritong mga kombensiyon gihimo usab sa ginagmay nga grupo. “Imbes maghimo ug usa ka dako nga distritong kombensiyon, kami naghimo ug 20 ka gagmayng mga kombensiyon,” nahinumdom ang usa ka brader nga mitabang sa paghikay sa kombensiyon. “Daghang brader ang gibansay ug gigamit sa mga programa ug sa mga departamento, mao nga sa gikuha na ang pagdili, daghang eksperyensiyadong mga brader ang magamit sa pag-organisar ug mga kombensiyon ug mga asembliya.”

Mga Bawtismo

Sukad sa unang bahin sa katuigan sa 1940, dihay gihimo sa pagtino nga kadtong magpabawtismo bug-os nga nakasabot sa kahulogan niana. Ang uban nalisdan sa pagtalikod sa bug-os sa “Dakong Babilonya” ug sa mga kostumbre sa bakak nga relihiyon. (Pin. 18:​2, 4) Kining maong problema misamot tungod kay pipila lamang ang makamaong mobasa ug daghang kongregasyon dili makadawat ug igong suplay sa mga giya sa pagtuon sa Bibliya. Tungod niini, interbiyohon sa mga magtatan-aw sa sirkito ug distrito ang matag kandidato sa bawtismo sa pagtino kon siya ba kuwalipikado. Si Geoffrey Wheeler, nga graduwado sa ika-33 nga klase sa Gilead, nahinumdom: “Susihon namog maayo ang mga bata nga gikugos sa nagpasuso nga mga inahan nga gustong magpabawtismo sa pagtino kon may mga habak ba ang mga bata. Kasagaran magpulaw kami hangtod sa tungang gabii sa matag adlaw sa semana sa asembliya; daghan kaayo ang mga kandidato sa bawtismo.” Ang malulotong tabang nga gihatag sa nagapanawng mga magtatan-aw ngadto sa mga ansiyano sa kongregasyon; ang mga publikasyon nga gipatik sa ulahi, sama sa “Ang Imong Pulong Lampara sa Akong Tiil”; ug ang dugang mga kausaban sa pagpalakaw sa organisasyon nakatabang ug dako aron mamenosan kini nga mga interbiyo.

Ginerbiyos!

Ang mga drama sa Bibliya diin ang mga aktor magsul-ob ug costume mao ang usa sa labing popular nga mga bahin sa kombensiyon. Ang matag aktor sa drama partikular kaayo sa pagpasundayag sa pagbati sa karakter nga iyang gidala, ug gibantog ang mga taga-Zambia nga maayong moarte. Si Frank Lewis, nga misyonaryo kaniadto ug karon membro na sa pamilyang Bethel sa Tinipong Bansa, nahinumdom: “Kaniadto kami walay rekord sa mga drama nga patokaron diha sa teyp rekorder. Kinahanglang sag-ulohon sa mga igsoon nga nagdula sa nagkalainlaing mga papel ang ilang mga linya. Nahinumdom ako nga mitambong sa usa ka asembliya sa Amihanang Lalawigan diin gipasundayag ang among drama sa unang higayon, nga ang estorya maoy bahin kang Jose. Buweno, kay ang koreyo dugay man moabot ug ang manuskrito wala man madawat sa mga igsoon, kami nagpulaw hangtod sa halawom nga kagabhion sa pagtabang sa mga igsoon sa pagsag-ulo sa ilang mga linya. Sa dihang gipasundayag na ang drama, miabot kami sa bahin diin ang asawa ni Potipar misinggit sa iyang bana nga misulay si Jose sa paglugos kaniya. Nianang higayona, ang brader nga nagdula sa papel ni Potipar ginerbiyos ug milakaw. Didto ako sa likod sa entablado nga nagtabang sa mga igsoon kon unsay ilang sunod nga isulti ug siya akong nakita nga migawas sa entablado. Ako dayon siyang gipahinumdoman sa iyang unang mga linya ug gitulod siyag balik sa entablado. Dayon kalit nga gibungat niya sa makusog ang mga pulong sa kasuko batok niining tawo nga giakusar nga manglugos kono! Bisan tuod hapit wala magkadimao ang drama sa among kombensiyon, matag higayon nga mabasa nako kini nga asoy sa Bibliya, ako mamalandong: ‘Tingali ingon gayod niini ang aktuwal nga nahitabo. Tingali si Potipar tungod sa kasuko migawas sa lawak, nga nagpakalma sa iyang kasuko, ug dayon mibalik aron sa paghimaraot kang Jose!’”

Sa 1978 sa dihang natapos ang upat ka tuig nga pagdili sa gobyerno nga naglimite sa gidak-on sa mga asembliya ug kombensiyon, may mitunghang problema sa “Madaogong Pagtuo” nga Kombensiyon. Ang nagapanawng magtatan-aw kaniadto nahinumdom: “Niana nga kombensiyon among gipasundayag ang tanang drama nga wala namo mapasundayag sa nangaging mga tuig sa dihang kami napugos sa paghimog mga kombensiyon diha sa mga Kingdom Hall. Ang kombensiyon miabot ug lima ka adlaw, ug kami dunay lima ka drama, usa ka drama matag adlaw. Among gidula ang tanang drama nga wala namo mapasundayag! Ang tanan malipayon kaayo apan mabudlay kini alang sa mga hawas sa Bethel kinsa magbalik-balik pagtan-aw niini. Kini nagkinahanglag dakong panahon, paningkamot, ug pagtagad!”

“Ako makaingon gayod nga kining mga kombensiyona ang labing makapalipay sa tanang kombensiyon nga akong natambongan,” miingon ang usa ka membro sa Komite sa Sanga. “Mabuntag ang mga pamilya manggawas gikan sa ilang mga payag-payag nga hapsay ug hinlo tan-awon. Sila nanambong alang kang Jehova, nga maayo ug pamesti. Sila kasagarang nanglingkod, dili ilalom sa landong, kondili ilalom sa init nga adlaw. Bisan pa niana, sila nagpabilin didto sa tibuok adlaw ug namati pag-ayo. Kini makapatandog kaayong tan-awon.” Ang pagpakigtigom maoy usa ka hinungdanong bahin sa pagsimba alang sa mga Saksi ni Jehova. (Heb. 10:​24, 25) Kon ‘nasubo’ man tungod sa personal nga mga problema o pagsupak sa relihiyon o dili, ang katawhan ni Jehova nahibalo nga ang pagtambong sa dagkong mga panagkatigom makahatag kanila ug katarongan sa ‘pagkalipay kanunay.’​—2 Cor. 6:10.

Pagpanukod ug mga Kingdom Hall

“Kining sulata akong gihimo aron ang ginganlan sa ibabaw nga kongregasyon makabaton ug ilang kaugalingong yuta. Walay laing makagamit niining dapita, ug ako misugot nga sila magpabilin diha sulod sa 150 ka tuig. Kinahanglang walay manghilabot kanila hangtod sa Paraiso.”​—Lokal nga Pangulo Kalilele.

Sukad pa sa unang bahin sa kataposang siglo, ang mga tawo sa habagatang Aprika nga nagpangitag kamatuoran nahibalo nga sila kinahanglang magtigom sa pagsimba. Sa mga 1910, si William Johnston nagtaho nga ang kusog nga nag-uswag nga mga grupo nagtukod ug mga tigomanan nga gama sa mga materyales nga naandang gigamit sa maong lugar, ang uban niini medyo dako nga igong makapalingkod ug 600 ka tawo. Bisan tuod daghan ang naghinamhinam nga makabaton ug mga dapit sa pagsimba, ang uban wala mobati ug sama niana. Si Holland Mushimba, nga unang nakahibalo sa kamatuoran sa unang bahin sa mga tuig sa 1930, nahinumdom: “Bisag gidasig sa pagtigom alang sa pagsimba, wala kaayoy interes ang mga igsoon sa pagbaton ug regular nga tigomanan. Kami naanad sa pagtigom bisag asang lugar ilalom sa landong sa dakong kahoy o sa lagwerta sa usa ka igsoon. Ang tinamdan sa ubang mga igsoon, nga binase sa Lucas 9:​58, mao: Bisan gani si Jesus walay permanenteng tigomanan, busa nganong maghago-hago pa man ta sa pagtukod ug tigomanan?”

Una pa sa 1950, ang kadaghanang tigomanan ordinaryo, dali maguba nga tinukod nga gama sa mga kahoy-kahoy ug lapok. Diha sa puliki nga rehiyon sa Copperbelt, gikombinsir ni Ian Fergusson ang manedyer sa minahan sa paggahin ug yuta nga katukoran ug Kingdom Hall. Sa 1950 ang unang Kingdom Hall gitukod sa Wusikili. Miabot una ug napulo ka tuig ayha pa naghimog plano ang mga igsoon sa pagtukod ug managsamang pagkadisenyo nga mga tigomanan. Ang unang Kingdom Hall nga gitukod gikan niini nga mga plano mao ang lig-on, kupa ug atop nga bilding nga mikantidad ug duolan sa 12,000 ka kwacha sa Zambia. Bisag dakong kantidad kana niadtong panahona, tungod sa pag-us-os sa balor sa salapi karon, kini nga kantidad dili gani makaabot ug tres dolyares sa U.S.!

Kay dili man sila mopalit ug politikanhong mga kard, ang mga Saksi nagpadayon sa pag-antos sa mga pagdagmal sa makinasodnong mga militante. Ang mga dapit sa pagsimba gipanunog. Kay nahadlok nga posibleng atakehon sa umaabot, ang ubang mga igsoon midesisyon nga dili magtukod ug tigomanan, kondili magtigom na lang diha sa hawan. Pagkahuman sa dugang nga mga restriksiyon sa unang bahin sa mga tuig sa 1970, nagkalisod ang pagpalit ug yuta. Bisag nahibaloan sa kadaghanan nga ang mga Saksi ni Jehova dili mosuportar ug bisan unsang partido sa politika, ang mga awtoridad sa ubang dapit miinsister nga ang bisan unsang sulat sa aplikasyon kinahanglang dikitan ug politikanhong mga kard.

Si Wiston Sinkala nahinumdom: “Kami halos walay yuta nga mapalit ug dili makakuhag permit sa pagtukod. Sa dihang among gipahibalo ang konseho sa siyudad nga sila among ikiha, abi nila ug nagtiaw mi. Apan, kami nakakitag maayong laki nga abogado, ug paglabay sa duha ka tuig, ang korte midesisyon pabor namo ug ang konseho gimandoan nga kami tugotan sa pagpalit ug yuta. Ang kaso nagbukas sa dalan alang sa umaabot nga mga kagawasan.”

Ang Itom nga Kabayo

Talagsa kaayong tanyagan ang mga kongregasyon ug mga yuta nga titulado. Kasagaran ang mga igsoon makakita ug wala matikad nga mga parsela nga yuta, apan kon walay titulo, sila dili makatukod ug permanente nga tinukod. Ang mga materyales mahal, ug daghan migamit ug mga sin o mga baril nga gipikas, giplat, ug dayon gilansang diha sa kahoyng tigbayon. Naghisgot sa usa niini nga tinukod, usa ka ansiyano mikomento: “Among gibulitan ang mga sin ug alkitran, ug kon tan-awon sa layo ang tigomanan morag dako, itom nga kabayo. Sa sulod, ang init dili gayod maagwanta.”

Usa ka magtatan-aw sa sirkito kaniadto miingon: “Kon mahinumdom gani ako sa nangaging panahon, maulaw akong motawag niini nga mga tinukod ingong mga Kingdom Hall. Sa pagkatinuod, dili kini angay maghawas sa Labing Hataas nga Diyos, si Jehova.”

Ang ubang mga kongregasyon midesisyon sa pag-abang ug mga tigomanan. Bisag daw dili kini mahal nga solusyon, kini may mga problema gihapon. Si Edrice Mundi, nga sakop sa bugtong Iningles ug pinulongan nga kongregasyon sa Lusaka sa mga tuig sa 1970, nahinumdom: “Nangabang kami ug tigomanan nga gigamit usab nga diskohan. Matag Sabado ang mga tawo mag-inom-inom ug magsayaw-sayaw hangtod sa kadlawon, ug kami moadto sayo sa buntag sa matag Dominggo aron manghinlo. Ang tigomanan nanimahong serbesa ug sigarilyo; dili gayod kini angay nga dapit sa pagsimba kang Jehova.”

Ang bana ni Edrice, si Jackson, nahinumdom: “Usa ka Dominggo niana sa tunga-tunga sa programa, usa ka batan-ong lalaki misulod, miadto sa atubangan, mikuhag usa ka kahon nga serbesa nga iyang gibilin sa miaging gabii, ug migawas nga wala gani magbalibali sa mga tawong nanambong.” Busa, ang mga igsoon nangandoy gayod nga makatukod ug ilang kaugalingong mga Kingdom Hall!

Usa ka Talagsaong Programa sa Pagpanukod

Kay nagkadaghan man ang mga tawo nga midawat sa mensahe sa Gingharian, gikinahanglan pag-ayo ang dugang tarong nga mga Kingdom Hall. Apan, bisag naghinamhinam ug interesado kaayo, ang ubang mga igsoon halos dili gani makaabot pagpalit ug pagkaon sa ilang mga pamilya, mas labaw na nga dili sila makaabot pagtukod ug Kingdom Hall. Kay dili man mubo ang kamot ni Jehova, sila iyang gitagan-an.

Sa dihang nakita sa surbi nga kapin sa 8,000 ka Kingdom Hall ang gikinahanglan sa 40 ka nagkaugmad nga mga nasod sa tibuok kalibotan, ang Nagamandong Lawas midesisyon sa pagpakusog sa pagpanukod. Ilang nahibaloan nga diha sa pipila ka dapit diyutay lang ang ekspertong mga trabahante nga magamit alang sa maong mga proyekto. Ang mga himan tingali kulang usab. Dugang pa, diha sa nagkaugmad nga mga nasod daghang kongregasyon dili makaabot sa pagbayad sa dakong utang. Lain pa, kay kusog man ang pagdaghan sa magmamantala, ang mga sanga sa pipila ka dapit naglisod sa pagdumala ug organisado kaayong programa. Tungod niini, usa ka komite nga modisenyo/motukod ang giestablisar sa Nagamandong Lawas sa Tinipong Bansa nga maoy modumala sa paghimog mga programa sa pagtukod ug Kingdom Hall sa tibuok kalibotan. Dihay gihatag nga mga giya sa pagtukod ug Kingdom Hall sa kayutaan nga limitado ang pondo, ug may giasayn nga hanas nga mga boluntaryo ngadto sa ubang mga nasod sa pagdumala sa mga proyekto sa pagpanukod.

Usahay ang naandang mga paagi ug mga ideya sa pagtukod kinahanglang usbon. Sa Zambia, pananglitan, ang mga babaye motabang sa mga proyekto sa pagpanukod pinaagi sa pagkalos ug tubig, paghakot ug balas, ug pagluto. Apan, ang mga tem sa pagpanukod desidido sa pagpatrabaho sa mga sister sa aktuwal nga trabaho sa pagtukod ug sa paggamit sa tanang boluntaryo.

