Kapitulo Nuybe

Kinsay Magmando sa Kalibotan?

1-3. Batbata ang damgo ug mga panan-awon nga nabatonan ni Daniel sa unang tuig sa paghari ni Belsazar.

ANG makapaikag nga tagna ni Daniel karon magdala kanato balik sa unang tuig ni Haring Belsazar sa Babilonya. Dugay nang nadestiyero si Daniel sa Babilonya, apan wala siya matarog sa iyang integridad kang Jehova. Karon sa 70 anyos nga pangedaron, ang matinumanong manalagna nakakitag “usa ka damgo ug mga panan-awon sa iyang ulo diha sa iyang higdaanan.” Ug gikuyawan gayod siya sa maong mga panan-awon!—Daniel 7:1, 15.

² “Ania karon!” mipatugbaw si Daniel. “Ang upat ka hangin sa kalangitan nagkutaw sa dakong dagat. Ug migula gikan sa dagat ang upat ka dagko kaayong mananap, nga nagkalainlain ang matag usa.” Pagkatalagsaong mga mananap! Ang una maoy pak-ang leyon, ug ang ikaduha sama sa oso. Unya diha ang leopardong may upat ka pako ug upat ka ulo! Ang labihan ka kusgang ikaupat nga mananap may dagkong ngipon nga puthaw ug napulo ka sungay. Taliwala sa napulo ka sungay niini mitubo ang usa ka “gamay” nga sungay nga may “mga mata nga sama sa mga mata sa usa ka tawo” ug “usa ka baba nga nagsulti ug dagkong mga butang.”​—Daniel 7:​2-8.

³ Ang mga panan-awon ni Daniel sunod miliso ngadto sa langit. Ang Karaan sa mga Adlaw mahimayaong milingkod sa trono ingong Maghuhukom sa langitnong Hukmanan. ‘Dihay kaliboan ka libo nga nag-alagad kaniya, ug napulo ka libo ka napulo ka libo nga nagbarog diha sa iyang atubangan.’ Sa paghukom nga dili pabor sa mga mananap, iyang gikuha ang pagmando gikan kanila ug gilaglag ang ikaupat nga mananap. Ang malungtarong pagmando ibabaw sa “mga katawhan, nasodnong mga grupo ug mga pinulongan” gihatag sa “usa nga sama sa anak sa tawo.”​—Daniel 7:​9-14.

 4. (a) Kinsay gidangpan ni Daniel alang sa kasaligang impormasyon? (b) Nganong ang nakita ug nadungog ni Daniel niadtong gabhiona hinungdanon alang kanato?

⁴ “Kon bahin kanako,” matod ni Daniel, “ang akong espiritu nabalisa sa sulod nako gumikan niini, ug ang maong mga panan-awon sa akong ulo nakapalisang kanako.” Busa iyang gitinguha gikan sa usa ka manulonda ang “kasaligang impormasyon bahin niining tanan.” Ang manulonda mihatag gayod kaniya sa “hubad mismo sa mga butang.” (Daniel 7:​15-28) Ang nakita ug nadungog ni Daniel niadtong gabhiona makapaikag kaayo kanato, kay kana naglaraw sa umaabot nga mga panghitabo sa kalibotan nga makaabot sa atong panahon, sa dihang “usa nga sama sa anak sa tawo” hatagag pagmando ibabaw sa tanang “mga katawhan, nasodnong mga grupo ug mga pinulongan.” Sa tabang sa Pulong ug espiritu sa Diyos, kita usab makasabot sa kahulogan niining matagnaong mga panan-awon.a

UPAT KA MANANAP MIGULA GIKAN SA DAGAT

 5. Unsay gisimbolohan sa balorong dagat?

⁵ “Migula gikan sa dagat ang upat ka dagko kaayong mananap,” matod ni Daniel. (Daniel 7:3) Unsay gisimbolohan sa balorong dagat? Katuigan sa ulahi, nakita ni apostol Juan ang mapintas nga mananap nga pito ug ulo nga migula gikan sa “dagat.” Kanang dagata naghawas sa “mga katawhan ug mga panon sa katawhan ug kanasoran ug mga dila”​—ang dakong pundok sa katawhan nga nabulag sa Diyos. Nan, ang dagat maoy haom nga simbolo sa panonpanong katawhan nga nabulag sa Diyos.—Pinadayag 13:1, 2; 17:15; Isaias 57:20.

 6. Unsay gihulagwayan sa upat ka mananap?

⁶ “Kon bahin niining dagko kaayong mga mananap,” matod sa manulonda sa Diyos, “tungod kay sila upat, adunay upat ka hari nga mobarog gikan sa yuta.” (Daniel 7:17) Tin-aw, gipaila sa manulonda ang upat ka mananap nga nakita ni Daniel ingong “upat ka hari.” Sa ingon, kining mga mananapa nagpasabot sa mga gahom sa kalibotan. Apan unsa ba kana sila?

