“Ang Israel sa Diyos” ug ang “Dakong Panon”
“Nakita ko, ug, tan-awa! usa ka dakong panon sa katawhan, nga walay tawong makaihap.”—PINADAYAG 7:9.
1-3. (a) Unsang mahimayaong langitnong mga palaaboton ang nabatonan sa dinihogang mga Kristohanon? (b) Giunsa pagsulay ni Satanas paglaglag ang unang-siglong kongregasyon? (c) Unsay nahitabo niadtong 1919 nga nagpakita nga napakyas ang mga paningkamot ni Satanas sa pagdaot sa dinihogang Kristohanong kongregasyon?
ANG pagkatukod sa “Israel sa Diyos” niadtong 33 K.P. maoy usa ka dakong tikang sa kalamposan sa mga katuyoan ni Jehova. (Galacia 6:16) Ang dinihogang mga membro niini adunay paglaom nga mahimong dili-mamatayng espiritu nga mga linalang ug magmando uban ni Kristo sa langitnong Gingharian sa Diyos. (1 Corinto 15:50, 53, 54) Sa maong katungdanan aduna silay pangunang bahin sa pagbalaan sa ngalan ni Jehova ug sa pagdugmok sa ulo sa dakong Kaaway, si Satanas nga Yawa. (Genesis 3:15; Roma 16:20) Dili katingad-an nga gibuhat ni Satanas ang kutob sa iyang maarangan aron malaglag kining bag-ong kongregasyon, pinaagi sa paglutos niini ug pagsulay pagdunot niini!—2 Timoteo 2:18; Judas 4; Pinadayag 2:10.
2 Samtang ang mga apostol buhi pa, wala mapahinabo ni Satanas ang kongregasyon sa pagbulag sa pagtuo. Hinunoa, sa pagkamatay nila wala kapugngi ang pagkaylap sa pagbulag sa pagtuo o apostasya. Ngadtongadto, sa tawhanong panud-ong, ang putling Kristohanong kongregasyon nga gitukod ni Jesus maorag nadunot sa dihang gipatungha ni Satanas ang apostatang mini nga relihiyon karong adlawa nga nailhang Kakristiyanohan. (2 Tesalonica 2:3-8) Bisan pa niana, ang matuod nga Kristiyanidad mipadayon.—Mateo 28:20.
3 Si Jesus, diha sa iyang ilustrasyon sa trigo ug sa mga bunglayon, mitagna nga ang matuod nga mga Kristohanon motubo sulod sa usa ka panahon nga tapad sa “mga bunglayon,” o mini nga mga Kristohanon; ug nahitabo kini. Apan siya miingon usab nga sa kataposang mga adlaw, “ang mga anak sa gingharian” sa dayag mahibulag na usab gikan sa “mga bunglayon.” (Mateo 13:36-43) Kini nahitabo usab. Niadtong 1919 ang tinuod nga dinihogang mga Kristohanon nahigawas sa pagkabihag sa Babilonya. Sila giila sa Diyos nga “ang matinumanon ug maalamong ulipon,” ug maisogon silang misugod pagsangyaw sa maayong balita sa Gingharian. (Mateo 24:14, 45-47; Pinadayag 18:4) Mga Hentil ang kadaghanan kanila; apan tungod kay nabatonan nila ang pagtuo ni Abraham, sila sa pagkamatuod maoy ‘mga kaliwat ni Abraham.’ Sila mga membro sa “Israel sa Diyos.”—Galacia 3:7, 26-29.
Ang “Dakong Panon”
4. Unsang grupo sa mga Kristohanon ang namatikdan, ilabina sa katuigang 1930?
4 Sa sinugdan, kadtong misanong sa pagwali sa maong dinihogang mga Kristohanon nahimo usab nga espirituwal nga mga Israelinhon, ang mga nahibilin sa 144,000, nga may langitnong paglaom. (Pinadayag 12:17) Ugaling, ilabina sa katuigang 1930, ang laing grupo namatikdan. Kini sila gilangkit sa “ubang mga karnero” sa ilustrasyon sa mga toril sa mga karnero. (Juan 10:16) Sila mao ang mga tinun-an ni Kristo nga may paglaom nga kinabuhing walay kataposan sa usa ka paraisong yuta. Sila mao ang espirituwal nga mga anak, ingnon ta, sa dinihogang mga Kristohanon. (Isaias 59:21; 66:22; itandi ang 1 Corinto 4:15, 16.) Nailhan nila ang dinihogang Kristohanong kongregasyon isip ang matinumanon ug maalamong ulipon, ug sama sa ilang dinihogang mga igsoon, sila adunay lalom nga gugma kang Jehova, pagtuo sa halad ni Jesus, kadasig sa pagdayeg sa Diyos, ug kaandam sa pag-antos tungod sa pagkamatarong.