Usa ka lokal nga pangulo sa Sidlakang Lalawigan dili makatuo sa iyang nakita samtang usa ka sister nagtaod ug bungbong sa Kingdom Hall. Siya miingon: “Sukad sa akong pagkatawo, wala pa ako makakita ug babaye nga naglut-od ug mga tisa ug pulido pa nga pagkatrabaho! Bulahan kaayo ako nga nakakita niini.”

“Among Espirituwal nga Ospital”

Ang programa sa pagpanukod dako kaayo ug epekto sa mga komunidad. Daghang tawo nga kaniadto dili maninagad o supak sa mga Saksi ni Jehova bukas na karon ug kaisipan. Pananglitan, usa ka lokal nga pangulo sa Sidlakang Lalawigan nga sa primero supak sa pagtukod ug mga Kingdom Hall sa iyang dapit miingon: “Ako sa sinugdan dili supak sa inyong proyekto, apan naimpluwensiyahan ako sa mga klero sa ubang mga grupo sa relihiyon. Karon nakita na nako nga kamo ania dinhi tungod sa usa ka maayong katuyoan. Kining matahom nga bilding karon maoy among espirituwal nga ospital.”

Ang pangunang buluhaton sa Kristohanon mao kanang pagsangyaw sa “maayong balita sa gingharian.” (2 Cor. 6:5; Mat. 24:14) Bisan pa niana, maingon nga gipalihok sa balaang espiritu ang katawhan sa Diyos sa pagsangyaw, kini usab nakaaghat kanila sa pagkugi pag maayo aron mapalambo ang intereses sa Gingharian pinaagi sa pagtukod ug tarong nga mga tigomanan. Ang mga kongregasyon nakabaton ug mas klaro nga katuyoan. Usa ka igsoon miingon: “Karon kami may kompiyansa na dihang kami mosangyaw ug manapit sa mga tawo sa among mga tigom tungod kay kami nahibalo nga sila motambong, dili sa usa ka payag, kondili sa usa ka Kingdom Hall nga makahatag ug pasidungog kang Jehova.”

Laing igsoon miingon: “Kami tingali dili takos makabaton ug ingon niana ka nindot nga Kingdom Hall diha sa kabagnotan, apan si Jehova takos niana. Ako malipayon nga si Jehova napasidunggan tungod sa mas maayong mga dapit sa pagsimba.”

Ang Buluhaton sa Nagapanawng mga Magtatan-aw

Ang pagkamalahutayon hinungdanon sa mga ministro sa Diyos. (Col. 1:​24, 25) Ang nagapanawng mga magtatan-aw naghatag ug maayong panig-ingnan pinaagi sa pagtanyag sa ilang kaugalingon alang sa intereses sa Gingharian. Pinaagi sa ilang mahigugmaong pagpangabudlay ingong mga magbalantay sa panon nga nagpalig-on sa mga kongregasyon, sila napamatud-an ingong “mga gasa nga mga lalaki.”​—Efe. 4:8; 1 Tes. 1:3.

Sa ulahing bahin sa mga tuig sa 1930, ang may katakos nga mga lalaki gibansay sa pag-alagad ingong mga alagad sa sona ug sa rehiyon, nga karon gitawag ug mga magtatan-aw sa sirkito ug distrito. “Ang pagbiyahe paingon sa mga kongregasyon lisod kaayo,” nahinumdom si James Mwango. “Kami gihatagan ug mga bisikleta, apan kuyogan gayod kami sa mga igsoon nga sila nagbaktas lang aron tabangan kami sa pagpas-an sa among karga. Daghang adlaw ang magugol sa pagbiyahe paingon sa among mga destinasyon. Kasagaran mogugol kami ug duha ka semana sa matag kongregasyon.”

“Siya . . . Nakuyapan Dihadiha”

Ang pagbiyahe kaniadto paingon sa kabaryohan malisod, sama gihapon karon. Si Robinson Shamuluma nga karon kapin na sa 80 anyos, nakaalagad ingong nagapanawng magtatan-aw uban sa iyang asawa, si Juliana. Si Robinson nahinumdom nga naabtan ug kusog kaayong ulan. Sa milurang ang ulan, ang dalan hawan sa unahan apan sila kinahanglang moagi sa lapok nga kutob sa lingkoranan sa ilang mga bisikleta! Sa dihang nakaabot sila sa sunod nga kongregasyon, si Juliana gikapoy na kaayo nga siya wala nay umoy bisan sa pag-inom lang ug tubig.

Si Enock Chirwa, nga nag-alagad sa sirkito ug distritong buluhaton sa mga tuig sa 1960 ug 1970, miingon: “Lisod kaayong adlaw ang Lunes; adlaw kini sa pagbiyahe. Apan, sa dihang makaabot kami sa mga kongregasyon, among malimtan ang kakapoy sa biyahe. Ang pagpakig-uban sa mga igsoon makapalipay kaayo.”

Ang distansiya ug kalisod dili lamang mao ang problema. Diha sa usa ka biyahe sa pagduaw ug kongregasyon sa amihanan sa nasod, si Lamp Chisenga giubanan ug duha ka brader. Diha sa abogon nga dalan, sila nakakitag mananap sa layo. “Dili maklaro sa mga brader kon unsa kining mananapa,” miingon si Brader Chisenga. “Kini naglingkod sa dalan nga morag iro. ‘Maklaro ba nimo kon unsa kanang mananapa?’ ako nangutana. Dayon nailhan sa usa sa mga brader nga kini morag leyon. Siya misinggit ug nakuyapan diha-diha. Kami midesisyon sa pagpahulay usa didto ug dugay-dugay nga naghulat nga molakaw ang leyon ngadto sa kabagnotan.”

Si John Jason ug ang iyang asawa, si Kay, nga nakagugol ug pipila ka tuig sa pag-alagad sa distritong buluhaton sa ilang 26 ka tuig sa Zambia, nakakat-on sa pagpailob kon maaberiya ang sakyanan. Si John miingon: “Ako nahinumdom nga nagmaneho ug kapin sa 150 kilometros nga bali ang mga mulye, tungod kay kami wala may dalang mga piyesa ni may kapangayoan ug tabang. Sa usa ka higayon naaberiya ang among sakyanan. Mihunong kay miinit pag-ayo ang makina, kami walay laing mahimo kondili among gibubo ang among tanang dalang tubig diha sa radyitor ug nagbilin lamang ug diyutayng tubig nga igong ikakutaw ug usa ka tasang kape. Nagtikaw-tikaw sa lugar nga walay tawo, nag-antos sa kainit, ug gikapoy, kami nanglingkod sa sakyanan ug nag-ampo alang sa tabang ni Jehova. Sa pagkaalas tres sa hapon, ang sakyanan sa mga obrero nga tig-ayo sa dalan milabay, nga kinaunahang sakyanan nga miagi nianang adlawa. Nakakita sa among lisod nga kahimtang, ang mga obrero sa dalan mitanyag sa pagguyod sa among sakyanan. Kami nakaabot sa among mga igsoon sa hapit nang mokilumkilom.”

Nakakat-on sa Pagsalig

Sa mga kahimtang nga sama niini, ang nagapanawng mga magtatan-aw nakakat-on sa pagsalig, dili sa ilang abilidad o sa materyal nga mga butang, kondili sa mas kasaligang tuboran sa tabang​—si Jehova nga Diyos ug ang Kristohanong panag-igsoonay. (Heb. 13:​5, 6) “Kami nakaatubang ug problema tulo pa lang gani ka semana nga nag-alagad sa distritong buluhaton,” nahinumdom si Geoffrey Wheeler. “Kami nakaabot na sa lugar nga himoan sa asembliya nga andam na sa programa sa hinapos nga semana. Gihatagan ako ug gubaong kosinilya nga Primus. Mainit, hanginon nga adlaw kadto, ug sa dihang akong gidagkotan ang kosinilya, ang kalayo miulbo. Sulod sa pipila lamang ka minutos ang kalayo midako. Ang ligid sa atubangan sa among Land Rover nasunog, ug gilamoy dayon sa kalayo ang tibuok sakyanan.”

Gawas pa nga nasunog ang ilang sakyanan, sila dunay laing problema. Si Geoffrey miingon: “Ang among mga sinina gibutang sulod sa puthawng kaban sa likod sa Land Rover. Kini wala masunog; kini nanggangking! Ang mga igsoon miduol sa parte sa sakyanan nga wala magkalayo ug gikuha ang among teheras, usa ka kamiseta, ug ang akong makenilya. Kami mapasalamaton kaayo nga alisto ang mga igsoon!” Ang mga butang sa magtatan-aw sa distrito naugdaw diha sa nasunog nga sakyanan, ug sila wala pay eskedyul sa pagduaw sa lungsod sulod sa duha ka bulan, busa giunsa nila pagtigayon? Si Geoffrey miingon: “Gipahulam ako sa usa ka brader ug korbata, ug gihatag nako ang pakigpulong publiko nga nagsul-ob ug gomang sapatos. Kami nakatigayon ra, ug gihimo sa mga igsoon ang kutob sa ilang maarangan sa paglipay sa ilang kulang pag eksperyensiya nga magtatan-aw sa distrito.”

Usa ka Katre nga Gigama nga Dili Makamangan ug Bitin

Ang gugma ug kabalaka nga gipakita sa mga kongregasyon nga ‘nagsunod sa dalan sa pagkamaabiabihon’ nakapalig-on sa nagapanawng mga magtatan-aw ug sa ilang mga asawa sa pagpadayon sa ilang buluhaton nga nagsakripisyo sa kaugalingon. Daghan kaayong higayon nga ang mga kongregasyon bisag kabos mahigugmaong nagtagana sa ilang mga panginahanglan nga giapresyar pag-ayo.​—Roma 12:13; Prov. 15:17.

Ang kasak-an sa nagapanawng mga magtatan-aw kasagaran simple apan gitagana diha sa espiritu sa gugma. Si Fred Kashimoto, nga nag-alagad ingong magtatan-aw sa sirkito sa unang bahin sa mga tuig sa 1980, nahinumdom nga miabot nga gabii na sa usa ka baryo sa Amihanang Lalawigan sa Zambia. Siya mainitong giabiabi sa mga igsoon. Sa dihang nakasulod na silang tanan sa gamayng balay, gibutang sa mga igsoon ang iyang maleta diha sa dakong lamesa nga mga 1.5 metros ang gihabogon. Sa milawom na ang kagabhion, si Brader Kashimoto nangutana, “Asa man ko matulog?”

Nagtudlo sa lamesa, ang mga igsoon mitubag, “Kana ang imong katre.” Tingali tungod sa pagkadaghan sa bitin, ang mga igsoon naghimo ug katre nga dili makamangan ug bitin. Si Brader Kashimoto natulog diha sa katre nga gikutsonan ug mga sagbot.

Sa mga kabaryohan, ang mga abot sa uma ihatag ingong gasa. “Sa usa ka higayon,” si Geoffrey Wheeler nahinumdom nga nagpahiyom, “kami gitagaan sa mga igsoon ug manok. Among gipabatog kini sulod sa kasilyas sa wala pa mogabii. Apan, ang manok miambak gikan sa gibatogan niini ug nahulog sa lungag sa kasilyas. Among gikuhit kini pinaagig guna. Gidigo kini sa akong asawa sa mainit nga tubig nga dunay sabon nga gibutangan ug daghang pangpatay sa kagaw. Among giluto kini sa kataposan sa semana, ug lami kini!”

Ang magtiayong Jason nakabenepisyo sa samang pagkamahinatagon. “Matag karon ug unya, kami hatagan sa mga igsoon ug buhi nga manok,” miingon si John. “Kami dunay gamayng basket, ug among ibutang ang manok dinhi nga among dala-dalahon sa moduaw kami sa among distrito. Matag buntag kini mangitlog, busa wala namo ihawa ang manok. Sa dihang nanghipos kami aron moduaw sa laing lugar, ang manok klarong nagpakita nga siya gustong mouban.”

Mga Pelikula

Sugod sa 1954, ang The New World Society in Action lakip sa daghang ubang mga pelikula gihimo alang sa makapadasig nga kampanya sa pagpanudlo. “Kini nakapadasig sa daghan sa pagkugi diha sa ministeryo ug sa kongregasyon,” mikomento ang usa ka report gikan sa sangang buhatan niadtong panahona. Gisunod sa uban ang panultihon dihang manghipos sa mga gamit sa asembliya human magpasalida: “Hiposon nato ni sa paagi sa ‘The New World Society in Action,’”​—sa ato pa sa “madali!” Sa unang tuig nga kini gipasalida, kapin sa 42,000 ka tawo ang nakakita niini, lakip sa mga opisyales sa gobyerno ug sa edukasyon, kinsa nakadayeg niini. Sa ngadto-ngadto, kapin sa usa ka milyong tawo sa Zambia may kasayoran na bahin sa mga Saksi ni Jehova ug sa ilang Kristohanong organisasyon.

Si Wayne Johnson nahinumdom sa epekto niini. Siya miingon: “Ang mga tawo mobiyahe ug lagyong mga distansiya sa pagtan-aw sa pelikula ug kini dakog nahimo sa pagtudlo kanila bahin sa organisasyon ni Jehova. Kasagaran sa panahon sa salida, ang mga tawo kusog nga mamakpak.”

Sa usa ka higayon, sa sesyon sa Sabado sa gabii sa sirkitong asembliya gipasalida ang usa sa mga pelikula. Sa mga lugar sa kabagnotan, makapalipay kaayo kining mga higayona. Ang kampanya dako ug epekto, bisan tuod ang mga tawo nga dili pamilyar sa paagi sa pagkinabuhi sa ubang dapit masayop sa pagsabot sa ubang mga esena. Usa ka pelikula nagpakita sa mga tawo nga nanggula sa gawasanan sa usa ka subwey sa New York City. Ang kadaghanan nagtuo nga kini naglarawan sa pagkabanhaw! Bisan pa niana, ang mga pelikula nakatabang sa mga tawo sa pagkasabot pag dugang bahin sa mga Saksi ni Jehova. Apan nagakausab na ang panahon, ug tungod sa nagkadakong tinguha nga makabaton ug independensiya, ang mga igsoon gikontrahan sa ulahi sa daghang taga-Zambia. Ang mga kongregasyon ug ang nagapanawng mga magtatan-aw nakaatubang ug mga kahimtang nga nagkinahanglag dugang nga pagkamalahutayon.

Politikanhong Pagsupak

Sa Oktubre 24, 1964, ang Amihanang Rhodesia nakabaton ug independensiya gikan sa Britanya ug nahimong Republika sa Zambia. Niining panahona, grabe kaayo ang tensiyon sa politika. Ang pagkaneyutral sa mga Saksi ni Jehova sayop nga gisabot ingong hilom nga pagsuportar sa magmamando sa kolonya.

Si Lamp Chisenga nahinumdom nga mibiyahe paingon sa dapit sa Lake Bangweulu niining panahona. Siya nagplano nga mosakay ug dakong sakayan paingon sa kaislahan aron sa pagduaw sa mga mangingisda nga mga Saksi. Ang unang bahin sa panaw mao ang pagsakay ug bus paingon sa tampi sa lanaw. Sa dihang siya mikawas, siya gipangitaan ug iyang kard sa politika. Siyempre, wala siya niini. Gikuha sa mga membro sa usa ka partido sa politika ang iyang bag. Dayon usa kanila nakakita ug usa ka kahon nga may markang “Watchtower.” Gisilbato ug kusog niining tawhana ang iyang pito ug dayon misinggit: “Watchtower! Watchtower!”