 7. (a) Unsay giingon sa pipila ka magpapatin-aw sa Bibliya bahin sa panan-awon sa damgo ni Daniel sa upat ka mananap ug sa damgo ni Haring Nabucodonosor sa usa ka dako kaayong larawan? (b) Unsay gihawasan sa matag usa sa upat ka metalikong mga bahin sa larawan?

⁷ Ang mga magpapatin-aw sa Bibliya sagad maglangkit sa panan-awon sa damgo ni Daniel sa upat ka mananap uban sa damgo ni Nabucodonosor sa usa ka dako kaayong larawan. Pananglitan, ang The Expositor’s Bible Commentary nag-ingon: “Ang kapitulo 7 [sa Daniel] katumbas sa kapitulo 2.” Ang The Wycliffe Bible Commentary nag-ingon: “Giuyonan sa kadaghanan nga ang pagsunod sa upat ka Hentil nga mga paggahom . . . maoy sama dinhi [sa Daniel kapitulo 7] nianang gihunahuna sa [Daniel] kapitulo 2.” Ang upat ka gahom sa kalibotan nga gihawasan sa upat ka metal sa damgo ni Nabucodonosor mao ang Empiryo sa Babilonya (ulo nga bulawan), Medo-Persia (dughan ug mga bukton nga plata), Gresya (tiyan ug mga paa nga tumbaga), ug ang Empiryo sa Roma (mga bitiis nga puthaw).b (Daniel 2:​32, 33) Atong tan-awon kon sa unsang paagi kining mga ginghariana motumbas sa upat ka dagko kaayong mga mananap nga nakita ni Daniel.

MABANGIS SAMA SA LEYON, ABTIK SAMA SA AGILA

 8. (a) Giunsa pagbatbat ni Daniel ang unang mananap? (b) Unsang empiryoha ang gihawasan sa unang mananap, ug sa unsang paagi kadto milihok nga samag leyon?

⁸ Pagkatalagsaon ang mga mananap nga nakita ni Daniel! Sa pagbatbat sa usa, siya miingon: “Ang una maoy sama sa usa ka leyon, ug kini may mga pako sa agila. Ako nagpadayon sa pagtan-aw hangtod ang mga pako niini naibot, ug kini gialsa gikan sa yuta ug gipabarog sa duha ka tiil sama sa usa ka tawo, ug gihatag niini ang kasingkasing sa usa ka tawo.” (Daniel 7:4) Kining mananapa naghulagway sa samang pagmando nga gihawasan sa ulo nga bulawan sa dako kaayong larawan, ang Babilonyanhong Gahom sa Kalibotan (607-539 W.K.P.). Sama sa manunukob nga “leyon,” ang Babilonya sa mabangison mitukob sa mga nasod, lakip sa katawhan sa Diyos. (Jeremias 4:5-7; 50:17) Daw ingon ug pinaagi sa mga pako sa agila, ang maong “leyon” kusog nga miabante sa agresibong pagpamukan.​—Lamentaciones 4:​19; Habacuc 1:​6-8.

 9. Unsang mga kausaban ang nasinati sa samag-leyon nga mananap, ug sa unsang paagi kana nag-apektar niana?

⁹ Sa wala madugay, ang talagsaong pak-ang leyon ‘naibtan’ sa mga pako niini. Sa hapit na sa kataposan sa pagmando ni Haring Belsazar, ang Babilonya nawad-an sa katulin niini sa pagpamukan ug sa samag-leyon nga pagkamagmamando niini ibabaw sa mga nasod. Ang katulin niini sama na lamang sa usa ka tawong naglakaw sa duha ka tiil. Kay nakabaton sa “kasingkasing sa usa ka tawo,” kini naluya. Kay nawad-an na sa “kasingkasing sa leyon,” ang Babilonya wala na magagawing samag hari “taliwala sa mga mananap sa usa ka lasang.” (Itandi ang 2 Samuel 17:​10; Miqueas 5:8.) Ang laing dako kaayong mananap nagbuntog niini.

KUSOG MOSUBAD SAMA SA OSO

10. Unsang linya sa mga magmamando ang gisimbolohan sa “oso”?

¹⁰ “Ania karon!” matod ni Daniel, “laing mananap, ang ikaduha, kini sama sa usa ka oso. Ug mibangon kini sa usa niya ka kilid, ug dihay tulo ka gusok sa iyang baba taliwala sa iyang mga ngipon; ug kini mao ang ilang giingon kaniya, ‘Bangon, kaon ug daghang unod.’” (Daniel 7:5) Ang haring gisimbolohan sa “oso” mao mismo ang gihawasan sa dughan ug mga bukton nga plata sa dakong larawan​—ang linya sa Medo-Persianhong mga magmamando (539-331 W.K.P.) sugod kang Dario nga Medianhon ug Ciro nga Bantogan ug natapos kang Dario III.