5. Sa unsang paagi ang kahimtang sa ubang mga karnero nahimong anam-anam mas nasabtan?
5 Sa sinugdan ang kahimtang niining ubang mga karnero wala kaayo hisabti, apan pag-aginod sa panahon, ang kahimtang mas natin-aw. Niadtong 1932 ang dinihogang mga Kristohanon nadasig sa pag-agda sa ubang mga karnero nga moapil sa pagwali nga buluhaton—butang nga gibuhat na sa daghang ubang mga karnero. Niadtong 1934 ang ubang mga karnero gidasig nga magpabawtismo sa tubig. Niadtong 1935 sila gipaila nga mao ang “dakong panon” sa Pinadayag kapitulo 7. Niadtong 1938 sila gidapit nga motambong sa Memoryal sa kamatayon ni Jesu-Kristo isip mga maniniid. Niadtong 1950 ang mga lalaking hamtong sa ilang taliwala nasabtang nahiapil sa “mga prinsipe” nga nag-alagad nga “usa ka tagoanang dapit gikan sa hangin ug usa ka dapit nga katagoan gikan sa unos.” (Salmo 45:16; Isaias 32:1, 2) Niadtong 1953, ang yutan-ong organisasyon sa Diyos—nga ang kinadak-ang bahin niana niadtong panahona gilangkoban sa ubang mga karnero—nasabtan ingong uyok sa yutan-ong katilingban nga molungtad sa bag-ong kalibotan. Niadtong 1985 nasabtan nga pinasukad sa halad lukat ni Jesus, gipahayag ang ubang mga karnero nga matarong isip mga higala sa Diyos ug adunay paglaom nga makalabang-buhi sa Armageddon.
6. Unsa ang relatibong mga kahimtang sa dinihogan ug sa ubang mga karnero karong adlawa, nga motultol sa unsang mga pangutana?
6 Sa pagkakaron, niining ulahing bahin sa “kataposang mga adlaw,” ang kinabag-an sa 144,000 nangamatay na ug nakadawat sa ilang langitnong ganti. (2 Timoteo 3:1; Pinadayag 6:9-11; 14:13) Ang mga Kristohanong adunay yutan-ong paglaom karon nagahimo sa kinadak-ang bahin sa pagwali sa maayong balita, ug ilang giisip nga usa ka pribilehiyo ang pagpaluyo sa dinihogang mga igsoon ni Jesus niini. (Mateo 25:40) Bisan pa, ang maong mga dinihogan mao ang matinumanon ug maalamong ulipon nga gigamit sa pagtagana ug espirituwal nga pagkaon niining kataposang mga adlaw. Unsa unya ang kahimtang sa ubang mga karnero inigkadawat na sa tanang dinihogan sa ilang langitnong ganti? Unsang mga tagana ang himoon unya alang sa ubang mga karnero? Ang daklit nga pagtan-aw sa karaang Israel moabag kanato sa pagtubag sa maong mga pangutana.
Usa ka Mahulagwayong “Gingharian sa mga Saserdote”
7, 8. Sa unsang sukod nga ang karaang Israel usa ka gingharian sa mga saserdote ug usa ka balaang nasod ubos sa pakigtugon sa Kasugoan?
7 Sa dihang gipili ni Jehova ang Israel ingong iyang espesyal nga nasod, mihimo siyag usa ka pakigtugon uban nila, nga miingon: “Kon kamo mosugot sa bug-os sa akong tingog ug magabantay gayod sa akong pakigtugon, nan kamo mamahimong akong linaing kabtangan gikan sa tanang ubang mga katawhan, tungod kay ang tibuok yuta ako man. Ug alang kanako kamo mamahimong usa ka gingharian sa mga saserdote ug usa ka balaang nasod.” (Exodo 19:5, 6) Ang Israel maoy linaing katawhan ni Jehova pinasukad sa pakigtugon sa Kasugoan. Apan, sa unsang paagi matuman ang saad nga naglangkit sa usa ka gingharian sa mga saserdote ug sa usa ka balaang nasod?