Kay nahadlok nga magkagubot, gitulod sa usa ka opisyal si Lamp diha sa bus uban sa iyang mga bag. Nagkadako na ang pundok sa mga tawo nga nagsugod sa paglabay ug mga bato diha sa bus, nga naigo ang pultahan, mga ligid, ug mga bentana. Ang drayber mipasagirit pagpadagan, nga mibiyahe nga walay hunong-hunong paingon sa Samfya, nga mga 90 kilometros ang gilay-on. Pagkagabii mikalma ang kahimtang. Pagkabuntag, si Lamp, nga nagpabiling kalmado, misakay ug dakong sakayan aron sa pag-alagad sa gagmayng mga kongregasyon sa mga lugar duol sa lanaw.

“Pinaagi sa daghang pag-antos,” ang nagapanawng mga magtatan-aw nagpadayon sa pagrekomendar sa ilang kaugalingon ingong mga ministro sa Diyos. (2 Cor. 6:4) Si Fanwell Chisenga, kansang sirkito nagkobre sa mga dapit duol sa Zambezi River, miingon, “Ang pag-alagad ingong magtatan-aw sa sirkito nagkinahanglag bug-os nga debosyon ug pagsakripisyo sa kaugalingon.” Ang pagbiyahe paingon sa mga kongregasyon niining dapita naglangkit ug dugayng biyahe sa daan, buslotong mga bangka diha sa suba diin panghiton sa nasukong hippopotamus ang bangka nga samag laya nga sanga. Unsay nakatabang kang Fanwell aron makapadayon sa sirkitong buluhaton? Nagpahiyom samtang nagtan-aw sa usa ka letrato sa mga sakop sa kongregasyon nga mikuyog kaniya sa usa ka lugar duol sa suba, siya naghisgot bahin sa usa ka tuboran sa pagdasig sa pag-alagad​—ang iyang mga igsoon. Sa mahandomon, siya nangutana, “Asa ka pa man makakita ug ingon niini ka malipayong mga dagway niining suko nga kalibotan?”

Neyutralidad

“Ang matag usa nga nag-alagad ingong sundalo dili magpagapos sa iyang kaugalingon sa mga kalihokan sa kalibotan​—aron iyang mapahimut-an ang nagtala kaniya sa pagkasundalo,” nagsulat si apostol Pablo. (2 Tim. 2:​4, Weymouth) Aron bug-os nga magamit sa ilang Pangulo, si Jesu-Kristo, ang mga Kristohanon kinahanglang dili mag-apil-apil sa politikanhon ug relihiyosong mga sistema sa kalibotan. Kini nga baroganan nakahatag ug mga problema ug “mga kasakit” sa matuod nga mga Kristohanon, kinsa buot magpabiling neyutral sa mga kalihokan sa kalibotan.​—Juan 15:19.

Sa Gubat sa Kalibotan II daghan ang gidagmalan pag-ayo tungod kay dili “patriotiko.” “Kami nakakitag mga tigulang nga lalaki nga gipang-itsa diha sa trak samag mga sako sa mais tungod kay midumili sa pagsundalo,” nahinumdom si Benson Judge, kinsa nahimong madasigong nagapanawng magtatan-aw. “Among nadunggan kining mga tawhana nga miingon, ‘Tidzafera za Mulungu’ (Kami mamatay alang sa Diyos).”

Bisag wala pay bawtismo niadtong higayona, si Mukosiku Sinaali nahinumdom nga sa panahon sa gubat ang isyu sa neyutralidad kanunayng motungha. “Ang matag usa gisugo sa pagkalot ug pagpanguhag mga gamot sa bagon nga mambongo, nga pinaagi sa pagproseso mopagawas ug mapuslan nga latex. Ang mga gamot hagoron ug dukdokon nga mahimong ginilis nga materyales nga banganon ug dayon prosesohon nga kapuli sa goma nga himoong mga botas sa mga sundalo. Ang mga Saksi mibalibad sa pagkuha niining mga gamota tungod kay nalangkit kining trabahoa sa gubat. Busa, ang mga igsoon gisilotan tungod sa ilang pagdumili. Sila giisip nga ‘mga tawong peligroso.’”

Si Joseph Mulemwa maoy usa niining giisip nga tawong “peligroso.” Usa ka lumad sa Habagatang Rhodesia, siya miadto sa Kasadpang Lalawigan sa Amihanang Rhodesia sa 1932. Ang uban miingon nga siya nangaghat sa mga tawo sa paghunong sa pagtikad sa ilang uma tungod kay ‘ang Gingharian haduol na.’ Usa ka ministro sa misyon sa Mavumbo nga naglagot kang Joseph maoy nagpalakaw niining bakak nga akusasyon. Si Joseph gidakop ug giposasan uban sa tawong buang. Abi sa uban ug atakehon sa tawo si Joseph. Apan, napakalma ni Joseph ang tawong buang. Human gibuhian, si Joseph nagpadayon sa pagsangyaw ug pagduaw sa mga kongregasyon. Siya namatay nga matinumanon sa tunga-tunga sa mga tuig sa 1980.

Nalig-on sa Pag-atubang ug mga Pagsulay

Ang espiritu sa nasyonalismo ug tensiyon sulod sa mga komunidad misangpot ug pagpanghulga batok sa mga tawo nga tungod sa konsensiya dili makigbahin sa politika. Bisan peligroso kaayo ang situwasyon sa nasod, ang 1963 nga “Maisogong mga Ministro” nga Nasyonal nga Asembliya sa Kitwe nagpamatuod nga may pakigdait ug panaghiusa ang mga Saksi ni Jehova. Duolan sa 25,000 ka delegado, nga ang uban kanila miabot nga nagdalag mga tolda ug mga sakyanan nga mahimong katulgan alang sa lima ka adlaw nga okasyon, nalipay sa programa nga ilang gipili gikan sa upat ka pinulongan. Halandomon kaayo ang pakigpulong ni Milton Henschel bahin sa relasyon sa Kristohanon tali sa Nasod. Si Frank Lewis nahinumdom: “Kami nahinumdom nga iyang giingnan nga tabangan ang among mga igsoon sa pagsabot sa isyu sa neyutralidad. Kami malipayon kaayo niining tukma sa panahong tambag nga among nadawat tungod kay ang kadaghanang mga igsoon sa Zambia nakabuntog sa grabeng mga pagsulay ug nagpabiling matinumanon kang Jehova!”

Sa mga tuig sa 1960, ang mga Saksi ni Jehova nag-antos sa kaylap, mapintas nga paglutos ug pagdaot sa ilang kabtangan. Ang mga balay ug mga Kingdom Hall gipangguba. Maayo na lang kay gibilanggo sa gobyerno ang kadaghanan niadtong nanghulga. Sa dihang ang Amihanang Rhodesia nahimong Republika sa Zambia, ang mga Saksi ni Jehova nagpakita ug linain nga interes sa probisyon sa bag-ong konstitusyon alang sa pagtahod sa pangunang mga katungod sa tawo. Apan, sa dili madugay ang pagsulbong sa patriotismo mohampak sa wala magdahom nga mga target.

Mga Simbolo sa Nasod

Sa panahon sa pagpangolonya, ang mga anak sa mga Saksi ni Jehova tungod sa relihiyosong katarongan gisilotan sa ilang pagdumili sa pagsaludo sa bandera nga niadtong panahona mao ang Union Jack o bandera sa Britanya. Sila gisilotan usab tungod kay sila dili moawit sa nasodnong awit. Human sa pag-apelar ngadto sa mga awtoridad, ang pagtamod sa departamento sa edukasyon nabag-o, nga nag-ingon: “Ang pagtamod sa inyong [grupo] bahin sa pagsaludo sa bandera nahibaloan sa daghan ug gitahod, ug walay bata ang angay silotan sa bisan unsang paagi tungod sa pagdumili sa pagsaludo.” Ang bag-ong konstitusyon sa republika nakahatag sa mga tawo ug paglaom nga ang pangunang mga kagawasan, apil ang kagawasan sa pagsunod sa diktar sa konsensiya, hunahuna, ug relihiyon, palig-onon. Apan, ang bag-ong bandera ug nasodnong awit nakapukaw sa pagsulbong sa patriotismo. Ang adlaw-adlawng mga seremonya sa pagsaludo sa bandera ug pag-awit sa nasodnong awit gisugdan pag-usab sa mga eskuylahan nga mas mainiton. Bisan pag ang ubang mga batan-ong Saksi gihatagan ug eksemsiyon, daghan ang gibunalan ug gipugos pagpaundang sa pagtungha.

Usa ka bag-ong balaod sa edukasyon, nga gipasa sa 1966, nakahatag ug paglaom. Lakip niana mao ang usa ka probisyon sa balaod nga ang ginikanan makapangayo ug eksemsiyon alang sa bata gikan sa relihiyosong mga kalihokan o mga selebrasyon. Busa, daghang bata nga gipugos pagpaundang ang gipatungha ug balik. Apan, sa ngadto-ngadto ug sa hilom, dihay gidugang nga probisyon sa balaod labot sa edukasyon, nga naghubit sa mga bandera ug mga nasodnong awit ingong sekular nga mga simbolo nga magpalambo sa patriotismo. Bisan pa sa pagpatin-aw sa mga igsoon sa mga awtoridad sa kagamhanan, sa naghinapos ang 1966, kapin sa 3,000 ka bata gipugos pagpaundang sa pagtungha tungod sa neyutralidad.

Si Feliya Dili Makatungha

Miabot na ang panahon sa pagsusi kon legal ba ang maong aksiyon. Usa ka sampol nga kaso ang napili. Si Feliya Kachasu nagtungha sa Buyantanshi School sa Copperbelt. Bisag ilado siya nga usa ka sulondan nga estudyante, siya gipugos pagpaundang sa pagtungha. Si Frank Lewis nahinumdom kon sa unsang paagi ang kaso gipasaka sa korte: “Si Gn. Richmond Smith maoy nagpresentar sa among kaso, nga dili sayon tungod kay gobyerno ang gidemanda. Pagkadungog niya kang Feliya nga nagpatin-aw kon nganong dili siya mosaludo sa bandera, siya nakombinsir sa pagdawat sa kaso.”

Si Dailes Musonda, nga nagtungha sa Lusaka niadtong higayona, miingon: “Sa dihang nakaabot sa korte ang kaso ni Feliya, kami nagpaabot gayod ug maayong resulta. Ang mga igsoon mibiyahe gikan sa Mufulira aron sa pagtambong sa mga husay. Ako ug ang akong igsoong babaye mitambong. Nahinumdom ako kang Feliya diha sa korte, nga nagsul-ob ug puti nga kalo ug pughaw-ug-kolor nga sinina. Ang husay miabot ug tulo ka adlaw. Duna pay nabiling mga misyonaryo sa nasod; mitambong sa husay si Brader Phillips ug Brader Fergusson. Kami nagtuo nga ang ilang presensiya makatabang.”

Ang labawng mahistrado miingon: “Walay nakita diha niini nga kaso nga ang mga Saksi ni Jehova walay tahod sa nasodnong awit o sa bandera pinaagi sa ilang mga aksiyon.” Apan, siya miingon nga sekular ang mga seremonyas ug bisan pa sa tim-os nga pagtuo ni Feliya, siya dili mahimong hatagan ug eksemsiyon ilalom sa mga balaod sa edukasyon. Siya nagtuo nga ang mga seremonyas hinungdanon alang sa intereses sa kasegurohan sa nasod. Wala ipatin-aw kon nganong ang pagpatuman niana nga balaod diha sa usa ka menor de edad nga bata makahatag ug kaayohan sa mga tawo. Si Feliya dili makatungha kon mosunod lang gihapon siya sa iyang Kristohanong tinuohan!

Si Dailes nahinumdom: “Naguol kaayo kami. Bisan pa niana, among gitugyan ang tanan sa mga kamot ni Jehova.” Sa misamot ang pagpiit, si Dailes ug ang iyang igsoong babaye miundang pagtungha sa 1967. Sa naghinapos ang 1968, halos 6,000 ka anak sa mga Saksi ni Jehova ang gipugos pagpaundang sa pagtungha.

May Restriksiyon ang Publikong mga Panagkatigom

Ang Public Order Act sa 1966 nagbaod nga ang tanang publikong panagkatigom kinahanglang buksan pinaagi sa pag-awit sa nasodnong awit. Tungod niini dili na praktikal ang paghimog mga asembliya nga niini gidapit ang publiko. Gisunod sa mga igsoon ang gisugo sa gobyerno pinaagi sa paghimo sa dagkong mga panagkatigom diha sa pribadong mga lugar, sagad sa palibot sa mga Kingdom Hall, nga kinoralan ug kogon. Kay naintriga, daghang interesado ang naikag pagsusi kon unsay nagakahitabo, ug tungod niini, ang tumatambong anam-anam nga midaghan mao nga sa 1967, mga 120,025 ang mitambong sa Memoryal sa kamatayon ni Kristo.

“Niining mga panahona may motungha nga grabeng pagsupak,” nahinumdom si Lamp Chisenga. “Sa Samfya, giatake sa mga tawo si Brader Mabo sa Kongregasyon sa Katansha ug gipatay. Ang mga igsoon atakehon usahay diha sa mga tigom, ug daghang Kingdom Hall ang gipanunog. Apan, ang mga awtoridad matinahoron sa mga Saksi, ug ang ubang mga magsusupak gidakop ug gisilotan.”

Sila Dunay Kaugalingong Puwersa sa Kahanginan!

Ang mga magsusupak nagpadayon sa pagpangakusar sa mga Saksi ni Jehova, nga sila kuno sapian kaayo ug nga sila magtukod ug gobyerno nga maoy sunod nga mopuli. Usa ka adlaw niana ang kalihim sa nagmando nga partido kalit lang nga miabot sa sangang buhatan sa Kitwe. Nasayran na lang sa mga igsoon nga miabot siya tungod sa daghang polis nga nangabot sa ganghaan. Sa miting uban sa mga hawas sa sanga, siya nasuko. “Gitugotan namo kamo sa pagtukod niining mga bildinga,” siya miingon, sa kusog nga tingog. “Unsay inyong gihimo niini? Kini ba mga opisina sa inyong gobyerno?”

Ang pipila sa mga awtoridad nagtuo gihapon sa bakak nga mga hungihong. Sa Amihanan-Kasadpang Lalawigan sa Zambia, ang mga polis migamit ug tear gas sa pagsulay sa pagbungkag sa usa ka kombensiyon. Ang mga igsoon nakapadalag dinalian nga telegrama sa sangang buhatan. Usa ka lalin nga mag-uuma dunay gamayng ayroplano, ug iyang gipasakay ang dugang nga mga hawas gikan sa sanga ngadto sa Kabompo sa pagtabang sa pagpalinaw sa kahimtang ug aron mahusay ang dili pagsinabtanay. Apan kini wala gihapon makawagtang sa mga pagduhaduha sa uban nga karon nagreport nga ang mga Saksi dunay kaugalingong puwersa sa kahanginan!

Diha sa gihimoan sa kombensiyon, gihipos sa mga igsoon ang mga basiyo sa tear gas nga gigamit. Dayon, sa giadto sa mga hawas sa sanga ang mga opisyales sa gobyerno aron ipahayag ang ilang kabalaka, kini gipresentar ingong ebidensiya sa ilang paggamit ug wala kinahanglanang puwersa. Ang hitabo ug ang malinawon nga reaksiyon sa mga Saksi nabaniog.