11. Unsay gipasabot sa pagbangon sa simbolikong oso sa usa niya ka kilid ug pagbaton niinig tulo ka gusok sa iyang baba?

¹¹ Ang simbolikong oso ‘mibangon sa usa niya ka kilid,’ tingali aron maandam sa pag-atake ug pagbuntog sa mga nasod ug niana magpadayong gahom sa kalibotan. O ang maong posisyon tingali gituyo sa pagpakitang ang Persianhong linya sa mga magmamando mousbaw nga labaw pa kay sa bugtong Medianhong hari, si Dario. Ang tulo ka gusok tali sa ngipon sa oso mahimong magpasabot sa tulo ka direksiyon nga niana giduso ang pagpamukan niini. Ang Medo-Persianhong “oso” mipaingon sa amihanan aron bihagon ang Babilonya niadtong 539 W.K.P. Kana mipaingon sa kasadpan agi sa Asia Minor ug ngadto sa Thrace. Sa kataposan, ang “oso” mipaingon sa habagatan aron pukanon ang Ehipto. Sanglit ang numero tres usahay magsimbolo sa kakusog, ang tulo ka gusok mahimong magpasiugda usab sa kahakog sa pagpamukan sa simbolikong oso.

12. Unsay misangpot sa pagsugot sa simbolikong oso sa sugo: “Bangon, kaon ug daghang unod”?

¹² Ang “oso” miatake sa mga nasod ingong sanong sa mga pulong: “Bangon, kaon ug daghang unod.” Pinaagi sa pagtukob sa Babilonya sumala sa balaang kabubut-on, ang Medo-Persia diha sa posisyong makahimog bililhong pag-alagad alang sa katawhan ni Jehova. Ug gihimo gayod kana! (Tan-awa ang “Usa ka Matinugotong Hari,” sa panid 149.) Pinaagi ni Ciro nga Bantogan, Dario I (Dario nga Bantogan), ug Artajerjes I, ang Medo-Persia nagpagawas sa Hudiyong mga binihag sa Babilonya ug nagtabang kanila sa pagtukod pag-usab sa templo ni Jehova ug pag-ayo sa mga paril sa Jerusalem. Sa nahaigong panahon, ang Medo-Persia nakamando ibabaw sa 127 ka sakop nga mga distrito, ug ang bana ni Rayna Ester, si Ahasuero (Xerxes I), maoy “hari gikan sa India hangtod Etiopia.” (Ester 1:1) Bisan pa niana, ang pagtungha sa laing mananap umaabot.

MATULIN SAMA SA PAK-ANG LEOPARDO!

13. (a) Unsay gisimbolohan sa ikatulong mananap? (b) Unsay ikaingon bahin sa katulin sa ikatulong mananap ug sa dominyo nga giokupahan niini?

¹³ Ang ikatulong mananap maoy “sama sa usa ka leopardo, apan diha sa iyang bukobuko may upat ka pako sa usa ka naglupad nga linalang. Ug ang mananap may upat ka ulo, ug gihatagan kini ug pagmando.” (Daniel 7:6) Sama sa katumbas niini​—ang tiyan ug mga paa nga tumbaga sa larawan sa damgo ni Nabucodonosor​—kining upat-ug-pako, upat-ug-ulong leopardo nagsimbolo sa Macedonianhon, o Gresyanhon, nga linya sa mga magmamando nga nagsugod kang Alejandro nga Bantogan. Uban sa kaliksi ug katulin sa leopardo, si Alejandro miabante agi sa Asia Minor, habagatan ngadto sa Ehipto, ug ngadto sa kasadpang utlanan sa India. (Itandi ang Habacuc 1:8.) Ang iyang dominyo dako pa kay sa iya sa “oso,” kay kana naglakip sa Macedonia, Gresya, ug sa Empiryo sa Persia.​—Tan-awa ang “Usa ka Batan-ong Hari Mibuntog sa Kalibotan,” sa panid 153.

14. Sa unsang paagi ang “leopardo” nahimong upat-ug-ulo?

¹⁴ Ang “leopardo” nahimong upat-ug-ulo human mamatay si Alejandro sa 323 W.K.P. Upat sa iyang mga heneral sa kadugayan nahimong iyang mga sumusunod sa nagkalainlaing mga bahin sa iyang dominyo. Gihuptan ni Seleucus ang Mesopotamia ug Sirya. Si Ptolemy nagkontrolar sa Ehipto ug Palestina. Si Lysimachus nagmando ibabaw sa Asia Minor ug Thrace, ug si Cassander nakakuha sa Macedonia ug Gresya. (Tan-awa ang “Usa ka Dako Kaayong Gingharian Nabahin,” sa panid 162.) Unya mitungha ang usa ka bag-ong hulga.

USA KA MAKAHAHADLOK NGA MANANAP NAPAMATUD-ANG LAHI

15. (a) Batbata ang ikaupat nga mananap. (b) Unsay gisimbolohan sa ikaupat nga mananap, ug sa unsang paagi kini mikuniskunis ug milamoy sa tanan nga diha sa giagian niini?