8 Ang Israel, sa nagmatinumanon pa, nag-ila sa pagkasoberano ni Jehova ug nagdawat kaniya isip ilang Hari. (Isaias 33:22) Busa, sila maoy usa ka gingharian. Apan, sumala sa napadayag sa ulahi, ang saad mahitungod sa “usa ka gingharian” mas dako pag kahulogan kay niana. Dugang pa, sa gisugot nila ang Kasugoan ni Jehova, sila maoy hinlo, nahibulag gikan sa mga nasod sa ilang palibot. Sila maoy usa ka balaang nasod. (Deuteronomio 7:5, 6) Sila ba maoy usa ka gingharian sa mga saserdote? Buweno, tribo ni Levi sa Israel ang gigahin alang sa pag-alagad sa templo, ug diha ang Levihanong pagkasaserdote sa maong tribo. Sa giinagurahan ang Moisesnong Kasugoan, gikuha ang Levihanong mga lalaki nga baylo sa panganay sa matag dili-Levihanong pamilya.a (Exodo 22:29; Numeros 3:11-16, 40-51) Busa, ang matag pamilya sa Israel maoy, ingnon ta, gihawasan diha sa pag-alagad sa templo. Kadto ang kinadul-ang naabot sa nasod sa pagkasaserdote. Bisan pa niana, naghawas sila kang Jehova atubangan sa mga nasod. Si bisan kinsang langyaw nga buot mosimba sa matuod nga Diyos kinahanglang mohimo niana nga makig-uban sa Israel.—2 Cronicas 6:32, 33; Isaias 60:10.
9. Unsay hinungdan nga gisalikway ni Jehova ang amihanang gingharian sa Israel ‘gikan sa pag-alagad kaniya ingong usa ka saserdote’?
9 Human mamatay si Solomon, nabahin ang katawhan sa Diyos sa amihanang nasod sa Israel ubos ni Haring Jeroboam ug sa habagatang nasod sa Juda ubos ni Haring Rehoboam. Sanglit ang templo, nga sentro sa putling pagsimba, maoy sa teritoryo sa Juda, si Jeroboam mitukod ug supak-balaod nga matang sa pagsimba pinaagi sa pagpatindog ug mga imaheng baka sa iyang teritoryo mismo sa nasod. Dugang pa, “misugod siya paghimo sa mga balay sa hatag-as nga dapit ug paghimo sa mga saserdote gikan sa kinatibuk-ang katawhan, kinsa dili sa mga anak ni Levi.” (1 Hari 12:31) Ang amihanang nasod nahibanlod nga lalom pa sa bakak nga pagsimba sa dihang gitugotan ni Haring Ahab ang iyang langyawng asawa, si Jezebel, nga magtukod ug pagsimba ni Baal sa yuta. Sa kataposan, si Jehova mipahayag ug paghukom sa rebelyosong gingharian. Pinaagi ni Oseas, siya miingon: “Ang akong katawhan ginapahilom gayod, tungod sa kawalay kahibalo. Tungod kay imo mismong gisalikway ang kahibalo, igasalikway ko usab ikaw gikan sa pag-alagad kanako ingong usa ka saserdote.” (Oseas 4:6) Sa wala madugay, gilumpag sa mga Asiryano ang amihanang gingharian sa Israel.
10. Sa unsang paagi ang habagatang gingharian sa Juda, sa dihang matinumanon, naghawas kang Jehova atubangan sa mga nasod?
10 Komosta ang habagatang nasod, ang Juda? Sa mga adlaw ni Ezekias, si Jehova miingon kanila pinaagi ni Isaias: “Kamo ang akong mga saksi, . . . bisan ang akong alagad nga akong napili, . . . ang katawhan nga akong giumol alang sa akong kaugalingon, aron sila managbutyag sa pagdayeg kanako.” (Isaias 43:10, 21; 44:21) Sa dihang matinumanon, ang habagatang gingharian nagmantala ngadto sa mga nasod sa himaya ni Jehova ug nagdani sa mga tawong matarong ug kasingkasing nga mosimba kaniya diha sa iyang templo ug alagaran sa may-katungod nga Levihanong mga saserdote.