Nagpatin-aw sa Among Baroganan

Ang kampanya aron idili ang kalihokan sa mga Saksi ni Jehova mikusog. Buot ipatin-aw sa sanga ang among neyutral nga baroganan ngadto sa gobyerno. Si Smart Phiri ug si Jonas Manjoni maoy gipili sa pagpatin-aw niining butanga atubangan sa daghang ministro sa gobyerno. Sa panahon sa pagpatin-aw, usa ka ministro misinghag sa mga igsoon. “Naglungot-lungot gyod ko sa pagdala kaninyo sa gawas aron sa pagkulata kaninyo!” matod pa niya. “Nahibalo ba kamo sa inyong gihimo? Inyong gikuha ang among labing maayong mga lungsoranon, ug unsa may inyong gibilin kanamo? Walay lain kondili mga mamumuno, mga mananapaw, ug mga kawatan!”

Ang mga igsoon dali-daling mitubag: “Apan ingon niana ang uban kanila kaniadto! Sila mga kawatan, mga mananapaw, mga mamumuno, apan tungod sa gahom sa Bibliya, kining mga tawhana nagbag-o sa ilang kinabuhi ug nahimong labing maayong mga lungsoranon sa Zambia. Maoy hinungdan nga kami miapelar kaninyo sa paghatag kanamo ug kagawasan sa pagsangyaw.”​—1 Cor. 6:9-11.

Paghingilin Gikan sa Nasod ug Dili-Bug-os nga Pagdili

Sama sa ato nang nahibaloan, ang mga misyonaryo gimandoan sa paghawa sa nasod. “Dili gayod kami makalimot sa Enero 1968,” miingon si Frank Lewis. “Kami giteleponohan sa usa ka igsoon sa pagsulti kanamo nga mao pay paglakaw sa usa ka opisyal sa imigrasyon gikan sa iyang balay. Siya gihatagan ug mga papeles sa pagpapahawa kaniya gikan sa nasod nga naghatag kaniya ug pito ka adlaw sa pagtapos sa iyang mga kalihokan sa Zambia. Wala magdugay sunod-sunod nga nangabot ang tawag sa telepono. Sa kataposan, usa sa mga igsoon mitawag sa pag-ingon nga siya nakadungog nga usa ka dakong pasilidad sa Kitwe mao nay sunod nga ipasira.” Dayag, kining hingaping mga lakang gituyo sa pagbungkag sa panaghiusa sa mga Saksi ug sa pagpaluya kanila sa ilang masibotong pagsangyaw.

Pagkasunod tuig, gihatagan ug awtoridad sa presidente ang Preservation of Public Security Order, nga nagdili sa buluhatong pagsangyaw sa balay ug balay. Tungod niini, giusab sa mga igsoon ang sistema sa pag-organisar sa ministeryo, nga gihatagan ug mas dakong importansiya ang dili pormal nga pagsangyaw. Ang Atong Ministeryo sa Gingharian nahimong Atong Binulan nga Sulat, ug ang seksiyon nga “Pagpahayag sa Maayong Balita” giilisan ug “Atong Ministeryo Sulod sa Kongregasyon.” Kini nakatabang kanamo aron dili mapukaw ang pagtagad sa mga magsususi alang sa gobyerno. Usa ka kinatas-ang gidaghanon nga mga 48,000 ka pagtuon sa Bibliya ang gitaho sa Abril 1971, nga klarong nagpakita nga ang mga paningkamot sa paghatag ug restriksiyon sa buluhaton walay nahimo sa pagpaluya sa mga igsoon.

Si Clive Mountford, nga karon nagpuyo na sa Inglaterra, nakauban ug daghang misyonaryo. Siya nahinumdom: “Ang usa ka paagi aron kami makasangyaw mao ang pagpasakay sa mga tawo diha sa among mga sakyanan ug dayon among isaysay kanila ang kamatuoran. Kami magdala gayod kanunay ug mga magasin sa among sakyanan, nga makita sa tanan nga among pasakyon.”

Bisag wala idili ang mga panaghisgot bahin sa Bibliya, ang balaod nagsugo nga kinahanglang mananghid una kami sa interesadong mga tawo nga among duawon. Busa ang gihimo sa mga igsoon mao ang pagduaw sa mga balay sa mga paryente, mga kauban kaniadto sa tunghaan, mga kauban sa trabaho, o uban pa. Niini nga mga pagduaw, mataktikanhon namong ibali ang panag-estoryahay sa Kasulatanhong mga butang. Kay dagko man ang mga pamilya, maestorya usab namo ang daghang dili-magtutuong mga paryente ug mga sakop sa komunidad.

Sa 1975 ang sanga nagtaho: “Libo-libong mga magmamantala sa among teritoryo wala pa gayod makasulay sa pagsangyaw sa balay ug balay. Apan, dunay nahimong bag-ong mga tinun-an, ug nahatag ang usa ka dakong pagpamatuod.” Tungod kay may restriksiyon man ang buluhatong pagsangyaw sa balay ug balay, ang mga igsoon migamit ug laing mga paagi sa pagsangyaw. Pananglitan niini mao ang usa ka brader nga tigtipig ug mga rekord sa usa ka departamento sa gobyerno. Lakip sa iyang trabaho ang pagrekord sa mga ngalan ug mga detalye sa mga sakop sa katilingban. Partikular niyang gitiman-an ang mga tawo nga dunay mga ngalan nga mabasa diha sa Bibliya ug pangutan-on sila kon unsay ilang nahibaloan bahin sa karakter sa Bibliya nga sama kanila ug ngalan. Tungod niini, siya nakabaton ug daghang higayon sa pagpamatuod. Sa dihang usa ka inahan ug iyang anak nga babaye miadto sa iyang departamento, ang brader nakamatikod nga Eden ang ngalan sa iyang anak nga babaye. Sa dihang gipangutana sa brader kon nahibalo ba siya kon unsay kahulogan sa “Eden,” ang inahan miadmitir nga siya wala mahibalo. Ang brader nagpatin-aw makadiyot, nga nag-ingon nga sa haduol nga umaabot, ang yuta mahisama unya sa orihinal nga Paraiso sa Eden. Kay naikag, gihatag sa babaye kaniya ang iyang adres. Ang iyang bana usab nahimong interesado, ang pamilya nagsugod sa pagtambong sa mga tigom, ug sa ulahi ang ubang sakop sa pamilya nabawtismohan.

Gipahimuslan sa ubang mga magmamantala ang ilang sekular nga trabaho sa paghatag ug pamatuod. Si Royd, nga nagtrabaho sa usa ka kompaniya sa minahan, mogamit sa iyang panahon sa paniudto sa pagpangutana sa mga kauban sa trabaho sa ilang mga hunahuna bahin sa nagkalainlaing mga teksto. “Kinsa sa inyong hunahuna ang ‘dakong-bato’ nga gihisgotan sa Mateo 16:18?” O, “Kinsa ang ‘bato nga kapangdolan’ sa Roma 9:32?” Dagkong grupo sa mga magmimina sagad magtapok sa pagpamati sa iyang pagpatin-aw sa Kasulatan. Tungod niining dili pormal nga mga panaghisgot, daghang kauban sa trabaho ni Royd miuswag hangtod sa punto nga sila nagpahinungod ug nagpabawtismo.

Ang malig-ong baroganan sa among mga batan-on sa eskuylahan nakahatag usab ug kahigayonan aron ang uban makadungog sa kamatuoran. Sa dihang ang usa ka grupo sa mga bata midumili sa pag-awit ug patriotikong mga awit, nasuko ang ilang magtutudlo ug gisugo ang klase sa pagtindog sa gawas. Usa nga naapil niana nga grupo nahinumdom: “Abi sa magtutudlo kami dili mahibalong moawit bisan sa among kaugalingong relihiyosong mga alawiton. Daw gipahimuslan niya ang higayon aron kami mapakaulawan. Iyang gisugo ang mga estudyante sa paggrupo-grupo kumpormi kon unsay ilang relihiyon. Ang matag grupo gisugo sa pag-awit ug usa o duha sa ilang mga alawiton sa simbahan. Sa dihang ang duha ka grupo walay mahinumdomang bisan unsang mga alawiton, kami na usab ang gipakanta sa magtutudlo. Ang among unang gikanta mao ang alawiton nga ‘Adlaw Kini ni Jehova!’ Nindot tingali ang among pagkanta​—kay ang mga tawo nga nangagi sa eskuylahan nanghunong sa pagpamati. Among gisundan kini ug ‘Si Jehova Nahimong Hari!’ Ang tanan, hasta ang magtutudlo, kusog nga namakpak. Kami mibalik sa klase. Daghan sa among mga klasmet nangutana kon diin kami nakakat-on niining matahom nga mga awit, ug ang uban miuban kanamo sa mga tigom, nga sa ulahi nahimong aktibong mga Saksi mismo.”

“Kadtong Nagpahimutang ug mga Libro”

Niining mga panahona ang mga igsoon nagpakita nga ‘mabinantayon sama sa mga halas apan inosente sama sa mga salampati.’ (Mat. 10:16) Tungod sa ilang talagsaong literatura ug madasigong paggamit sa mga giya sa pagtuon, ang mga Saksi ni Jehova gianggaan ug Abaponya Ifitabo nga nagpasabot “Kadtong Nagpahimutang ug mga Libro.” Bisan pa sa paningkamot sa porsigidong mga magsusupak sa pagpahilom sa mga igsoon, ang buluhaton sa pagsangyaw sa Gingharian mas mikusog pa. Bisan pag ang panagsa ug mapintas nga pagsupak nagpadayon sa daghang tuig, sa unang bahin sa mga tuig sa 1980, ang pagsupak nagkahinay.

Sa 25 ka tuig human sa independensiya sa nasod, halos 90,000 ang nabawtismohan. Apan, ang gidaghanon sa aktibong mga magmamantala misaka lamang ug mga 42,000. Unsay hinungdan niini? Tinuod, ang pipila nangamatay na, ug ang uban tingali mibalhin ug puyo. “Apan, ang kahadlok sa tawo nahimo usab nga hinungdan,” nahinumdom si Neldie, kinsa nag-alagad sa sangang buhatan nianang panahona. Daghan ang nahimong iregular o dili aktibo sa ministeryo. Dugang pa, ang independensiya nakahatag ug kausaban. Ang mga puwesto sa pagdumala ug pagpalakaw sa negosyo, nga kaniadto gireserba alang sa mga trabahante gikan sa laing nasod, bakante. Kay dunay bag-ong kahigayonan nga makabalay, makatrabaho, ug makaeskuyla, daghang pamilya nalinga sa materyal imbes sa espirituwal nga mga pangagpas.

Bisan pa niana, ang buluhaton miuswag. Ang maalamon nga Haring Solomon misulat: “Sa buntag ipugas ang imong binhi ug hangtod sa gabii ayaw papahulaya ang imong kamot; kay ikaw wala masayod kon diin kini magmalamposon, dinhi man o didto, o kon silang duha sama nga mahimong maayo.” (Eccl. 11:6) Ang mga igsoon naningkamot sa pagsabod ug mga binhi sa kamatuoran nga milambo sa dihang miarang-arang ang kahimtang. Tungod sa anam-anam nga pag-uswag, sa 1976, dihay gipalit nga bag-ong trak nga gigamit sa paghatod sa literatura. Sa 1982 gisugdan ang pagtukod ug bag-ong mga pasilidad sa imprenta nga mga pipila ka kilometros gikan sa Bethel. Ang maong praktikal nga mga kaugmaran nahimong pundasyon alang sa umaabot nga pagtubo.

Pipila lang ka nasod sa sentral Aprika ang may igong kalinaw ug walay giyera sibil sama nianang gitagamtam sa Zambia. Bisan tuod ang mga kahimtang karon maarang-arang na sa ‘pagpahayag sa maayong balita sa maayong mga butang,’ ang mga panumdoman sa “mga kasakitan” nakapadasig sa mga matinumanon sa pagpadayon nga magmapuliki sa ‘pagtigom sa bunga alang sa kinabuhing walay kataposan.’​—Roma 10:15; 2 Cor. 6:4; Juan 4:36.

Pagpadako sa Sanga

Sa mga tuig sa 1930, si Llewelyn Phillips ug ang iyang kaubang mga mamumuo nag-atiman sa ilang mga asaynment diha sa duhay-lawak nga inabangang bilding sa Lusaka. Pipila lang ang nagdahom nga makabaton ug 110 ka ektaryang luna karon sa Bethel, nga gipuy-an ug kapin sa 250 ka boluntaryo. Kining mga igsoona nag-atiman sa espirituwal nga mga panginahanglan sa kapin sa 125,000 ka magmamantala ug mga payunir. Atong hisgotan makadiyot kon sa unsang paagi nahitabo kini nga pag-uswag.

Sumala sa ato nang nahibaloan, pagka-1936 ang tinamdan sa mga awtoridad dili na kaayo kritikal nga tungod niini sila misugot sa pagbukas ug depot sa literatura sa Lusaka. Tungod sa pag-uswag gikinahanglan ang pagbalhin ngadto sa dako-dako nga bilding. Usa ka balay ang napalit duol sa sentral nga estasyon sa kapolisan. “Kini dunay duha ka lawak,” nahinumdom si Jonas Manjoni. “Ang komedor gigamit ingong Service Department, ug ang beranda ingong Shipping Department.” Sa 1951, si Jonas mibakasyon ug duha ka semana sa trabaho aron sa pag-alagad sa Bethel, ug sa ulahi siya permanente na nga nag-alagad didto. “Kini organisado kaayo, ug malipayon ang espiritu didto,” siya miingon. “Kauban nako sa Shipping Department si Brader Phillips, nga nagputos sa mga suskrisyon ug namutang ug mga selyo diha sa mga rolyo sa mga magasin. Kami malipayon sa pag-alagad sa mga igsoon.” Sa ulahi nakauban ni Llewelyn Phillips si Harry Arnott, ug sila nagtrabaho uban sa lokal nga mga igsoon, sama kang Job Sichela, Andrew John Mulabaka, John Mutale, Potipher Kachepa, ug Morton Chisulo.

Kay nagtagamtam man ang Zambia ug kusog nga pag-uswag sa industriya sa minahan ug pagdaghan sa pasilidad ug pagdugok sa mga tawo gikan sa tanang suok sa nasod diha sa minahan, ang Copperbelt mas napopular kay sa Lusaka. Si Ian Fergusson nagsugyot sa pagpalit ug propiedad diha sa lungsod sa minahan, ug sa 1954 ang sangang buhatan gibalhin ngadto sa King George Avenue, sa Luanshya. Apan, wala magdugay, kining maong mga pasilidad dili na paigo sa pag-atiman sa nagkadakong teritoryo, nga miabot hangtod sa kadaghanang bahin sa Sidlakang Aprika. Sa panahon sa iyang pagduaw sa “Nagtukaw nga mga Ministro” nga Distritong Asembliya sa 1959, gisusi ni Nathan Knorr, nga gikan sa tibuok-kalibotang hedkuwarter, ang mga lugar nga pagatukoran sa bag-ong sanga ug gipasugdan niya ang pagtukod. Si Geoffrey Wheeler nahinumdom, “Si Frank Lewis, Eugene Kinaschuk, ug ako uban sa usa ka arkitekto miadto sa lugar nga pagatukoran didto sa Kitwe aron mamugsok ug mga timaan sa eksaktong luna nga pagatindogan sa bag-ong Bethel.” Sa Pebrero 3, 1962, usa ka bag-ong sangang buhatan nga may puy-anan, lawak nga imprentahan, ug Kingdom Hall gipahinungod ngadto kang Jehova. Nagpahayag sa pangataposang pakigpulong sa programa sa dedikasyon alang sa mga pasilidad, si Harry Arnott, nga alagad sa sanga niadtong panahona, naghisgot sa mas hinungdanong espirituwal nga pagpanukod diin ang matag usa kinahanglang magkugi pinaagi sa paggamit ug espirituwal nga mga materyales nga pagtuo, paglaom, ug gugma.