¹⁵ Gibatbat ni Daniel ang ikaupat nga mananap ingong “makahahadlok ug makalilisang ug labihan ka kusgan.” Siya nagpadayon: “Ug kini may mga ngipon nga puthaw, dagko. Kini milamoy ug mikuniskunis, ug ang nahibilin gitamaktamakan sa iyang mga tiil. Ug kini lahi kay sa tanang ubang mga mananap nga nauna niini, ug kini may napulo ka sungay.” (Daniel 7:7) Kining makahahadlok nga mananap nagsugod ingong politikanhon ug militaryong gahom sa Roma. Kini inanayng mibanos sa pagmando sa upat ka Helenistikong mga dibisyon sa Empiryo sa Gresya, ug sa pagkatuig 30 W.K.P., ang Roma migulang sunod nga gahom sa kalibotan sa tagna sa Bibliya. Kay gibuntog ang tanang giagian niini pinaagig militaryong kusog, ang Empiryo sa Roma sa kadugayan miuswag nga misakop sa dapit nga nagsukad sa Britanikong Kapuloan paubos latas sa kinadak-an sa Uropa, libot sa Mediteranyo, ug saylo pa sa Babilonya ngadto sa Persianhong Gulpo.

16. Unsang kasayoran ang gihatag sa manulonda bahin sa ikaupat nga mananap?

¹⁶ Kay buot makatino niining “talagsaon ka makahahadlok” nga mananap, si Daniel namati pag-ayo samtang misaysay ang manulonda: “Kon bahin sa napulo ka sungay, gikan sa maong gingharian adunay napulo ka hari nga mobangon; ug aduna pay usa nga mobangon sunod kanila, ug siya lahi sa mga nauna, ug tulo ka hari iyang ipaubos.” (Daniel 7:​19, 20, 24) Unsa ba kining “napulo ka sungay,” o “napulo ka hari”?

17. Unsay gisimbolohan sa “napulo ka sungay” sa ikaupat nga mananap?

¹⁷ Samtang ang Roma nahimong mas adunahan ug mas daotan tungod sa mapatuyangong pagkinabuhi sa mga magmamando niini, mius-os kini ingong usa ka militaryong gahom. Sa wala madugay, nadayag ang pag-us-os sa militaryong kusog sa Roma. Ang gamhanang empiryo sa kataposan nabungkag ngadto sa daghang gingharian. Sanglit ang Bibliya subsob mogamit sa numerong diyes aron ipasabot ang kabug-osan, ang “napulo ka sungay” sa ikaupat nga mananap naghawas sa tanang gingharian nga misangpot tungod sa pagkabungkag sa Roma.​—Itandi ang Deuteronomio 4:​13; Lucas 15:​8; 19:​13, 16, 17.

18. Sa unsang paagi ang Roma nagpadayon sa paggahom ibabaw sa Uropa sulod sa kasiglohan human sa pagkawagtang sa kataposang emperador niini?

¹⁸ Hinuon, ang Romanhong Gahom sa Kalibotan wala matapos sa pagkawagtang sa kataposang emperador niini sa Roma sa 476 K.P. Sa daghang siglo, ang may-papado nga Roma nagpadayon sa pagpatuman sa politikanhon, ug ilabina relihiyoso, nga gahom ibabaw sa Uropa. Gihimo niya kana pinaagi sa sistemang feudal, diin ang kadaghanang molupyo sa Uropa maoy ginsakpan sa usa ka asyendero, unya sa hari. Ug ang tanang hari nag-ila sa awtoridad sa papa. Busa ang Balaang Empiryo sa Roma uban sa may-papado nga Roma ingong sentro niini maoy migahom sa mga kahikayan sa kalibotan latas nianang hataas nga yugto sa kasaysayan nga gitawag ug Mangitngit nga Kapanahonan.

19. Sumala sa usa ka historyano, unsay kalainan sa Roma kon itandi sa nag-unang mga empiryo?

¹⁹ Kinsay dili makatuo nga ang ikaupat nga mananap “lahi kay sa tanang ubang mga gingharian”? (Daniel 7:​7, 19, 23) Bahin niini, ang historyanong si H. G. Wells misulat: “Kining bag-ong Romanhong gahom . . . sa ubay-ubayng mga bahin maoy lahi gikan sa bisan hain sa dagkong mga empiryo nga sukad niadto nagmando sa sibilisadong kalibotan. . . . [Kini] naghugpong sa halos tanang Gregong katawhan sa kalibotan, ug ang populasyon niini dili kaayo Hamitiko ug Semitiko kay sa bisan unsang nag-unang empiryo . . . Hangtod niadtong panahona kadto usa ka bag-ong hulad sa kasaysayan . . . Ang Empiryo sa Roma maoy usa ka salingsing, usa ka wala-planohang bag-ong salingsing; ang Romanong katawhan sa dili tinuyo nagbuhat sa dako kaayong eksperimento maylabot sa administrasyon.” Bisan pa niana, ang ikaupat nga mananap dugang nga mouswag pa.