Mga Langyaw sa Israel
11, 12. Nganli ang pila ka langyaw nga nahidangat sa pag-alagad kang Jehova nga nakig-uban sa Israel.
11 Bahin sa mga langyaw nga misanong nianang nasodnong pamatuod, ang tagana gihimo alang kanila diha sa Kasugoan nga gihatag pinaagi ni Moises—kansang asawa, si Sipora, maoy usa ka Midianhon. Ang “usa ka dako kaayong nagkasagol nga panon” sa mga dili-Israelinhon miuban sa Israel sa pagbiya sa Ehipto ug presente sa dihang gihatag ang Kasugoan. (Exodo 2:16-22; 12:38; Numeros 11:4) Si Rahab ug ang iyang pamilya naluwas gikan sa Jerico ug sa ulahi gidawat sa Hudiyonhong kongregasyon. (Josue 6:23-25) Sa wala madugay, ang mga Gabaonhon nakigdait sa Israel ug gihatagag mga tahas maylabot sa tabernakulo.—Josue 9:3-27; tan-awa usab ang 1 Hari 8:41-43; Ester 8:17.
12 Sa kadugayan, ang mga langyaw nag-alagad sa tag-as nga mga katungdanan. Si Uria nga Hetehanon, ang bana ni Batseba, giisip nga apil sa “mga lalaking gamhanan” ni David, maingon man si Zelek nga Amonhanon. (1 Cronicas 11:26, 39, 41; 2 Samuel 11:3, 4) Si Ebedmelek, usa ka Etiopianhon, nag-alagad sa palasyo ug makaduol sa hari. (Jeremias 38:7-9) Human makabalik ang Israel gikan sa pagkabihag sa Babilonya, ang dili-Israelinhong mga Netinim gihatagag mas dakong responsabilidad sa pag-abag sa mga saserdote. (Esdras 7:24) Sanglit ubay-ubay niining matinuohong mga langyaw, o mga dumuloong, giisip nga naglandong sa dakong panon karong adlawa, ang ilang kahimtang makaiikag kanato.
13, 14. (a) Unsa ang mga pribilehiyo ug mga responsabilidad sa mga kinabig sa Israel? (b) Sa unsang paagi angay isipon sa mga Israelinhon ang matinumanong mga kinabig?
13 Ang maong mga tawo maoy mga kinabig, dedikadong mga magsisimba ni Jehova ubos sa Moisesnong Kasugoan nga nabulag gikan sa mga nasod uban sa mga Israelinhon. (Levitico 24:22) Sila nagtanyag ug mga halad, naglikay sa bakak nga pagsimba, ug naglikay sa dugo, sama sa gibuhat sa mga Israelinhon. (Levitico 17:10-14; 20:2) Mitabang sila sa pagtukod sa templo ni Solomon ug miduyog sa pagpasig-uli sa matuod nga pagsimba ubos ni Haring Asa ug Haring Ezekias. (1 Cronicas 22:2; 2 Cronicas 15:8-14; 30:25) Sa dihang gigamit ni Pedro ang unang yawi sa Gingharian sa Pentekostes 33 K.P., ang iyang mga pulong nabatian sa “mga Hudiyo ug [dili-Hudiyo] nga mga kinabig.” Posible, pipila sa tulo ka libo nga nabawtismohan niadtong adlawa mao ang mga kinabig. (Buhat 2:10, 41) Sa wala madugay, usa ka Etiopianhong kinabig gibawtismohan ni Felipe—una pa gamita ni Pedro ang kataposang yawi sa Gingharian uban kang Cornelio ug sa iyang pamilya. (Mateo 16:19; Buhat 8:26-40; 10:30-48) Dayag, ang mga kinabig wala isipang mga Hentil.
14 Bisan pa niana, ang kahimtang sa mga kinabig sa nasod sa Israel dili sama sa iya sa lumad nga mga Israelinhon. Ang mga kinabig wala mag-alagad isip mga saserdote, ug ang ilang panganay wala hawasi sa Levihanong pagkasaserdote.b Ug ang mga kinabig walay panulondon nga yuta sa Israel. Bisan pa niana, ang mga Israelinhon gisugo nga magmatinagdanon sa matinuohong mga kinabig ug isipon silang mga igsoon.—Levitico 19:33, 34.
