Ang Arkeolohiya Nagpanghimatuod ba sa Bibliya?

ALANG sa mga estudyante sa Bibliya, ang arkeolohiya mapuslanon, kay ang mga nakaplagan niini makatabang sa ilang kahibalo bahin sa kinabuhi, mga kahimtang, kostumbre, ug mga pinulongan panahon sa Bibliya. Ang arkeolohiya naghatag usab ug mapuslanong impormasyon bahin sa katumanan sa mga tagna sa Bibliya, sama sa mga tagna bahin sa pagkapukan sa karaang Babilonya, Nineve, ug Tiro. (Jeremias 51:37; Ezequiel 26:4, 12; Sofonias 2:13-15) Apan, limitado ang pagkamapuslanon sa arkeolohiya kay ang nakalotan nga mga butang sa karaang panahon tukibonon pa, ug ang mga interpretasyon sa tawo masayop o mausab.

Ang Kristohanong pagtuo nagdepende, dili sa nakalotang buak nga mga sudlanan nga kulonon, tigpod nga mga tisa, o katumpagong mga paril, kondili sa tibuok, nagkahiuyon nga mensahe nga makita diha sa Bibliya. (2 Corinto 5:7; Hebreohanon 11:1) Sa pagkatinuod, ang pagkanahiuyon, pagkaprangka, pagkatuman sa mga tagna, ug daghan pang bahin sa Bibliya maoy lig-ong pamatuod nga ang “tibuok Kasulatan inspirado sa Diyos.” (2 Timoteo 3:16) Bisan pa niana, tagda ang pipila ka makaikag nga mga nakalotan sa arkeolohiya nga nagpanghimatuod sa mga asoy sa Bibliya.

Usa ka grupo sa mga arkeologo nga nangalot sa Jerusalem niadtong 1970 nakadiskobre ug sunog nga kagun-oban. “Ang mga eksperto nga makakita niini nga kagun-oban mahibalo dayon kon unsay nahitabo,” misulat si Nahman Avigad, nga lider sa grupo. “Ang tinukod gikaon sa kalayo, ug ang bungbong ug kisame nahugno.” Diha sa usa ka lawak may bukog [1] sa bukton ug kamot nga nangab-ot sa tikanganan.

Nagpasad sa salog ang mga sensilyo [2], ug ang petsa sa usa niini gikan pa sa ikaupat nga tuig sa pag-alsa sa mga Hudiyo batok sa Roma sa 69 K.P. Ang mga butang nagpasad na sa salog sa wala pa mahugno ang tinukod. “Sa pagkakita namo niini,” si Avigad miingon, “among nahinumdoman ang giingon ni Josephus bahin sa mga sundalo sa Roma nga nanglungkab sa mga balay human mapukan ang siyudad.” Sumala pa sa mga historyano ang Jerusalem giatake sa mga Romano sa 70 K.P.

Nakita sa pagtuki nga ang mga bukog iya sa usa ka babaye nga bayentehon ug edad. Ang Biblical Archaeology Review nag-ingon: “Nakulong sa kalayo sa dihang miatake ang mga Romano, ang batan-ong babaye diha sa kosina sa Sunog nga Balay nahagsa sa salog ug nagpangab-ot sa tikanganan duol sa pultahan sa dihang siya namatay. Kusog kaayong mikaylap ang kalayo . . . nga siya wala makagawas ug natabonan sa nalusno nga mga parte sa balay.”

Kini makapahinumdom kanato sa tagna ni Jesus bahin sa Jerusalem, nga gipamulong mga 40 ka tuig una pa kini nahitabo: ‘Ang imong mga kaaway . . . mopusdak kanimo sa yuta, ug dili ka na nila binlan ug bato nga napatong sa bato.’—Lucas 19:43, 44.

Ang mga nakalotan sa arkeolohiya nga nagpanghimatuod sa mga gipamulong sa Bibliya may mga ngalan usab sa mga tawong gihisgotan diha sa Bibliya. Ang ubang nakalotan nakapukan sa gipanulti sa mga kritiko nga ang mga magsusulat sa Bibliya nag-imbentog mga tawo o nagpasibantog sa kadungganan niining mga tawhana.