USA KA GAMAY NGA SUNGAY MAOY MIGAHOM

20. Unsay giingon sa manulonda bahin sa mitubo nga gamay nga sungay sa ulo sa ikaupat nga mananap?

²⁰ “Ako nagpadayon sa pagtan-aw sa mga sungay,” matod ni Daniel, “ug, tan-awa! may laing sungay, usa nga gamay, migula sa ilang taliwala, ug dihay tulo sa naunang mga sungay nga giibot gikan sa atubangan niini.” (Daniel 7:8) Mahitungod sa maong mitubo, ang manulonda misulti kang Daniel: “Aduna pay usa nga mobangon sunod kanila [ang napulo ka hari], ug siya lahi sa mga nauna, ug tulo ka hari iyang ipaubos.” (Daniel 7:24) Kinsa kining haria, kanus-a kini mitungha, ug unsa ang tulo ka hari nga iyang gipaubos?

21. Sa unsang paagi ang Britanya nahimong simbolikong gamay nga sungay sa ikaupat nga mananap?

²¹ Tagda ang mosunod nga mga panghitabo. Sa 55 W.K.P., ang Romanong Heneral Julius Cesar misulong sa Britannia apan napakyas sa pagtukod ug permanenteng kolonya. Sa 43 K.P., si Emperador Claudius misugod sa mas permanenteng pagbuntog sa habagatang Britanya. Dayon, sa 122 K.P., si Emperador Hadrian misugod sa pagtukod ug paril gikan sa Subang Tyne hangtod sa Solway Firth, nga nagtimaan sa amihanang kinutbanan sa Empiryo sa Roma. Sa sinugdan sa ikalimang siglo, ang Romanong mga sundalo mibiya sa pulo. “Sa ikanapulog-unom nga siglo,” saysay sa usa ka historyano, “ang Inglaterra nahimong segunda-klaseng gahom. Ang bahandi niini diyutay ra kon itandi sa iya sa Netherlands. Ang populasyon niini diyutay pa kay sa iya sa Pransiya. Ang armadong kusog niini (lakip ang iyang puwersang nabal) menos kay sa iya sa Espanya.” Ang Britanya dayag usa ka gamay nga gingharian niadto, nga mao ang simbolikong gamay nga sungay sa ikaupat nga mananap. Apan kana mausob.

22. (a) Unsang tulo ka laing mga sungay sa ikaupat nga mananap ang gipildi sa “gamay” nga sungay? (b) Ang Britanya migimaw sa ulahi ingon nga unsa?

²² Sa 1588, si Felipe II sa Espanya milansad sa Katsilang Armada batok sa Britanya. Kining panon sa 130 ka sakayan, nga nagdalag kapin sa 24,000 ka lalaki, milayag paingon sa English Channel, nga unya gipildi sa Britanikong puwersang nabal ug nabiktima sa sungsongong mga hangin ug mabangis nga mga bagyo sa Atlantiko. Kadtong hitaboa “nagtimaan sa pihong pagbalhin sa pagkalabaw sa puwersang dagatnon gikan sa Espanya ngadto sa Inglaterra,” matod sa usa ka historyano. Sa ika-17ng siglo, naugmad sa Olandes ang kinadak-ang komersiyal nga marino sa kalibotan. Ugaling, tungod sa nagdaghang mga kolonya sa gawas sa nasod, ang Britanya nagbuntog sa maong gingharian. Sulod sa ika-18ng siglo, ang Britaniko ug Pranses nagbugnoay sa usag usa sa Amerika del Norte ug India, nga misangpot sa Tratado sa Paris niadtong 1763. Ang maong tratado, matod sa awtor nga si William B. Willcox, “nag-ila sa bag-ong posisyon sa Britanya ingong labaw nga Uropanhong gahom sa kalibotan saylo sa Uropa.” Ang pagkalabaw sa Britanya gipamatud-an sa bug-os nga kadaogan batok kang Napoléon nga taga-Pransiya sa 1815 K.P. Ang “tulo ka hari” nga sa ingon ‘gipaubos’ sa Britanya mao ang Espanya, Netherlands, ug Pransiya. (Daniel 7:24) Ingong resulta, ang Britanya migimaw ingon nga kinadak-ang kolonyal ug komersiyal nga gahom sa kalibotan. Oo, ang “gamay” nga sungay mitubo nga nahimong gahom sa kalibotan!

23. Sa unsang paagi ang simbolikong gamay nga sungay ‘milamoy sa tibuok yuta’?

²³ Ang manulonda miingon kang Daniel nga ang ikaupat nga mananap, o ikaupat nga gingharian, “molamoy sa tibuok yuta.” (Daniel 7:23) Kana natinuod sa Romanhong probinsiya nga sa nangagi nailhang Britannia. Kini sa kadugayan nahimong Britanikong Empiryo ug ‘milamoy sa tibuok yuta.’ Sa usa ka panahon, kining empiryoha misakop sa ikaupat nga bahin sa nawong sa yuta ug ikaupat sa populasyon niini.