Ang Espirituwal nga Nasod
15. Unsay misangpot sa dihang ang kinaiyanhong Israel wala modawat sa Mesiyas?
15 Ang Kasugoan gilaraw sa paghupot sa Israel nga hinlo, nabulag gikan sa mga nasod alirong nila. Apan kadto nag-alagad ug laing katuyoan. Si apostol Pablo misulat: “Ang Balaod nahimong atong magtutudlo nga nagatultol ngadto kang Kristo, aron kita ikapahayag nga matarong gumikan sa pagtuo.” (Galacia 3:24) Ikasubo, ang kadaghanang Israelinhon wala matultoli ngadto kang Kristo pinaagi sa Kasugoan. (Mateo 23:15; Juan 1:11) Busa gisalikway ni Jehova nga Diyos ang maong nasod ug gipahinabo nga matawo “ang Israel sa Diyos.” Dugang pa, gipaabot niya ang imbitasyon ngadto sa mga dili-Hudiyo aron mahimong bug-os nga mga lungsoranon sa bag-ong Israel. (Galacia 3:28; 6:16) Maoy diha sa maong bag-ong nasod nga ang saad ni Jehova sa Exodo 19:5, 6 bahin sa usa ka harianong pagkasaserdote nakabaton ug kahibulongan, kataposang katumanan niini. Sa unsang paagi?
16, 17. Sa unsang diwa ang dinihogang mga Kristohanon sa yuta “harianon”? usa ka “pagkasaserdote”?
16 Gikutlo ni Pedro ang Exodo 19:6 sa misulat siya ngadto sa dinihogang mga Kristohanon sa iyang adlaw: “Kamo maoy ‘usa ka piniling rasa, usa ka harianong pagkasaserdote, usa ka balaan nga nasod, usa ka katawhan alang sa linaing pagpanag-iya.’” (1 Pedro 2:9) Unsay kahulogan niini? Mga hari ba sa yuta ang dinihogang mga Kristohanon? Dili, umaabot pa ang ilang pagkahari. (1 Corinto 4:8) Bisan pa niana, sila “harianon” sa diwa nga sila gipili alang sa umaabot nga mga pribilehiyo sa gingharian. Bisan karon sila maoy usa ka nasod ubos sa usa ka hari, si Jesus, nga gitudlo sa Dakong Soberano, si Jehova nga Diyos. Si Pablo misulat: “[Si Jehova] nagpahigawas kanato gikan sa awtoridad sa kangitngit ug nagbalhin kanato ngadto sa gingharian sa Anak sa iyang gugma.”—Colosas 1:13.
17 Ang dinihogang mga Kristohanon ba sa yuta maoy usa ka pagkasaserdote? Sa usa ka diwa, oo. Ingong kongregasyon, sila nag-alagad sa dili-malalis saserdotehanong katungdanan. Gitin-aw kini ni Pedro sa miingon siya: “Kamo mismo . . . ginatukod nga usa ka espirituwal nga balay alang sa katuyoan sa usa ka balaang pagkasaserdote.” (1 Pedro 2:5; 1 Corinto 3:16) Karong adlawa, ang nahibilin sa dinihogang mga Kristohanon ingong usa ka lawas mao “ang matinumanon ug maalamong ulipon,” ang kanal-galamiton aron iapod-apod ang espirituwal nga pagkaon. (Mateo 24:45-47) Ingon nga maoy kahimtang sa karaang Israel, si bisan kinsa nga buot mosimba kang Jehova kinahanglang maghimo niana nga kauban niining dinihogang mga Kristohanon.
18. Ingong usa ka pagkasaserdote, ang dinihogang Kristohanong kongregasyon sa yuta adunay unsang pangunang responsabilidad?