Mga Ngalan Diha sa Bibliya Makita Diha sa mga Kinulit

Kaniadto, ang iladong mga eskolar nagtuo nga wala maglungtad si Haring Sargon II, sa Asirya, kansang ngalan mabasa diha sa Bibliya sa Isaias 20:1. Apan sa 1843, ang palasyo ni Sargon [3] nakalotan duol sa Khorsabad, Iraq, diha sa katampo sa Suba sa Tigris. Kini nga palasyo nahimutang sa mga napulo ka ektarya nga luna. Si Sargon II, nga wala hiilhi kaniadto sa mga tawong walay hanaw sa Bibliya, karon nailhan na ingong usa sa labing iladong mga hari sa Asirya. Diha sa usa sa iyang mga rekord sa kasaysayan [4], siya nangangkon nga iyang nailog ang siyudad sa Samaria sa Israel. Sumala pa sa kronolohiya sa Bibliya, ang Samaria nahulog sa kamot sa mga Asiryanhon sa 740 W.K.P. Giparekord usab ni Sargon ang pagkapildi sa Asdod, nga nagpanghimatuod ug dugang sa Isaias 20:1.

Samtang nangalot sa kagun-oban sa karaang siyudad sa Babilonya nga Iraq na karon, ang mga arkeologo nakakalot diha sa Ishtar Gate ug duolan sa 300 ka papan nga dunay nakulit nga mga sinulat. Kini naghisgot bahin sa panahon sa pagmando ni Haring Nabucodonosor sa Babilonya, ug nakulit dinhi ang daghang ngalan. Usa niini naghisgot kang “Yaukin, nga hari sa yuta sa Yahud.” Kini nagtumong kang Haring Jehoiakin sa yuta sa Juda, nga nabihag sa Babilonya panahon sa unang pag-atake ni Nabucodonosor sa Jerusalem, sa 617 W.K.P. (2 Hari 24:11-15) Lima sa mga anak nga lalaki ni Jehoiakin gihisgotan usab diha sa maong mga papan.—1 Cronicas 3:17, 18.

Niadtong 2005, samtang nangalot sa dapit diin ilang gidahom nga makalotan ang palasyo ni Haring David, nadiskobrehan sa mga arkeologo ang usa ka dakong tinukod nga bato nga gituohan nga napukan sa dihang gisunog sa mga Babilonyanhon ang Jerusalem kapin ug 2,600 ka tuig kanhi, sa panahon sa manalagna sa Diyos nga si Jeremias. Susihonon pa kon kini nga tinukod mao ba ang nahibiling bahin sa palasyo ni David. Apan, ang arkeologo nga si Eliat Mazar may nakita nga usa ka makaikag nga butang—usa ka kulonon nga nalakrahan ug timbre [5] nga usa ka sentimetros ang gilapdon ug niini mabasa ang mga pulong: “Iya ni Yehucal nga anak nga lalaki ni Selemiyahu nga anak nga lalaki ni Sovi.” Kining mga pulonga nga milakra diha sa kulonon maoy marka sa timbre ni Yehucal (gitawag usab ug Jehucal o Jucal), nga usa ka opisyal nga Hudiyo nga gihisgotan sa Bibliya nga mibatok kang Jeremias.—Jeremias 37:3; 38:1-6.

Si Jehucal, matod pa ni Mazar, mao ang “ikaduhang ministro sa hari,” sunod kang Gemarias, nga anak ni Sapan, kansang ngalan milakra diha sa kulonon nga nakaplagan sa Siyudad ni David. Gipaila sa Bibliya si Jehucal nga anak ni Selemias (Selemiyahu) ingong prinsipe sa Juda. Sa wala pa makaplagi ang kulonon nga nalakrahan ug timbre, ang Bibliya ray naghisgot bahin kaniya.

Edukado ba Sila?