24. Unsay giingon sa usa ka historyano bahin sa pagkalahi sa Britanikong Empiryo?

²⁴ Kay ang Empiryo sa Roma lahi man sa nangaging mga gahom sa kalibotan, ang haring gihulagway sa “gamay” nga sungay usab “lahi sa mga nauna.” (Daniel 7:24) Mahitungod sa Britanikong Empiryo, ang historyanong si H. G. Wells miingon: “Walay ingon nga matang ang sukad naglungtad sa nangagi. Una ug hinungdanon sa tibuok sistema mao ang ‘republikang may hari’ sa United British Kingdoms . . . Walay usa ka administratibong buhatan ug walay usa ka tawo ang nakasabot gayod sa Britanikong Empiryo sa katibuk-an. Kadto maoy kombinasyon sa mga pag-uswag ug mga natigom nga bug-os lahi kay sa bisan unsang gitawag sukad nga empiryo.”

25. (a) Sa kinaulahiang panghitabo niini, unsa ang simbolikong gamay nga sungay? (b) Sa unsang diwa ang “gamay” nga sungay adunay “mga mata nga sama sa mga mata sa usa ka tawo” ug “usa ka baba nga nagsulti ug dagkong mga butang”?

²⁵ Ang “gamay” nga sungay dili lamang ang Britanikong Empiryo. Sa 1783, giila sa Britanya ang independensiya sa 13 ka Amerikanhong mga koloniya niini. Ang Tinipong Bansa sa Amerika sa kadugayan nahimong alyado sa Britanya, nga migula sa Gubat sa Kalibotan II ingong gamhanang nasod sa yuta. Kini sa gihapon dunay lig-ong mga koneksiyon sa Britanya. Ang misangpot nga Anglo-Amerikanhong dobleng gahom sa kalibotan mao ang ‘sungay nga may mga mata.’ Sa pagkatinuod, kining gahoma sa kalibotan mapaniiron, igmat! Kini “nagsulti ug dagkong mga butang,” nga nagdiktar sa polisa alang sa dakong bahin sa kalibotan ug nagsilbing tigpamaba niini, o “bakak nga propeta.”​—Daniel 7:​8, 11, 20; Pinadayag 16:13; 19:20.

ANG GAMAY NGA SUNGAY NAGSUPAK SA DIYOS UG SA IYANG MGA BALAAN

26. Unsay gitagna sa manulonda bahin sa sinultihan ug lihok sa simbolikong sungay bahin kang Jehova ug sa iyang mga alagad?

²⁶ Si Daniel nagpadayon pagbatbat sa iyang panan-awon, nga nag-ingon: “Ako nagpadayon sa pagtan-aw sa diha nga kana nga sungay nakiggubat sa mga balaan, ug kana nakadaog batok kanila.” (Daniel 7:21) Mahitungod sa maong “sungay,” o hari, ang manulonda sa Diyos mitagna: “Siya mosulti bisan sa mga pulong nga batok sa Labing Hataas, ug siya magpadayon sa pagpanghasi sa mga balaan sa Supremong Usa. Ug siya magtinguha sa pag-usab sa mga panahon ug sa balaod, ug sila itugyan sa iyang kamot sulod sa usa ka panahon, ug mga panahon ug katunga sa usa ka panahon.” (Daniel 7:25) Sa unsang paagi ug kanus-a natuman kining bahina sa tagna?

27. (a) Kinsa ang “mga balaan” nga gilutos sa “gamay” nga sungay? (b) Sa unsang paagi ang simbolikong sungay nagtinguha “sa pag-usab sa mga panahon ug sa balaod”?

²⁷ Ang “mga balaan” nga gilutos sa “gamay” nga sungay​—ang Anglo-Amerikanhong Gahom sa Kalibotan​—maoy dinihogan-sa-espiritung mga sumusunod ni Jesus sa yuta. (Roma 1:​7; 1 Pedro 2:9) Sa daghang katuigan sa wala pa ang Gubat sa Kalibotan I, ang nahibilin niining mga dinihogan sa publiko nagpasidaan nga ang 1914 mao ang katiklopan sa “tinudlong mga panahon sa kanasoran.” (Lucas 21:24) Sa dihang misilaob ang gubat nianang tuiga, nadayag nga ang “gamay” nga sungay wala magtagad sa maong pasidaan, kay kana nagpadayon sa paghasi sa dinihogang “mga balaan.” Ang Anglo-Amerikanhong Gahom sa Kalibotan misupak gani sa ilang mga paningkamot nga tumanon ang kinahanglanon (o, “balaod”) ni Jehova nga ang maayong balita sa Gingharian igawali sa iyang mga saksi sa tibuok kalibotan. (Mateo 24:14) Sa ingon ang “gamay” nga sungay misulay “sa pag-usab sa mga panahon ug sa balaod.”