Wala magdugay kining maong mga pasilidad dili na paigo tungod kay midaghan ang mga magmamantala sa Gingharian gikan sa 30,129 ngadto sa halos 57,000 paglabay sa napulo ka tuig. “Kami gidasig ni Brader Knorr sa pag-imprenta ug daghan,” si Ian Fergusson nahinumdom. “Akong giduaw ang sanga sa Elandsfontein, sa Habagatang Aprika, aron makigkonsulta sa mga igsoon. Wala magdugay usa ka imprentahan ang gipakarga sa ayroplano gikan didto paingon sa Kitwe.”

Gawas sa literatura ug mga magasin, ang Kitwe nag-imprenta sa binulan nga Atong Ministeryo sa Gingharian alang sa Kenya ug sa ubang mga teritoryo sa Sidlakang Aprika. Wala magdugay, ang gamayng pasilidad sa pag-imprenta dili na paigo, ug kinahanglang ibalhin ang imprentahan. Sa dihang ang konseho sa siyudad mitutol sa paggamit sa usa ka bakanteng lote, dihay igsoon nga mitanyag ug yuta. Ang bilding natapos sa 1984. Sulod sa katloan ka tuig ang Kitwe nagsilbing espirituwal nga sentro sa buluhatong pagsangyaw sa Zambia.

Sa malisod nga mga tuig human nga gihinginlan ang mga misyonaryo gikan sa nasod, ang mga membro sa sangang buhatan midaghan nga tungod niini 14 ka membro sa pamilyang Bethel nagpuyo uban sa ilang mga pamilya. Dihay mga kausabang gihimo aron maatiman ug maayo ang buluhaton sa umaabot. Sa ngadto-ngadto, may napalit nga duha ka balay ug dihay laing balay nga giabangan, busa ang membro sa pamilya gidugangan. Apan, dayag kaayo nga gikinahanglan ang bag-ong mga pasilidad. Maayo na lang kay miarang-arang ang mga kahimtang. Sa 1986, ang mga igsoon sa nagkalainlaing dapit gisugo sa pagpangitag yuta nga pagatukoran sa bag-ong sanga. Usa ka 110 ka ektaryang uma ang napalit mga 15 kilometros sa kasadpan sa kaulohan. Maayo kini nga lokasyon tungod kay daghan kinig tuboran sa tubig. Si Dayrell Sharp mikomento, “Nagtuo ako nga kami gitultolan ni Jehova niining maanindot nga lugar.”

Dedikasyon ug Pag-uswag

Sa Sabado, Abril 24, 1993, daghang dugay nang mga alagad ni Jehova nagtigom alang sa dedikasyon sa bag-ong mga pasilidad. Duyog sa 4,000 ka lokal nga mga igsoon dihay kapin sa 160 ka dinapit gikan sa nagkalainlaing mga nasod lakip sa mga misyonaryo nga gipapahawa gikan sa nasod mga 20 ka tuig sa miagi. Si Theodore Jaracz, nga usa sa duha ka membro sa Nagamandong Lawas nga mitambong, nagpakigpulong sa tema nga “Nagrekomendar sa Atong Kaugalingon Ingong mga Ministro sa Diyos.” Iyang gipahinumdoman kadtong matinumanong nag-alagad sa daghang tuig nga kon sila wala pa magpadayon, dili unta matukod ang mga pasilidad. Naghisgot sa mga pulong ni Pablo ngadto sa mga taga-Corinto, iyang gipasiugda nga ugmaron sa matuod nga ministro ang bunga sa espiritu, nga makatabang kaniya sa paglahutay sa mga kalisod, mga pagsulay, ug mga kasakit. “Kamo nakarekomendar sa inyong kaugalingon ingong mga ministro sa Diyos,” siya miingon. “Gitukod nato kining bag-ong sanga tungod sa nagkadako nga buluhaton.”

Sa 2004 ang upat ka andana, 32 ka lawak nga bag-ong residensiyal nga bilding natapos. Halos 1,000 metro kuwadrado nga lugar sa imprentahan gipadak-an aron kabutangan sa 47 ka opisina sa mga maghuhubad nga dunay dugang mga lugar nga butanganag mga dokumento, mga lawak nga komperensiyahan, ug librarya.

Bisan pa sa kalisod sa panalapi ug ubang mga problema, ang mga Saksi ni Jehova sa Zambia gipanalanginan sa ilang pag-alagad sa Diyos, ug ilang giisip nga usa ka dungog ang pagpaambit sa ilang espirituwal nga bahandi ngadto sa uban.​—2 Cor. 6:10.

Nagrekomendar sa Kamatuoran Ngadto sa Tanan

Ang pamilya hinungdanon kaayo sa kultura sa Zambia ug sa daghang katuigan daghan ang namatuto sa dalan sa kamatuoran. Usa ka tradisyonal nga panultihon sa Kasadpang Lalawigan sa Zambia mao, Dili bug-at alang sa kabaw ang iyang sungay. Sa ato pa, ang responsibilidad sa pag-atiman sa pamilya dili angay isipon nga usa ka palas-anon. Ang Kristohanong mga ginikanan nahibalo nga sila may tulubagon sa Diyos ug sila nahimong maayong impluwensiya sa ilang mga anak, nga nagarekomendar sa Kristohanong ministeryo pinaagi sa pulong ug buhat. Karon, daghang Saksi maoy makugihong mga anak niini nga mga maunongon.​—Sal. 128:1-4.

Ang mga Saksi ni Jehova sa Zambia malipayon sa kalamposang nabatonan tungod sa pailob ug tabang ni Jehova. (2 Ped. 3:​14, 15) Sa unang mga panahon, ang “tinuod,” pinasukad sa Bibliya nga mga pagtulon-an nakatabang kanila sa paglahutay sa mga yugto sa pagkawalay kasegurohan. Ang aktibong ‘gugma nga walay pagkasalingkapaw’ padayon nga nahimong bugkos taliwala sa mga tawo nga naggikan sa nagkalainlaing mga tribo ug hinay-hinay nga nakahatag ug espirituwal nga kauswagan nga wala nay kasakit. Naggamit sa “mga hinagiban sa pagkamatarong” sa pagdepensa ug sa pagpahibalo nga may “kalulot,” ilang nabuksan ang mga hunahuna sa daghang tawo, lakip niadtong anaa sa awtoridad, nga sagad moresulta ug “maayong taho.” Karon kapin sa 2,100 ka kongregasyon ang lig-ong natukod pinaagi “sa kahibalo” samtang ang kuwalipikadong mga graduwado sa Ministerial Training School nakahatag sa gikinahanglang pagdumala. Bisag duna pay mas dakong “mga kasakitan” nga mahitabo sa umaabot, ang mga Saksi ni Jehova makasalig nga ‘magmalipayon kanunay’ samtang sila magtigom.​—2 Cor. 6:​4-​10.

Sa 1940 nga tuig sa pag-alagad, mga 5,000 ang mituman sa sugo ni Jesus sa pagsaulog sa iyang kamatayon. Kana nga proporsiyon maoy hapit 1 sa matag 200 sa populasyon. Niining bag-o pang katuigan, kapin sa katunga sa usa ka milyon​—sa pagkamatuod 569,891 sa 2005​—nga naghawas sa hapit 1 sa matag 20 ka tawo naghimaya kang Jehova nianang espesyal nga gabii. (Lucas 22:19) Nganong daghan man sa katawhan ni Jehova ang miduyog sa pagsaulog sa Memoryal? Iya ni Jehova nga Diyos ang kadungganan, ang usa nga maoy responsable sa espirituwal nga pag-uswag.​—1 Cor. 3:7.

Hinunoa, ang mga Saksi ni Jehova sa Zambia nakahimo sa ilang bahin. “Kami dili maulaw sa pagpakigsulti sa uban bahin sa maayong balita; alang kanamo kini usa ka pribilehiyo,” matod pa sa usa ka membro sa Komite sa Sanga. Dayag sa mga bisita nga ang mga Saksi ni Jehova matinahoron ug determinado nga naghimo sa ilang ministeryo. Dili ikatingala nga sila may proporsiyon nga hapit 1 ka magmamantala sa matag 90 ka tawo! Apan, daghan pa kaayo ang buluhaton.

“Ang ngalan ni Jehova usa ka malig-ong torre. Nganha niana ang matarong modagan ug mahatagan sa panalipod.” (Prov. 18:10) Ang mga tawo nga may kiling sa pagkamatarong kinahanglan nga dinaliang modangop sa kiliran ni Jehova karon. Ang hapit 200,000 ka pagtuon sa Bibliya nga gidumala karon sa Zambia matag bulan makatabang sa daghan pa unya sa pagpahinungod sa ilang kaugalingon kang Jehova ug mahimong iyang masibotong mga ministro. Kapin sa 125,000 ka aktibong mga Saksi sa Zambia may dakong katarongan sa pagrekomendar niana nga dalan.

[Kahon sa panid 168]

Katibuk-ang Larawan sa Zambia

Ang yuta: Ang Zambia, nga usa ka nasod nga layo sa dagat ug daghan kaayog kahoy, nahimutang sa usa ka bukid nga patag ang ibabaw nga duolan sa 1,200 metros ibabaw sa lebel sa dagat. Ang Zambezi River maoy utlanan sa dakong bahin sa habagatan.

Ang mga tawo: Ang kadaghanan sa mga taga-Zambia makamaong mobasa ug mosulat ug nag-angkong Kristiyano. Sa mga kabaryohan, ang mga tawo nagpuyo sa mga balay nga pawod ug atop ug may pananom sa duol.

Ang pinulongan: Iningles ang opisyal nga pinulongan, apan dunay kapin sa 70 ka lumad nga mga sinultihan usab.

Ang pangabuhi: Ang pangunang mga industriya naglakip sa pagmina ug pagproseso sa tumbaga. Lakip sa mga pananom mao ang mais, batad, humay, ug mani.

Ang pagkaon: Komon ang mais. Lakip sa kinaham nga mga pagkaon mao ang nshima, usa ka espesong linugaw nga mais.

Ang klima: Kay ang nasod anaa man sa taluktok sa bukid, ang klima medyo bugnaw bisag kini nahimutang sa habagatang-sentro sa Aprika. May mga panahon usab nga maghulaw.

[Kahon/Hulagway sa panid 173-175]

Ako Nakadawat ug 17 ka Bulan nga Sentensiya ug 24 ka Latigo

Kosamu Mwanza

Natawo: 1886

Nabawtismohan: 1918

Kaagi sa Kinabuhi: Gilutos ug nag-antos tungod sa mini nga mga igsoon. Matinumanong nag-alagad ingong payunir ug ansiyano hangtod natapos ang iyang yutan-ong kinabuhi sa 1989.

Ako sundalo ug atendant sa ospital sa Northern Rhodesia Regiment sa unang bahin sa unang gubat sa kalibotan. Sa Disyembre 1917 samtang nagbakasyon gikan sa armi, ako nakahibalag ug duha ka lalaki nga gikan sa Habagatang Rhodesia nga nakig-uban sa mga Estudyante sa Bibliya. Ako ilang gihatagan ug unom ka tomo sa Studies in the Scriptures. Tulo ka adlaw nga maikagon nakong gibasa ang impormasyon niining mga libroha. Wala na ako mobalik sa panggubatan.

Lisod ang pakigkomunikar sa sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova, ug ako ug ang mga igsoon nga nag-alagad uban nako nag-alagad nga walay nagdumala. Among giadto ang matag baryo, nga nanigom sa mga tawo, nagpakigpulong, ug nanubag sa mga pangutana sa mga mamiminaw. Sa ngadto-ngadto, mipili kami ug sentrong dapit nga tigomanan nga ginganlag Galilea sa amihanan sa nasod. Didto among gidapit ang mga interesado sa pagtambong ug pagpamati sa mga pagpatin-aw sa Bibliya. Ako maoy gitudlo sa pagdumala sa kalihokan. Ikasubo, daghang mini nga mga igsoon ang nanungha ug nagpakaylap ug kalibog.

Kami maikagon sa pagsangyaw sa uban, apan ang among pagsangyaw nakatugaw sa mga pastohan sa mga misyonaryo sa Katoliko ug Protestante nianang dapita. Kami nagpadayon sa paghimog dagkong mga tigom, ug nahinumdoman nako kon sa unsang paagi sa Enero 1919, mga 600 ang nagtigom sa bungtod duol sa Isoka. Kay wala mahibalo sa among tuyo, ang mga polis ug mga sundalo miabot, gidaot ang among mga Bibliya ug mga libro, ug daghan kami nga gidakop. Ang uban gipriso duol sa Kasama, ang pipila sa Mbala, ug ang uban didto pa gayod sa Livingstone sa habagatan. Ang uban gisentensiyahan ug tulo ka tuig nga pagkapriso. Ako nakadawat ug 17 ka bulan nga sentensiya ug 24 ka latigo.

Sa gibuhian, mibalik ako sa akong baryo ug mipadayon sa buluhatong pagsangyaw. Dayon gidakop na usab ako ug gipriso human gilatigo makadaghan. Ang pagsupak nagpadayon. Ang lokal nga pangulo sa maong lugar midesisyon sa paghingilin sa mga igsoon gikan sa baryo. Kaming tanan mibalhin sa laing baryo, diin gidawat kami sa lokal nga pangulo. Kami mipuyo didto, ug siya misugot nga magtukod kami ug among kaugalingong baryo nga among gitawag ug Nasaret. Kami gitugotan sa pagpuyo didto sa kondisyon nga ang among buluhaton dili makatugaw sa kalinaw. Ang lokal nga pangulo nakadayeg sa among panggawi.