Gipakita diha sa Bibliya nga ang karaang mga Israelinhon edukado. (Numeros 5:23; Josue 24:26; Isaias 10:19) Apan ang mga kritiko mitutol, nga nangatarongan nga ang kasaysayan sa Bibliya gipasa sa binaba nga paagi mao nga kini dili kasaligan. Sa 2005 kining maong teoriya napusgay sa dihang ang mga arkeologo nga nangalot sa Tel Zayit, nga tunga-tunga sa Jerusalem ug sa Mediteranyo, nakakaplag ug usa ka pirasong anapog nga nakulit diha niana ang karaang alpabeto, tingali ang labing karaang Hebreohanong alpabeto [6] nga nakaplagan sukad.

Sumala sa ubang mga eskolar, gipakita niini nga kaplag, nga gikan pa sa ikanapulong siglo W.K.P., nga ang mga Israelinhon duna nay “pormal nga paagi sa pagbansay sa mga tigkopyag manuskrito,” “modernong kultura,” ug “nagkaabanse nga sistema sa gobyerno.” Busa, sukwahi sa pangangkon sa mga kritiko, nadayag nga bisan niadto pang ikanapulong siglo W.K.P., ang mga Israelinhon edukado na ug busa makarekord sa ilang kasaysayan.

Ang mga Rekord sa Asirya Nakahatag ug Dugang Kalig-onan

Ang Asirya, nga kaniadto usa ka gamhanang imperyo, gihisgotan kanunay diha sa Bibliya, ug daghang nakalotan sa arkeolohiya didto nagpanghimatuod nga tukma ang Bibliya. Pananglitan, diha sa gikalot nga lugar sa karaang Nineve, nga mao ang kaulohan sa Asirya, may nakit-ang papan nga kinulitan [7] diha sa palasyo ni Haring Senakerib, nga nadrowing diha niana ang mga sundalong Asiryanhon nga nagtaral sa binihag nga mga Hudiyo human mapukan ang Lakis sa 732 W.K.P. Ang asoy bahin niini imong mabasa diha sa Bibliya sa 2 Hari 18:13-15.

Ang nakulit nga rekord sa kasaysayan ni Senakerib [8], nga nakit-an didto sa Nineve, nag-asoy sa iyang pagpakiggubat panahon sa pagmando ni Haring Hezekias sa Juda, kansang ngalan gihisgotan usab sa maong mga rekord sa kasaysayan. Ang nakulit nga mga rekord sa ubang mga magmamando naghisgot sa mga hari sa Juda nga si Ahaz ug Manases, ug sa mga hari sa Israel nga si Omri, Jehu, Jehoas, Menahem, ug Oseas.

Diha sa iyang mga asoy, si Senakerib nagpasiatab sa iyang mga kadaogan sa gubat apan katingalahan kaayo nga wala gayod kini maghisgot nga nailog niya ang Jerusalem. Kining tinuyo nga pagsal-ang sa pagrekord nakahatag ug kalig-onan sa rekord sa Bibliya, nga nag-ingon nga ang hari wala gayod makalikos sa Jerusalem apan siya nakaagom ug kapildihan sa kamot sa Diyos. Human niadto ang naulawan nga Senakerib mipauli sa Nineve, diin siya gipatay sa iyang mga anak nga lalaki, matod pa sa Bibliya. (Isaias 37:33-38) Kini nga pagpatay napamatud-an diha sa duha ka Asiryanhong kinulit.

Tungod sa pagkadaotan sa mga tawo sa Nineve, gitagna sa mga manalagna ni Jehova nga si Nahum ug Sofonias ang bug-os nga kalaglagan sa siyudad. (Nahum 1:1; 2:8–3:19; Sofonias 2:13-15) Ang ilang mga tagna natuman sa dihang ang Nineve gilikosan ug giilog sa nag-anib nga mga puwersa ni Nabopolassar, nga hari sa Babilonya, ug ni Cyaxares nga Medianhon sa tuig 632 W.K.P. Ang nakalotan nga kagun-oban niini nagpanghimatuod sa mga asoy sa Bibliya.