28. Unsay gidugayon sa “usa ka panahon, ug mga panahon ug katunga sa usa ka panahon”?

²⁸ Ang manulonda ni Jehova naghisgot sa usa ka matagnaong yugto nga “usa ka panahon, ug mga panahon ug katunga sa usa ka panahon.” Unsa kana ka taas? Ang mga magpapatin-aw sa Bibliya kadaghanan nagkauyon nga kining mga pulonga nagpasabot sa tulo ug tunga ka panahon​—ang sumada sa usa ka panahon, duha ka panahon, ug katunga sa usa ka panahon. Sanglit ang “pito ka panahon” sa pagkabuang ni Nabucodonosor mikabat ug pito ka tuig, ang tulo ug tunga ka panahon maoy tulo ug tunga ka tuig.c (Daniel 4:​16, 25) Ang An American Translation mabasa: “Sila itugyan kaniya sulod sa usa ka tuig, duha ka tuig, ug tunga sa tuig.” Ang bersiyon ni James Moffatt nag-ingon: “Sulod sa tulo ka tuig ug tunga sa tuig.” Ang samang yugto gihisgotan sa Pinadayag 11:​2-7, nga nag-ingon nga ang mga saksi sa Diyos magwali nga nagsininag sakong-panapton sulod sa 42 ka bulan, o 1,260 ka adlaw, ug unya pagapatyon. Kanus-a ba nagsugod ug natapos kining yugtoa sa panahon?

29. Kanus-a ug sa unsang paagi nagsugod ang matagnaong tulo ug tunga ka tuig?

²⁹ Alang sa dinihogang mga Kristohanon, ang Gubat sa Kalibotan I nagpasabot sa usa ka panahon sa pagsulay. Sa kataposan sa 1914, nagdahom silag paglutos. Ngani, ang teksto mismo sa tuig nga gipili alang sa 1915 mao ang pangutana ni Jesus sa iyang mga tinun-an, “Makahimo ba kamo sa pag-inom gikan sa akong kopa?” Gibase kadto sa Mateo 20:​22, King James Version. Busa, sugod sa Disyembre 1914, kadtong gamayng grupo sa mga saksi nagwali ‘nga nagsininag sakong-panapton.’

30. Sa unsang paagi ang dinihogang mga Kristohanon gihasi sa Anglo-Amerikanhong Gahom sa Kalibotan panahon sa Gubat sa Kalibotan I?

³⁰ Samtang nagkainit ang gubat, ang dinihogang mga Kristohanon nakasinatig misamot nga pagsupak. Gibilanggo ang pipila kanila. Ang mga indibiduwal, sama kang Frank Platt sa Inglaterra ug Robert Clegg sa Canada, gipaantos sa sadistikong mga awtoridad. Sa Pebrero 12, 1918, ang Britanikong Dominyo sa Canada nagdili sa bag-ong napatik nga ikapitong tomo sa Studies in the Scriptures, nga nag-ulohang The Finished Mystery, ingon man ang mga tract nga nag-ulohang The Bible Students Monthly. Sa misunod nga bulan, ang Departamento sa Hustisya sa T.B. nagpahayag nga ilegal ang pagpanagtag sa ikapitong tomo. Ang resulta? Aw, ang mga balay girekisa, ang literatura gipang-ilog, ug ang mga magsisimba ni Jehova gipangdakop!

31. Kanus-a ug sa unsang paagi natapos ang “usa ka panahon, ug mga panahon ug katunga sa usa ka panahon”?

³¹ Ang panghasi sa mga dinihogan sa Diyos miabot sa tayuktok niadtong Hunyo 21, 1918, sa dihang ang presidente, si J. F. Rutherford, ug iladong mga membro sa Watch Tower Bible and Tract Society gisentensiyahan pinasukad sa bakak nga mga sumbong sa dugayng mga pagkabilanggo. Kay nagtuyo “sa pag-usab sa mga panahon ug sa balaod,” ang “gamay” nga sungay epektibong nakapatay sa organisadong buluhaton sa pagwali. (Pinadayag 11:7) Busa ang gitagnang yugto nga “usa ka panahon, ug mga panahon ug katunga sa usa ka panahon” natapos sa Hunyo 1918.

32. Nganong moingon ka nga ang “mga balaan” wala mapapas sa “gamay” nga sungay?

³² Apan ang “mga balaan” wala mapapas tungod sa paghasi sa “gamay” nga sungay. Sumala sa gitagna sa basahong Pinadayag, human sa makadiyot nga kawalay-lihok, ang dinihogang mga Kristohanon nabuhi ug naaktibo na usab. (Pinadayag 11:​11-13) Sa Marso 26, 1919, ang presidente sa Watch Tower Bible and Tract Society ug iyang mga kauban gibuhian gikan sa bilanggoan, ug sa ulahi sila napamatud-ang dili sad-an sa bakak nga mga sumbong batok kanila. Dihadiha human niadto, ang dinihogang nahibilin misugod sa pag-organisar na usab alang sa dugang kalihokan. Apan, unsay nagpaabot sa “gamay” nga sungay?