18 Dugang pa, ang dinihogang mga Kristohanon mipuli sa Israel sa pagbaton sa pribilehiyo sa pagwali bahin sa pagkadako ni Jehova taliwala sa mga nasod. Gipakita sa konteksto nga sa gitawag ni Pedro ang dinihogang mga Kristohanon nga usa ka harianong pagkasaserdote, diha sa iyang kaisipan ang buluhatong pagwali. Sa pagkamatuod, iyang gihugpong sa usa ka pagkutlo ang saad ni Jehova sa Exodo 19:6 uban sa Iyang mga pulong ngadto sa Israel sa Isaias 43:21 sa miingon siya: “Kamo maoy . . . ‘usa ka harianong pagkasaserdote, . . . [aron] nga sa kaylap inyong ipahayag ang mga kahamili’ sa usang nagtawag kaninyo gikan sa kangitngit ngadto sa iyang kahibulongang kahayag.” (1 Pedro 2:9) Nahiuyon niini, gihisgotan ni Pablo ang pagpahayag sa mga kahamili ni Jehova ingong usa ka halad sa templo. Siya misulat: “Pinaagi [ni Jesus] managtanyag kita kanunay sa Diyos ug halad sa pagdayeg, nga mao, ang bunga sa mga ngabil nga nagahimo ug pagpahayag diha sa dayag sa iyang ngalan.”—Hebreohanon 13:15.
Usa ka Langitnong Katumanan
19. Unsa ang kataposan, dakong katumanan sa saad nga ang Israel mahimong usa ka gingharian sa mga saserdote?
19 Bisan pa niana, ang Exodo 19:5, 6 sa kataposan adunay labaw pang mahimayaong katumanan. Sa basahong Pinadayag, si apostol Juan nakabati sa langitnong mga linalang nga nagpadapat niining kasulatana samtang gidayeg nila ang binanhawng si Jesus: “Ikaw gipatay ug pinaagi sa imong dugo imong gipalit ang mga tawo alang sa Diyos gikan sa matag tribo ug dila ug katawhan ug nasod, ug imong gihimo sila nga usa ka gingharian ug mga saserdote sa atong Diyos, ug sila magamando ingong mga hari ibabaw sa yuta.” (Pinadayag 5:9, 10) Nan, sa kataposang diwa niini, ang harianong pagkasaserdote mao ang langitnong Gingharian sa Diyos, ang magamandong awtoridad nga gitudlo ni Jesus nga atong iampo. (Lucas 11:2) Ang tanang 144,000 ka dinihogang mga Kristohanon nga molahutay nga matinumanon hangtod sa kamatayon makabaton ug bahin sa kahikayan sa maong Gingharian. (Pinadayag 20:4, 6) Pagkakahibulongan nga katumanan sa saad nga gipahayag dugay na kanhi pinaagi ni Moises!
20. Unsang pangutanaha ang pagatubagon pa?
20 Unsay kalabotan niining tanan sa kahimtang sa dakong panon ug sa ilang umaabot inigkadawat sa tanang dinihogan sa ilang kahibulongang panulondon? Kini matin-aw sa kataposang artikulo niining seryeha.
[Mga footnote]
a Sa dihang giinagurahan ang pagkasaserdote sa Israel, giihap ang panganayng mga anak lalaki sa dili-Levihanong mga tribo sa Israel ug ang mga lalaki sa tribo ni Levi. Labaw ug 273 ang mga panganay sa Levihanong mga lalaki. Busa, gimando ni Jehova nga ang matag usa sa 273 bayran ug lima ka siklo ingong usa ka lukat alang sa sobra.
b Ang dako kaayong nagkasagol nga panon sa mga dili-Israelinhon presente sa giinagurahan ang Kasugoan niadtong 1513 W.K.P., apan ang ilang panganay wala iapil sa dihang ang mga Levihanon gikuha ingong baylo sa panganay sa Israel. (Tan-awa ang parapo 8.) Busa, ang mga Levihanon wala kuhaa ingong baylo sa panganay niining mga dili-Israelinhon.
Makasaysay Ka Ba?
◻ Sa unsang paagi ang kahimtang sa ubang mga karnero sa anam-anam mas nasabtan?
◻ Nganong gisalikway ni Jehova ang amihanang gingharian sa Israel gikan sa pag-alagad kaniya ingong usa ka saserdote?
◻ Sa dihang matinumanon, unsa ang kahimtang sa Juda atubangan sa mga nasod?
◻ Unsa ang kahimtang sa matinumanong mga kinabig sa Israel?
◻ Sa unsang paagi ang dinihogang kongregasyon nag-alagad nga usa ka gingharian sa mga saserdote?
[Hulagway sa panid 16]
Ingong harianong pagkasaserdote, ang dinihogang mga Kristohanon nagpahayag sa kahimayaan ni Jehova sa yuta
[Hulagway sa panid 18]
Ang kataposang katumanan sa Exodo 19:6 mao ang Gingharian