Sa hinapos sa 1924, mibalik ako sa amihanan sa Isoka diin usa ka maluluy-ong tinugyanan sa distrito mitabang kanako nga mas makasabot pa ug Iningles. Nianang panahona dihay nanungha nga mga lider kono sa relihiyon, nga nagtudlo ug tinuis nga mga doktrina ug daghan ang nahisalaag. Apan, kami nagpadayon sa pagtigom sa tago diha sa pribadong mga balay. Paglabay sa daghang tuig, nakadawat ako ug imbitasyon nga makigtagbo diha sa Lusaka kang Llewelyn Phillips, kinsa nag-asayn kanako sa pagduaw sa mga kongregasyon diha sa mga utlanan tali sa Zambia ug Tanzania. Nakaabot ako hangtod sa Mbeya sa Tanzania, nga nagpalig-on sa mga igsoon. Human sa pagduaw sa matag sirkito, ako mobalik sa akong lokal nga kongregasyon. Kini ang akong ginahimo hangtod sa mga tuig sa 1940 sa dihang may giasayn na nga mga magtatan-aw sa sirkito.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 184-186]

Nagtabang sa Kasikbit nga mga Nasod sa Amihanan

Sa 1948 ang bag-ong natukod nga sanga sa Amihanang Rhodesia maoy midumala sa buluhatong pagsangyaw sa Gingharian sa dakong bahin sa gitawag kaniadto nga British East Africa. Niadtong panahona, may pipila ka mga magmamantala ang nagpuyo sa kabukiran sa amihanang kasikbit nga mga nasod sa Zambia. Kay gidili man sa mga awtoridad niadtong panahona ang pagpasulod ug langyaw nga mga misyonaryo, kinsay motabang sa mga maaghop sa pagkakat-on sa kamatuoran?

Sa dihang si Happy Chisenga miboluntaryo sa pag-alagad ingong regular payunir sa Sentral nga Lalawigan sa Zambia, siya nakurat sa pagkadawat ug imbitasyon sa pag-alagad diha sa hilit nga teritoryo duol sa Njombe, Tanzania. “Sa dihang nakita nako ug sa akong asawa ang pulong ‘hilit,’ abi namo ug mag-alagad kami uban sa mga magmamantala diha sa hilit nga dapit. Among nahibaloan sa ulahi nga kami ang una nga nakasangyaw nianang dapita. Sa dihang among gipakita sa mga tawo ang ngalang Jehova ug ang mga pulong sama sa Armagedon diha sa ilang mga kopya sa Bibliya, ang mga tawo nagsugod pagpamati. Wala magdugay ilang gianggaan ang akong asawa ug Armagedon ug ako Jehova. Sa dihang gibalhin kami sa ulahi ngadto sa Arusha, diha nay grupo sa malig-ong mga magmamantala nga among gibiyaan.”

Sa 1957, si William Lamp Chisenga nakadawat ug asaynment sa pag-alagad ingong espesyal payunir sa mga bukid palibot sa Mbeya, Tanzania. “Ang akong asawa, si Mary, ug ang among duha ka anak miabot sa bulan sa Nobyembre, ug among gipalabay ang tibuok gabii diha sa terminal sa bus kay puno man ang mga hotel. Bisag tugnaw ug nag-ulan nianang gabhiona, naghinamhinam kami sa pagtan-aw kon unsaon pagpalakaw ni Jehova ang kahimtang. Pagkabuntag, gibilin nako ang akong pamilya sa terminal aron mangitag kasak-an. Wala ako mahibalo kon asa ako paingon, apan nagdala ako ug mga kopya sa Ang Bantayanang Torre. Sa nakaabot ako sa buhatan sa koreyo, nakapahimutang na ako ug daghang magasin dihang nahibalag nako ang tawo nga ginganlan ug Johnson. ‘Taga-diin ka man, ug asa ka paingon?’ siya nangutana. Ako siyang gisultihan nga mianhi ako aron sa pagsangyaw sa maayong balita. Human nakadungog nga ako usa sa mga Saksi ni Jehova, siya miingon nga siya taga-Lundazi sa Sidlakang Lalawigan sa Zambia ug nga siya usa ka bawtismadong Saksi nga dili na aktibo. Among gibalikan ang akong pamilya ug ang among mga butang aron dad-on ngadto sa iyang balay. Sa ngadto-ngadto, si Johnson ug ang iyang asawa naulian sa ilang espirituwal nga kalig-on ug gitabangan kami sa pagkat-on ug Swahili. Sa ulahi siya mipauli sa Zambia ug nahimong aktibong magwawali sa maayong balita. Kini nga kasinatian nagtudlo kanako nga si Jehova may katakos gayod sa pagtabang kanato ug dili gayod nato palabyon ang kahigayonan sa pagtabang sa uban.”

Ang bug-os-panahong pag-alagad ni Bernard Musinga nagdala kaniya ug sa iyang asawa, si Pauline, ug sa ilang mga anak ngadto sa mga dapit nga sama ka mabulokon sa Uganda, Kenya, ug Ethiopia. Mahitungod sa usa ka pagduaw sa Seychelles, si Bernard miasoy: “Sa 1976, giasayn ako sa pagduaw sa usa ka grupo diha sa maanindot nga Praslin Island. Ang mga tawo debotadong Katoliko, ug dihay sayop nga pagsabot sa mga pagtulon-an. Pananglitan, ang batan-ong anak nga lalaki sa usa ka bag-ong magmamantala dili mosulat ug simbolo nga plus diha sa iyang leksiyon sa matematika, nga miingon: ‘Krus na, ug dili ko motuo ug krus.’ Niana, giakusar sa mga lider sa relihiyon nga ‘ang mga Saksi ni Jehova dili gusto nga ang ilang mga anak tudloan ug matematika.’ Diha sa miting uban sa ministro sa edukasyon, matinahorong gipatin-aw namo ang among mga pagtulon-an ug nasulbad ang sayop nga pagsabot. Ang relasyon nga among naugmad uban sa ministro sa edukasyon maoy nakabukas sa higayon sa pagsulod sa mga misyonaryo.”

[Hulagway]

Si Happy Mwaba Chisenga

[Hulagway]

Si William Lamp Chisenga

[Hulagway]

Si Bernard ug Pauline Musinga

[Kahon/Hulagway sa panid 191, 192]

“Imo Lang Giusik-usikan ang Imong Kinabuhi!”

Mukosiku Sinaali

Natawo: 1928

Nabawtismohan: 1951

Kaagi sa Kinabuhi: Graduwado sa Gilead ug maghuhubad kaniadto, siya karon nag-alagad ingong ansiyano sa kongregasyon.

Sa adlaw sa akong bawtismo, ang misyonaryong si Harry Arnott nakigsulti kanako. Dunay panginahanglan ug mga maghuhubad sa pinulongang Silozi. “Makatabang ka ba?” siya nangutana. Wala magdugay ako nakadawat ug usa ka kopya sa magasing Bantayanang Torre ug usa ka sulat nga nagtudlo kanako ingong maghuhubad. Nagsugod dayon ako paghubad nianang gabhiona. Lisod ang paghubad, nga mogugol ug daghang oras sa pagsulat gamit ang usa ka karaang igsusulat. Walay mapalit nga diksiyonaryong Silozi. Magtrabaho ako maadlaw sa buhatan sa koreyo ug magabii ako maghubad. Usahay makadawat ako ug pahinumdom sa sangang buhatan: “Palihog ipadala dayon ang nahubad nga mga artikulo.” Ako mamalandong kanunay, ‘Nganong dili na lang ko mosulod sa bug-os-panahong pag-alagad?’ Sa ngadto-ngadto, miluwat ako pagtrabaho sa buhatan sa koreyo. Bisag may pagsalig kanako ang mga awtoridad, ang akong pagluwat sa trabaho nakapaduda kanila. Nakadispalko ba ako? Ang buhatan sa koreyo nagpadala ug duha ka inspektor nga taga-Uropa aron sa pagsusi. Human sa ilang pagsusi ug maayo, ilang napamatud-an nga wala ako makadispalko. Sila wala makasabot kon nganong miluwat ako sa trabaho. Gitanyagan ako sa akong mga dako-dako ug taas-taas nga puwesto aron lang dili ako moluwat sa trabaho, ug sa dihang ako mibalibad, ako ilang gipasidan-an: “Imo lang giusik-usikan ang imong kinabuhi!”

Kana dili tinuod. Sa 1960, ako gidapit sa pag-alagad sa Bethel. Wala magdugay nakadawat ako ug imbitasyon sa pag-eskuyla sa Tunghaang Gilead. Ginerbiyos ako. Ang pagsakay ug ayroplano sa unang higayon​—paingon sa Paris, dayon sa Amsterdam, ug sa kataposan sa New York​—nakaaghat kanako sa pagpamalandong, ‘Ingon ba niini ang bation sa mga dinihogan dihang sila mosaka sa langit?’ Ang mahigugmaong pag-abiabi kanako sa tibuok-kalibotang hedkuwarter makapatandog kaayo​—ang mga igsoon mapaubsanon kaayo ug dili gayod mapihigon. Ako giasayn sa Zambia, diin ako nagpadayon sa pagtabang sa paghubad.

[Kahon/Hulagway sa panid 194]

Mas Tulin pa kay sa mga Agila

Baldado si Katuku Nkobongo; siya dili makalakaw. Usa ka Dominggo niana panahon sa duaw sa magtatan-aw sa sirkito, gibalita nga nagpaingon ang mga rebelde sa baryo nga iyang gipuy-an. Ang tanan mikalagiw. Ang usa sa kinaulahiang mibiya mao ang magtatan-aw sa sirkito, si Mianga Mabosho. Sa misakay na siya sa bisikleta, siya nakadungog nga dihay nanawag gikan sa payag sa duol, “Brad, biyaan ba lang nimo ako dinhi?” Si Katuku diay ang nanawag. Dalidali nga gitabangan siya sa magtatan-aw sa sirkito sa pag-angkas sa bisikleta aron makapalayo sa baryo.

Ang dalan nga ilang giagian paingon sa habagatan sa Zambia bakiliron kaayo. Si Brader Nkobongo napugos sa pagkamang sa sakaon kaayong mga bakilid. Ang magtatan-aw sa sirkito nahinumdom: “Bisag gikatkat nako ang bakilid sa akong duha ka tiil, siya hinuoy unang nakaabot sa ibabaw sa bungtod! Matod ko, ‘Kining tawhana bakol, pero morag duna siyay pako!’ Sa dihang nakaabot kami sa lugar nga wala nay peligro ug gidalitan ug pagkaon, akong gihangyo siya sa pag-ampo. Ang iyang kinasingkasing nga mga pulong nakapalugmaw sa akong mga luha. Naghisgot sa Isaias, kapitulo 40, siya miampo: ‘Tinuod gayod ang imong mga pulong, Jehova. Ang mga batang lalaki kapoyon ug maluya, ug ang mga batan-ong lalaki walay pakyas nga mangapandol, apan kadtong naglaom kanimo maulian sa kusog. Sila manglupad nga may mga pako nga sama sa mga agila. Sila managan ug dili maluya; sila manglakaw ug dili kapoyon.’ Siya midugang, ‘Salamat Jehova, sa paghimo kanako nga mas tulin pa kay sa mga agila sa kalangitan.’”

[Kahon/Hulagway sa panid 204, 205]

Purol nga Kaki ug Gomang Sapatos nga Brawon

Philemon Kasipoh

Natawo: 1948

Nabawtismohan: 1966

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad ingong nagapanawng magtatan-aw ug instruktor ug koordinetor sa MTS sa Zambia.

Ang akong apohang lalaki maoy nagbansay kanako sa ministeryo. Daghang higayon nga iya akong paubanon sa pagduaw sa akong mga kauban sa tunghaan ug sugoon sa pagsangyaw kanila. Si Lolo magdumala gayod ug regular nga pagtuon sa pamilya, ug walay usa ang gitugotan sa pagkatulog! Ako maghinam-hinam sa mga panagtuon sa pamilya.

Ako gibawtismohan diha sa suba duol sa among balay. Paglabay sa usa ka bulan, mihatag ako sa akong unang pakigpulong sa kongregasyon. Nahinumdom ako nga nagsul-ob ug bag-ong purol nga kaki ug gomang sapatos nga brawon nianang adlawa. Apan ang diperensiya, hugot ra ang akong pagkahigot sa liston nga tungod niana dili ako komportable. Namatikdan kini sa alagad sa kongregasyon. Maluloton nga miduol siya sa entablado ug gipaluagan ang liston samtang ako naghilom. Ang pakigpulong malamposon, ug ako may nakat-onan nianang buhat sa kalulot nga gipakita. Akong nakita nga gibansay ako pag-ayo ni Jehova.

Akong nasaksihan mismo ang katumanan sa Isaias 60:22. Tungod sa pagdaghan sa mga kongregasyon gikinahanglan ug dugang mga ansiyano ug ministeryal nga mga alagad nga kuwalipikado sa pag-atiman sa kaakohan. Ang MTS nakatagana niini nga panginahanglan. Makapalipay gayod ang pagtudlo niining maong mga batan-on. Akong nasuta nga kon hatagan ka ni Jehova ug buluhaton, seguradong hatagan ka niya sa iyang balaang espiritu.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 207-209]

“Ah, Wala nay Kaso”

Edward ug Linda Finch

Natawo: 1951

Nabawtismohan: 1969 ug 1966

Kaagi sa Kinabuhi: Mga graduwado sa ika-69ng klase sa Gilead. Si Edward nag-alagad ingong koordinetor sa Komite sa Sanga sa Zambia.

Sa panahon sa usa ka kombensiyon, mibiyahe kami paingon sa amihanan sa nasod. Wala kaayoy tarong nga mga karsada, kondili mga dalan-dalan lang. Daghang kilometros sa gawas sa usa ka baryo, kami nakakita ug mga tawo nga nagbaktas paingon namo. Usa kanila maoy usa ka tigulang nga lalaki nga nagtikuko ug nagsungkod. Ang iyang mga botas gibaligtos ug gikabiba uban sa gamayng bag. Sa dihang kami nagkaduol, among nakita nga siya ug ang uban dunay mga badge sa kombensiyon. Kami mihunong aron mangutana kon diin sila gikan. Ang tigulang mituyhad ug diyutay ug miingon: “Nakalimot diay mo. Nagkauban ta sa kombensiyon sa Chansa. Hapit na kaming moabot sa balay.”

“Kanus-a diay mo milakaw gikan sa kombensiyon?” kami nangutana.

“Sa dihang natapos ang programa sa Dominggo.”

“Apan Miyerkoles na karon sa hapon. Tulo na ba ka adlaw kamong nagbaktas?”

“Oo, ug kagabii kami nakadungog ug ngulob sa mga leyon.”

“Kamong tanan dalayegon sa inyong gipakitang talagsaong espiritu ug sa inyong pagsakripisyo sa pagtambong sa mga kombensiyon.”

Gipunit sa tigulang nga brader ang iyang mga butang ug nagsugod sa pagbaktas. “Ah, wala nay kaso,” siya miingon. “Sige, adtoa ug pasalamati ang sangang buhatan sa ilang pagbalhin sa kombensiyon diha sa laing dapit. Sa miaging tuig kami nagbaktas ug lima ka adlaw, apan karon​—tulo na lang ka adlaw.”

Ang kadaghanan nahinumdom nga sa tuig 1992 ang Zambia gihulaw. Kami mitambong sa usa ka kombensiyon nga gihimo diha sa tampi sa Zambezi River, mga 200 kilometros gikan sa Victoria Falls. Magabii, duawon namo ang mga pamilya, nga ang kadaghanan nagtapok sa daob diha sa tugkaran sa ilang gagmayng mga payag-payag. Usa ka grupo sa mga 20 nanganta ug mga alawiton sa Gingharian. Among nahibaloan nga sila nagbaktas ug walo ka adlaw aron sa pagtambong sa kombensiyon. Para nila, dili talagsaon ang ilang gihimo. Ang ilang gagmayng kabataan, mga pagkaon, galamiton sa pagluto, ug ubang mga butang gikarga diha sa ilang mga hayop, ug sila nangatulog bisan asa sila maabtan ug gabii.