Ang Nuzi, nga usa ka karaang siyudad sa sidlakan sa Suba sa Tigris ug habagatan-sidlakan sa Nineve, nakalotan sa mga tuig 1925 ug 1931, ug diha niana dunay daghang butang, apil ang mga 20,000 ka papan nga kulonon. Mabasa diha niini, nga gisulat sa pinulongan sa Babilonya, ang daghang detalyadong mga impormasyon maylabot sa mga kostumbre nga susama niadtong panahon sa mga patriarka nga gihubit diha sa Genesis. Pananglitan, ang mga sinulat nagpakita nga ang mga diyos-diyos sa pamilya, nga kasagaran gagmayng mga tawo-tawo nga gama sa yutang kulonon, maoy usa ka matang sa titulo sa yuta, nga nagpamatuod kon kinsay manununod. Tungod niini nga kostumbre gidala ni Raquel nga asawa sa patriarkang si Jacob ang diyos-diyos sa pamilya, o “terapim,” nga iya sa iyang amahan nga si Laban dihang mibalhin ang pamilya ni Jacob. Busa, masabtan kon nganong gusto ni Laban nga bawion ang terapim.—Genesis 31:14-16, 19, 25-35.

Ang Tagna ni Isaias ug ang Cyrus Cylinder

Ang nakulit nga mga sinulat diha sa karaang linginon nga papan nga kulonon nga gipakita dinhi nagpanghimatuod sa laing asoy sa Bibliya. Gitawag nga Cyrus Cylinder [9], kini nga dokumento nakit-an diha sa karaang Sippar sa Euprates, nga mga 32 kilometros gikan sa Baghdad. Kini naghisgot bahin sa pagkapukan sa Babilonya sa kamot ni Ciro nga Bantogan, nga maoy magtutukod sa Imperyo sa Persia. Sa katingalahan, mga 200 ka tuig una pa niana, si Jehova, pinaagi sa iyang manalagnang si Isaias, miingon bahin sa Medo-Persianhong magmamando nga paganganlag Ciro: “‘Siya mao ang akong magbalantay, ug ang tanan nga akong kahimut-an iyang bug-os nga buhaton’; bisan sa akong mga pulong labot sa Jerusalem, ‘Siya pagatukoron pag-usab.’”—Isaias 13:1, 17-19; 44:26–45:3.

Labaw sa tanan, ang cylinder naghisgot bahin sa balaod ni Ciro—nga lahi kaayo sa balaod sa ubang karaang mga magpupukan—nga ang mga binihag sa nag-una nga gahom makapauli sa ilang yutang natawhan. Ang Bibliya ug ang sekular nga kasaysayan nagpamatuod nga gipapauli ni Ciro ang mga Hudiyo ug ilang gitukod pag-usab ang Jerusalem.—2 Cronicas 36:23; Esdras 1:1-4.

Bisag ang arkeolohiya sa Bibliya maoy usa ka bag-o pang matang sa siyensiya, kini nahimong pangunang natad sa pagtuon nga kakuhaan ug daghang bililhong mga impormasyon. Ug sama sa ato nang nahibaloan, daghang kaplag nagpanghimatuod nga tinuod ug tukma ang Bibliya, usahay bisan sa kinagamyang detalye.

ALANG SA DUGANG IMPORMASYON

Makatabang ba kanimo ang Bibliya sa pagbaton ug malipayon ug may katuyoan nga kinabuhi? Ang duha ka oras nga DVD nga The Bible—A Book of Fact and Prophecy naghisgot niining hinungdanong tema ug nagpakitag makaikag nga mga interbiyo.—Mabatonan sa 32 ka pinulongan.

[Picture Credit Line sa panid 15]

Coins: Generously Donated by Company for Reconstruction & Development of Jewish Quarter, Jerusalem Old City

[Picture Credit Line sa panid 15]

Society for Exploration of Land of Israel and its Antiquities

[Picture Credit Lines sa panid 16]

3: Musée du Louvre, Paris; 4: Photograph taken by courtesy of the British Museum; 5: Gabi Laron/Institute of Archaeology/Hebrew University © Eilat Mazar

[Picture Credit Lines sa panid 17]

6: AP Photo/Keith Srakocic; 7, 8: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Picture Credit Line sa panid 18]

Photograph taken by courtesy of the British Museum