Pagkasunod adlaw gianunsiyo nga daghan ang naapektohan sa hulaw ug kadtong nanginahanglan gitabangan. Nianang gabhiona tulo ka brader miduol sa among payag. Walay usa kanila ang nagsapatos, ug daan na ang ilang mga sinina. Abi namo ug suginlan nila kami sa ilang kalisod tungod sa hulaw. Apan, nagsugod hinuon sila sa pagpahayag sa ilang kasubo sa dihang nadunggan nila ang lisod nga kahimtang sa ubang mga igsoon. Ang usa kanila mipagawas ug sobre nga punog kuwarta gikan sa bulsa sa iyang dyaket ug miingon: “Palihog ayaw sila pasagdi nga dili makakaon. Ania, paliti sila ug pagkaon.” Kay nagpuot man ang among dughan, kami wala dayon makatingog bisan na lang unta sa pagpasalamat kanila, kay sila nakalakaw na. Sila mianha sa kombensiyon nga wala makapangandam alang niana, busa ang ilang donasyon maoy usa ka dakong pagsakripisyo alang kanila. Ang mga eksperyensiya nga sama niini nakapasuod pa kanamo ug samot sa mga igsoon.

[Mga hulagway]

Bisan pa sa mga kalisod, gibiyahe sa daghan ang lagyong mga distansiya aron motambong sa mga asembliya ug mga kombensiyon

Ibabaw: Naglutog panihapon sa dapit diin gihimo ang kombensiyon

Wala: Naglutog tinapay sa hurnohan sa gawas

[Kahon/Hulagway sa panid 211-213]

Determinado nga Makatigom

Aaron Mapulanga

Natawo: 1938

Nabawtismohan: 1955

Kaagi sa Kinabuhi: Kaniadto siya boluntaryo sa Bethel, maghuhubad, ug membro sa Komite sa Sanga. Karon padre de pamilya na nga nag-alagad ingong ansiyano sa kongregasyon.

Sa tuig 1974, ang lugar nga himoan sa among kombensiyon maoy 10 kilometros sidlakan sa Kasama. Bisag mihatag ang lokal nga pangulo ug permiso sa pagahimoon nga tigom, gipahunong kini sa kapolisan. Dayon miabot ang dako-dako sa kapolisan, usa ka dakong tawo, uban sa duolan sa usa ka gatos ka polis, ug ilang gilibotan ang among kampo. Gipadayon namo ang programa samtang, diha sa among pawod nga opisina, dihay nahitabong mainit nga tinubagay bahin sa mga permit ug bahin sa kon magpatugtog ba ug nasodnong awit.

Sa miabot na ang akong bahin sa programa, gisundan ako sa dako-dako sa kapolisan paingon sa entablado sa pagsulay sa pagsanta kanako sa paghatag sa keynote address. Ang mamiminaw nahibulong kon unsay mahitabo. Siya mitindog makadiyot samtang nagtan-aw sa tumatambong nga duolan sa 12,000 ug dayon nasuko nga milakaw. Human sa akong pakigpulong, akong nakit-an siya nga naghulat sa likod sa entablado nga nasuko pag-ayo. Iyang gimandoan ang iyang mga sakop sa pagbungkag sa panagkatigom, apan naglalis ang dagkog ranggo nga mga polis, ug sila mibiya sakay sa ilang sakyanan. Wala magdugay, sila mibalik, nga niining higayona nagdala ug dakong libro. Gibutang kini sa dako-dako sa kapolisan diha sa lamesa sa akong atubangan ug gisugo ako sa pagbasa sa gibadlisan nga bahin. Hilom nakong gibasa ang parapo.

“Husto ang libro,” miingon ako. “Kini nag-ingon: ‘Ang kapolisan may katungod sa pagbungkag sa bisan unsang panagtigom kon kini makahatag ug kadaot sa kalinaw.’” Nagtan-aw sa iyang bakos ug mga rebolber, ako mipadayon: “Ang bugtong makahatag ug kadaot sa kalinaw namo dinhi mao ang imong presensiya ug ang imong mga sakop nga armado. Kami walay armas, kondili mga Bibliya lamang.”

Dayon iyang giingnan ang usa ka sekreta: “Tan-awa, dili ba tinuod ang akong giingon nimo? Hala uban namo!” Ako ilang gidala sa estasyon sa kapolisan.

Sa pag-abot diha sa iyang opisina, iyang gidayal ang telepono ug nakigsulti sa laing polis. Hangtod nianang higayona, Iningles ang among sinultihan. Karon siya nagsulti sa pinulongang Silozi. Wala siya mahibalo nga kini usab ang akong lumad nga pinulongan! Ako ang ilang giestoryahan. Hilom lang akong naglingkod didto nga nagpatuso-tuso nga wala ako makasabot. Sa dihang gibutang niya ang telepono, siya miingon, “Karon pamati!”

Ako mitubag sa pinulongang Silozi, “Eni sha na teeleza!” nga nagkahulogang “Oo sir, namati ko!” Klaro nga natingala, siya milingkod lang didto ug gitan-aw ako ug dugay. Dayon siya mitindog, milakaw paingon sa dako nga repridyeretor sa eskina sa iyang opisina, ug gihatagan ako ug bugnaw nga mainom. Ang kahimtang dili na tensiyonado.

Dayon usa ka brader nga tinahod pag-ayo nga negosyante sa maong dapit miabot usab. Kami naghimog praktikal nga mga sugyot nga nakasulbad sa gikabalak-an sa polis, ug natapos ang makapatensiyon nga kahimtang. Pinaagi sa tabang ni Jehova, ang mga kahikayan sa kombensiyon dili na kaayo lisod himoon.

[Kahon/Hulagway sa panid 221]

Niwang Kaayo Morag Lipak

Michael Mukanu

Natawo: 1928

Nabawtismohan: 1954

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad ingong nagapanawng magtatan-aw ug karon nag-alagad sa Bethel sa Zambia.

Ang akong sirkito moabot hangtod sa walog luyo sa usa ka titip kaayong pangpang. Ang mga tsetse fly pirhuwisyo kaayo. Aron makalikay sa mga insekto ug sa init nga adlaw, momata ako sa ala 1:00 s.b. ug magsugod ug baktas, nga magtungas sa kabungtoran ug kabukiran paingon sa sunod nga kongregasyon. Tungod kay kanunay man magbaktas, diyutay ra akog dala. Diyutay ra akog makaon, busa niwang kaayo ako morag lipak. Ang mga igsoon nagplano sa pagsulat sa sangang buhatan aron sa paghangyo ug bag-ong asaynment alang nako tungod kay sila nagtuo nga, sa madugay o sa madali ako mamatay. Sa dihang ila akong gisultihan niini, sila akong giingnan: “Maayo kana nga sugyot, apan angay ninyong hinumdoman nga gikan kang Jehova ang akong asaynment, ug siya makahatag kanako ug bag-ong asaynment. Kon mamatay man ako, sagdi lang kay dili man ako ra ang mamatay, di ba? Pasagdi lang ko nga magpadayon. Kon mamatay ako, pahibaloa lang unya ninyo ang sangang buhatan.”

Paglabay ug tulo ka semana, ako nakadawat ug bag-ong asaynment. Tinuod, ang pag-alagad kang Jehova malisod usahay, apan kinahanglang mopadayon ka. Si Jehova malipayon nga Diyos; kon ang iyang mga alagad dili malipayon, siya may himoon aron sila padayong magmalipayon sa pag-alagad kaniya.

[Kahon/Hulagway sa panid 223, 224]

Dili Kami Motuo sa Patuotuo

Harkins Mukinga

Natawo: 1954

Nabawtismohan: 1970

Kaagi sa Kinabuhi: Uban sa iyang asawa, siya nakaalagad ingong nagapanawng magtatan-aw ug karon nag-alagad na sa Bethel sa Zambia.

Sa dihang magbiyahe, dad-on namo sa akong asawa nga si Idah ang among bugtong anak nga lalaki, nga dos anyos. Sa miabot diha sa usa ka kongregasyon, kami mainitong giabiabi sa mga igsoon. Sa Huwebes sa buntag ang among anak nagsige ug hilak. Sa alas 8:00 s.b., akong gitugyan siya sa mahigugmaong pag-atiman ni Idah ug miadto sa tigom alang sa pag-alagad sa kanataran. Paglabay sa usa ka oras, samtang ako nagdumala ug pagtuon sa Bibliya, nabalitaan nako nga namatay ang among anak. Misamot ang among kaguol dihang nakadungog kami nga may mga igsoon nga nagtuo nga ang among anak gibarang. Kami naningkamot sa pagpatin-aw kanila bahin niini nga kahadlok sa kadaghanan, apan ang balita mikaylap dayon sa tibuok teritoryo. Akong gipatin-aw nga si Satanas gamhanan apan dili siya makadaog batok kang Jehova ug sa Iyang maunongong mga alagad. “Ang panahon ug ang wala damhang panghitabo” modangat kanatong tanan, apan dili kita angay mohimo dayon ug konklusyon bahin sa usa ka butang tungod sa kahadlok.​—Eccl. 9:11.

Ang among anak gilubong pagkasunod adlaw, ug human sa paglubong, kami nagtigom. Ang mga igsoon may nakat-onan gikan niini: Kita dili mahadlok sa daotang mga espiritu ni motuo sa patuotuo. Bisag naguol kaayo kami sa pagkamatay sa among anak, kami nagpadayon sa among linaing semana sa kalihokan sa pagduaw ug migikan alang sa laing duaw sa kongregasyon. Imbes hupayon kami sa kongregasyon tungod sa among naagoman, kami hinuon ang naghupay ug nagdasig kanila nga sa dili madugay, ang kamatayon mawala na unya.

[Kahon/Hulagway sa panid 228, 229]

Kami Nangusog Aron Mahimong Maisog

Lennard Musonda

Natawo: 1955

Nabawtismohan: 1974

Kaagi sa Kinabuhi: Bug-os-panahong nag-alagad sukad sa 1976. Siya nakagugol ug unom ka tuig sa nagapanawng buluhaton ug karon nag-alagad sa Bethel sa Zambia.

Nahinumdom ako nga nagduaw ug mga kongregasyon sa mga tuig sa 1985 sa halayong amihanan sa nasod. Sa nangaging mga tuig, ang politikanhong pagsupak grabe kaayo. Bag-o pa akong gitudlo nga magtatan-aw sa sirkito, ug dihay higayong mitungha alang kanako sa pagpakitag pagtuo ug kaisog. Human gilayon sa among tigom sa pag-alagad sa kanataran usa ka adlaw niana, nangandam kami sa pagsangyaw sa usa ka duol nga baryo. Dayon usa ka igsoon miingon nga siya nakadungog nga kon mosulay kuno ang mga Saksi ni Jehova sa pagsangyaw didto, sila mabunalan gayod sa tibuok baryo. Bisag may nahitabong mga pag-atake sa ulahing bahin sa mga tuig sa 1960 ug sa unang bahin sa mga tuig sa 1970, wala gayod sa akong hunahuna nga kami makatilaw ug kapintasan gikan sa tibuok komunidad niining higayona.

Bisan pa niana, sa nakadungog niini, ang ubang mga magmamantala nahadlok ug wala mouban. Ubay-ubay kaming migawas nga nangusog aron mahimong maisog ug mipaingon sa baryo. Ang among nakita nakapahibulong kanamo. Kami nakapahimutang ug daghang magasin ug may mahigalaong panagsultihay sa mga tawo nga among nahibalag. Apan, ang uban sa mga tawo nga nakakita kanamo nga nagpaingon sa baryo nanagan. Kami nakakita ug mga kaldero nga nagbukal-bukal ug mga balay nga gipasagdang bukas. Busa imbes makakitag engkuwentro, kami nakakitag mga tawong nanagan.

[Kahon/Hulagway sa panid 232, 233]

Mikalagiw Ako

Darlington Sefuka

Natawo: 1945

Nabawtismohan: 1963

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad ingong espesyal payunir, nagapanawng magtatan-aw, ug boluntaryo sa Bethel sa Zambia.

Niadtong 1963 gubot kaayo ang kahimtang. Sagad, samtang magsangyaw, ang mga pundok sa kabataan nga masiboton sa politika mag-una kanamo aron sa pagpasidaan sa mga tawo sa dili pagpamati kanamo ug namahad nga kon sila mamati, maguba gayod ang ilang mga bentana ug mga pultahan.

Usa ka gabii, halos duha pa lang ka adlaw gikan sa pagbawtismo kanako, gikulata ako sa grupo sa 15 ka kabataan. Migawas ang dugo sa akong baba ug ilong. Sa laing gabii, ako ug ang usa ka brader giatake sa usa ka grupo sa mga 40 ka tawo kinsa misunod kanamo sa balay nga akong gisak-an. Ang paghinumdom sa mga naagoman ni Ginoong Jesus nakapalig-on kanako. Ang pakigpulong ni John Jason sa akong bawtismo nagpatin-aw nga ang mga Kristohanon makaagom ug mga problema sa kinabuhi. Sa dihang nahitabo kining mga butanga, wala ako matingala, kondili nadasig hinuon.

Nianang panahona, gusto sa mga politiko nga suportahan sa mga tawo ang ilang pagpakig-away aron ang nasod makabaton ug independensiya, ug tungod sa among neyutral nga baroganan kami giisip nga nagsuportar sa mga Uropanhon ug mga Amerikano. Ang relihiyosong mga lider nga nagpaluyo sa mga partido sa politika naningkamot pag-ayo sa pagpadako sa negatibong mga report bahin kanamo. Malisod ang mga kahimtang sa wala pa ang independensiya, ug kini malisod gihapon human niana. Daghang igsoon ang napildihan sa ilang mga negosyo tungod kay dili sila mokuha ug mga kard sa politika. Ang uban gikan sa siyudad namalhin ngadto sa ilang mga baryo ug midawat ug mga trabaho nga gamay ug suweldo aron dili pangayoan ug mga donasyon nga ikagasto sa ilang mga kalihokan sa politika.

Sa tin-edyer pa ako, ang akong ig-agaw, nga dili Saksi, maoy nagpasaka kanako. Tungod sa akong neyutral nga baroganan, ang iyang pamilya gihulga ug gibaharan. Sila nahadlok. Usa ka adlaw niana, una pa mipaingon sa akong trabaho ang akong ig-agaw miingon, “Inigpauli nako sa gabii, gusto ko nga wala ka na dinhi.” Sa primero abi nako ug nagkomedya lang siya, kay wala man akoy laing paryente sa lungsod. Wala akoy kapaingnan. Dayon nakita nako nga siya wala magtiaw. Sa dihang mipauli siya sa balay ug nakakita nako nga atua gihapon didto, siya nasuko pag-ayo. Mipunit siya ug mga bato ug nagsugod sa pag-abog kanako. “Lakaw ngadto sa kauban nimong mga iro!” siya misinggit. Mikalagiw ako.

Ang akong amahan nakabalita niini ug nagpadalag sulat: “Kon magpabilin ka sa imong neyutral nga baroganan, ayaw na ug balik sa akong balay.” Dili kadto lalim. Desiotso anyos ako niadtong panahona. Kinsa may modawat nako? Gidawat ako sa kongregasyon. Kanunay akong mamalandong sa mga pulong ni Haring David: “Kon ugaling biyaan ako sa akong amahan ug sa akong inahan, si Jehova mismo magsagop kanako.” (Sal. 27:10) Makaingon gayod ako nga si Jehova motuman gayod sa iyang saad.

[Kahon/Hulagway sa panid 236, 237]

Daghang Magtutudlo Nakadayeg sa Akong Panggawi

Jackson Kapobe

Natawo: 1957

Nabawtismohan: 1971

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad ingong ansiyano sa kongregasyon.

Sa 1964, ang unang hugna sa pinugos nga pagpaundang sa pagtungha nagsugod. Gitabangan sa sangang buhatan ang mga ginikanan nga makasabot nga kinahanglang andamon nila ang ilang mga anak. Akong mahinumdoman si Papa nga naglingkod tapad nako human nga nakapauli gikan sa eskuylahan ug nagpatin-aw sa Exodo 20:​4, 5.

Sa panahon sa mga panagtapok sa mga estudyante, motindog ako sa likod aron dili mamatikdan. Kadtong makit-an nga dili moawit sa nasodnong awit tawgon sa pagtindog sa atubangan. Sa dihang gipangutana ako sa prinsipal kon nganong wala ako moawit, gigamit nako ang Bibliya sa pagtubag. “Makabasa ka, apan dili ka moawit!” miingon ang maestro. Siya nangatarongan nga utangan ako sa gobyerno sa pagtagana ug eskuylahan nga nagtudlo kanako sa pagbasa.

Sa kataposan, sa Pebrero 1967, ako gipugos pagpaundang sa pagtungha. Naguol ako kay gusto gayod akong motungha ug kugihan ako nga estudyante. Bisan gipit-os ang akong amahan sa iyang mga kauban sa trabaho ug sa dili-magtutuo nga mga membro sa pamilya, ako iyang gipasaligan nga husto ang akong gihimo. Ang akong inahan usab gilisod-lisod. Sa dihang mouban ako kaniya sa uma aron sa pagtrabaho, bugal-bugalan kami sa ubang mga babaye, “Nganong wala man mag-eskuyla kining bataa?”

Apan, wala mapasagdi ang akong edukasyon. Sa 1972 gihatagan ug mas dakong pagtagad sa kongregasyon ang mga klase sa pagbasa ug pagsulat. Sa pagdagan sa panahon, ang kahimtang diha sa mga eskuylahan miarang-arang. Ang akong eskuylahan anaa ra sa tabok sa dalan duol sa among balay. Kasagaran ang prinsipal moanha sa balay aron mangayog bugnawng tubig nga mainom o manghulam ug silhig sa pagsilhig sa mga klasehanan. Kas-a mianha pa siya aron manghulam ug kuwarta! Ang gipakita nga kaayo sa akong pamilya tingali nakatandog kaniya, kay usa ka adlaw niana siya nangutana, “Gusto bang mopadayon pagtungha ang imong anak nga lalaki?” Gipahinumdoman siya ni Papa nga ako Saksi ni Jehova gihapon. “Dili na problema,” miingon ang prinsipal. “Unsang grado ang gusto nimong sugdan?” iya akong gipangutana. Akong gipili ang siksto grado. Mao ra gihapon ang akong eskuylahan, mao ra gihapong prinsipal, mao ra gihapong mga klasmet​—apan mas maayo pa akong mobasa kay sa kadaghanan tungod sa among mga klase sa pagbasa ug pagsulat diha sa Kingdom Hall.

Daghang magtutudlo nakadayeg sa akong kakugi ug maayong gawi, nga tungod niana ako wala na maglisod-lisod sa eskuylahan. Nagtuon ako ug maayo ug mikuhag mga eksaminasyon, nga tungod niini ako nakakitag trabaho nga dako-dakog puwesto diha sa mga minahan ug sa ulahi nakaarang sa pagsuportar sa akong pamilya. Ako malipayon nga wala gayod ako mokompromiso pinaagi sa pag-awit.

[Kahon/Hulagway sa panid 241, 242]

“Nganong Mohunong man Kami sa Pagsangyaw?”

Jonas Manjoni

Natawo: 1922

Nabawtismohan: 1950

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad sa Bethel sa Zambia kapin sa 20 ka tuig. Nag-alagad karon ingong ansiyano ug regular payunir.

Sa tunga-tunga sa ikaduhang gubat sa kalibotan, ang akong igsoong lalaki mipauli gikan sa Tanzania nga nagdalag Bibliya ug daghang libro apil ang mga librong Government ug Reconciliation. Kay gidili pa man gihapon ang mga publikasyon sa mga Saksi ni Jehova, interesado akong mahibalo kon nganong kini gidili. Akong gibasa ang Reconciliation apan wala ako makasabot niini. Paglabay sa pipila ka tuig, miduaw ako sa akong igsoon ug miuban kaniya sa tigom sa kongregasyon. Walay Kingdom Hall didto; ang tigomanan maoy usa ka dapit nga gihawanan, nga gikoralan ug kawayan. Walay gigamit nga inimprentang laraw, apan nadasig gayod ako nga nakadungog ug pakigpulong nga gikuha direkta sa Kasulatan! Ang pagpatin-aw sa Bibliya lahi kaayo nianang gitudlo sa simbahan nga akong ginatambongan, diin ang mga nanambong abtik sa pagsaludo sa bandera ug sa pagtambol-tambol. Sa pagkatinuod, diha sa mga simbahan maglalisay ang mga tribo bahin sa usa ka butang ug kon unsang pinulongana ang gamiton sa ilang pag-awit! Apan dinhi niining tigoma, akong nadunggan ang matahom nga mga awit sa pagdayeg kang Jehova ug nakita ang tibuok nga mga pamilya nga nanglingkod, nga nagpakigbahin sa espirituwal nga pagkaon.

Ako nabawtismohan ug nagpadayon sa akong sekular nga trabaho ingong atendant sa ospital, nga tungod niini mobiyahe ako kanunay sa nagkalainlaing mga lungsod sa minahan. Sa 1951, mibakasyon ako sa trabaho sulod sa duha ka semana ug gigugol nako ang maong panahon sa pagboluntaryo sa sangang buhatan sa Lusaka. Wala magdugay, gidapit ako sa pag-alagad sa Bethel. Sa sinugdan, nagtrabaho ako sa departamento sa shipping, ug dayon sa dihang gibalhin ang opisina sa Luanshya, mitabang ako diha sa departamento sa correspondence ug paghubad. Bisan pag dihay kausaban sa politika sa unang bahin sa mga tuig sa 1960, ang mga igsoon nagpadayon sa pagpamunga diha sa ministeryo ug sa pagpabiling neyutral bisan pa sa kagubot sa politika.

Usa sa daghang higayon nga nakigkita ako kang Dr. Kenneth Kaunda, nga sa ulahi nahimong presidente sa Zambia, maoy sa Marso 1963. Akong gipatin-aw kon nganong dili kami makig-anib ug partido sa politika ug dili mopalit ug mga kard sa politika. Nangayo kami ug tabang kaniya aron matapos ang pagpanghulga sa mga magdadapig sa politika, ug nangayo siya ug dugang impormasyon. Paglabay sa pipila ka tuig, gidapit kami ni Dr. Kaunda sa Puy-anan sa Presidente diin kami nakapribilehiyo sa pagpakigsulti sa presidente ug sa iyang pangunang mga ministro. Ang miting miabot hangtod sa gabii. Bisan tuod ang presidente dili tutol sa mga Saksi ni Jehova ingong relihiyosong grupo, siya nangutana kon mahimo bang magtigom lang kami sama sa ubang mga relihiyon, nga dili magsangyaw. “Nganong mohunong man kami sa pagsangyaw?” kami mitubag. “Si Jesus nagsangyaw. Siya dili igo lang nagtukod ug templo ug nagsimba didto sama sa gihimo sa mga Pariseo.”

Bisan pa sa among mga pag-apelar, ang pagdili gipahamtang diha sa pipila ka bahin sa among ministeryo. Hinunoa, makakita gayod kami ug mga paagi sa pagpasidungog ug paghimaya kang Jehova, kinsa mogamit sa iyang mga alagad sa pagtuman sa iyang katuyoan.

[Kahon/Hulagway sa panid 245, 246]

Gusto Gayod Ako nga Makakat-on

Daniel Sakala

Natawo: 1964

Nabawtismohan: 1996

Kaagi sa Kinabuhi: Nag-alagad ingong ansiyano sa kongregasyon.

Membro ako sa Zion Spirit Church sa dihang nakadawat ako ug kopya sa pulyetong Learn to Read and Write. Bisag dili makamaong mobasa ug mosulat, gusto gayod ako nga makakat-on. Busa human makabaton sa publikasyon, gigugolan gayod nako kini ug panahon. Hangyoon nako ang mga tawo sa pagtabang kanako sa pagbasa sa bag-ong mga pulong. Niining paagiha, bisag walay magtutudlo, miuswag ako ug sa mubo nga higayon nakakat-on sa unang mga pamaagi sa pagbasa ug pagsulat.

Karon makabasa na ako ug Bibliya! Apan, daghan akog nabasahan nga sukwahi sa mga doktrina sa akong relihiyon. Ang akong bayaw nga lalaki, nga usa sa mga Saksi ni Jehova, nagpadala kanako ug brosyur nga Mga Espiritu sa mga Patay​—Sila ba Makatabang o Makadaot Kanimo? Tinuod ba Silang Naglungtad? Ang akong nabasahan nakaaghat kanako sa pagpangutana sa akong pastor. Samtang nagsimba usa ka adlaw niana, akong gibasa ang Deuteronomio 18:​10, 11 ug nangutana, “Nganong gihimo man nato ang mga butang nga supak sa Bibliya?”

“Kita dunay iya-iyang papel nga pagahimoon,” mitubag ang pastor. Wala ako makasabot nianang tubaga.

Dayon akong gibasa ang Ecclesiastes 9:5 ug nangutana, “Nganong kita nagdasig man sa mga tawo sa pagpasidungog sa mga patay samtang ang Bibliya nag-ingon nga ang mga patay ‘walay nahibaloan nga bisan unsa’?” Ang pastor ug ang mga mamiminaw wala makatingog.

Sa ulahi, giduol ako sa pipila ka membro sa simbahan. Sila miingon, “Dili kita mga Saksi ni Jehova, busa nganong mohunong kita sa pagtahod sa mga patay ug mohunong sa pagsunod sa atong kostumbre?” Nalibog ako niini. Bisag Bibliya lamang ang gigamit nako diha sa panaghisgot, ang pundok nagtuo nga nakig-uban ako sa mga Saksi ni Jehova! Sukad niadto, nagsugod ako sa pagtambong sa Kingdom Hall uban sa akong duha ka kauban sa akong relihiyon kanhi. Sulod sa unang tulo ka bulan, nadasig nako ang daghan sa akong suod nga mga paryente sa pagtambong sa Kristohanong mga tigom. Tulo kanila bawtismado na karon, lakip sa akong asawa.

[Chart/​Graph sa panid 176, 177]

ZAMBIA—TALAAN SA DAGKONG PANGHITABO

1910

1911: Ang Studies in the Scriptures nakaabot sa Zambia.

1919: Si Kosamu Mwanza ug ang duolan sa 150 pang uban gilatigo ug gipriso.

1925: Gipahunong sa buhatan sa mga Estudyante sa Bibliya sa Cape Town ang pagsangyaw ug pagbawtismo.

1935: Gidili sa gobyerno ang pagpasulod ug literatura sa nasod. Kawhaan ka publikasyon gidili.

1936: Mga depot gibuksan sa Lusaka nga gidumala ni Llewelyn Phillips.

1940

1940: Gidili sa gobyerno ang pagpasulod ug pag-apod-apod sa among literatura. Nagsugod na usab ang pagbawtismo.

1948: Miabot sa unang higayon ang mga graduwado sa Gilead.

1949: Gitugotan na usab sa gobyerno ang pagpatik sa Ang Bantayanang Torre.

1954: Sangang buhatan gibalhin sa Luanshya.

1962: Sangang buhatan gibalhin sa Kitwe.

1969: Gidili sa gobyerno ang atong pagsangyaw sa publiko.

1970

1975: Gipagawas sa nasod ang mga misyonaryo.

1986: Gitugotan na usab ang mga misyonaryo sa pagsulod sa nasod.

1993: Gipahinungod ang presenteng mga pasilidad sa sanga sa Lusaka.

2000

2004: Gipahinungod ang ekstensiyon sa sanga sa Lusaka.

2005: 127,151 ka magmamantala ang aktibo sa Zambia.

[Graph]

(Tan-awa ang publikasyon)

Total nga mga Magmamantala

Total nga mga Payunir

130,000

65,000

1910 1940 1970 2000

[Mga mapa sa panid  169]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

DEMOKRATIKANHONG REPUBLIKA SA CONGO

ZAMBIA

Kaputa

Mbala

Isoka

Kasama

Samfya

Lundazi

Mufulira

Kalulushi

Kitwe

Luanshya

Kabwe

LUSAKA

Senanga

Zambezi River

Livingstone

BOTSWANA

ZIMBABWE

MOZAMBIQUE

MALAWI

[Tibuok-panid nga hulagway sa panid 162]

Si Thomson Kangale

[Hulagway sa panid 170]

Si Llewelyn Phillips

[Hulagway sa panid 178]

Si Harry Arnott, Nathan Knorr, Kay ug John Jason, ug Ian Fergusson, sa 1952

[Hulagway sa panid 193]

Tuo: Si Manda Ntompa ug ang iyang pamilya diha sa kampo sa mga kagiw sa Mwange, sa 2001

[Hulagway sa panid 193]

Ubos: Usa ka kampo sa mga kagiw

[Hulagway sa panid 201]

Ang unang klase sa Ministerial Training School sa Zambia, sa 1993

[Hulagway sa panid 202]

Ang mga instruktor sa MTS nga sila si Richard Frudd ug Philemon Kasipoh nakigsulti sa usa ka estudyante

[Hulagway sa panid 206]

Mga pasilidad sa kombensiyon gitukod nga gama sa lapok, kogon, o ubang lokal nga mga materyales

[Hulagway sa panid 215]

Wala: Drama sa Bibliya nga ang mga aktor nagsul-ob ug costume, sa 1991

[Hulagway sa panid 215]

Ubos: Mga kandidato sa bawtismo sa “Mga Mensahero sa Diyosnong Pakigdait” nga Distritong Kombensiyon, sa 1996

[Hulagway sa panid 235]

Si Gn. Richmond Smith uban kang Feliya Kachasu ug iyang amahan, si Paul

[Mga hulagway sa panid 251]

Malipayong mga mamumuo mitabang sa pagtukod sa bag-ong sanga sa Lusaka

[Mga hulagway sa panid 252, 253]

(1, 2) Bag-ong gitukod nga mga Kingdom Hall

(3, 4) Sanga sa Zambia, sa Lusaka

(5) Si Stephen Lett sa dedikasyon sa gipadako nga sanga, sa Disyembre 2004

[Hulagway sa panid 254]

Komite sa Sanga, gikan sa wala ngadto sa tuo: Albert Musonda, Alfred Kyhe, Edward Finch, Cyrus Nyangu, ug Dayrell Sharp