ANG KARAAN SA MGA ADLAW MIHIMOG PAGHUKOM

33. (a) Kinsa ang Karaan sa mga Adlaw? (b) Unsa ang “mga basahon nga gibuksan” diha sa langitnong Hukmanan?

³³ Human ipaila ang upat ka mananap, giliwag ni Daniel ang iyang mga mata gikan sa ikaupat nga mananap ngadto sa usa ka talan-awon sa langit. Iyang nakita ang Karaan sa mga Adlaw nga milingkod sa iyang masilakong trono ingong Maghuhukom. Ang Karaan sa mga Adlaw walay lain kondili si Jehova nga Diyos. (Salmo 90:2) Sa paglingkod sa langitnong Hukmanan, si Daniel nakakitag “mga basahon nga gibuksan.” (Daniel 7:9, 10) Sanglit ang paglungtad ni Jehova moabot man sa kagahapong way-kinutoban, nahibalo siya sa tibuok kasaysayan sa tawo nga samag kana nahisulat diha sa usa ka basahon. Siya nakapaniid sa tanang upat ka simbolikong mga mananap ug makapakanaog ug hukom diha kanila sumala sa iyang laktod nga nahibaloan.

34, 35. Unsay mahitabo sa “gamay” nga sungay ug sa ubang mananapong mga gahom?

³⁴ Si Daniel nagpadayon: “Ako nagpadayon sa pagtan-aw niadtong higayona tungod sa tingog sa dagkong mga pulong nga gisulti sa sungay; ako nagpadayon sa pagtan-aw hangtod nga ang mananap gipatay ug ang iyang lawas gilaglag ug kini gitugyan ngadto sa nagdilaab nga kalayo. Apan kon bahin sa uban pa nga mga mananap, ang ilang pagmando gikuha, ug gilugwayan ang ilang kinabuhi sulod sa usa ka panahon ug sa usa ka yugto sa panahon.” (Daniel 7:11, 12) Ang manulonda misulti kang Daniel: “Ang Korte milingkod, ug sa kataposan ang iyang pagmando ilang gikuha, aron sa pagpuo kaniya ug sa paglaglag kaniya sa bug-os.”​—Daniel 7:26.

³⁵ Sumala sa lagda sa Dakong Maghuhukom, si Jehova nga Diyos, ang sungay nga nagpasipala sa Diyos ug naghasi sa iyang “mga balaan” makaagom sa samang kasinatian sa iya sa Empiryo sa Roma, nga naglutos sa unang mga Kristohanon. Dili magpadayon ang iyang pagmando. Ni ang pagmando sa ubos nga samag-sungay nga “mga hari” nga migula sa Empiryo sa Roma. Apan, komosta ang mga pagmando nga naggikan sa naunang mananapong mga gahom? Sumala sa gitagna, ang ilang mga kinabuhi gilugwayan “sulod sa usa ka panahon ug sa usa ka yugto sa panahon.” Ang ilang mga teritoryo nagpadayong may mga molupyo hangtod sa atong adlaw. Pananglitan, ang Iraq nag-okupar sa teritoryo sa karaang Babilonya. Ang Persia (Iran) ug Gresya naglungtad gihapon. Ang mga salin niining mga gahoma sa kalibotan maoy bahin sa Hiniusang Kanasoran. Kining mga ginghariana mangawagtang usab duyog sa paglaglag sa kataposang gahom sa kalibotan. Ang tanang tawhanong kagamhanan pagapapason sa “gubat sa dakong adlaw sa Diyos nga Labing-Gamhanan.” (Pinadayag 16:14, 16) Apan, kinsa unya ang magmando sa kalibotan?

ANAA LANG SA UNAHAN ANG MALUNGTARONG PAGMANDO!

36, 37. (a) Ang usa nga “sama sa anak sa tawo” nagtumong kang kinsa, ug kanus-a ug alang sa unsang katuyoan nga siya mitungha sa langitnong Hukmanan? (b) Unsay natukod sa 1914 K.P.?

³⁶ “Ako nagpadayon sa pagtan-aw sa mga panan-awon sa gabii, ug, ania karon!” mipatugbaw si Daniel. “Uban sa panganod sa kalangitan dihay sama sa anak sa tawo nga nagsingabot; ug siya nakaduol sa Karaan sa mga Adlaw, ug ilang gidala siya sa haduol sa atubangan mismo sa maong Usa.” (Daniel 7:13) Sa dinhi sa yuta, si Jesu-Kristo nagngalan sa iyang kaugalingon nga “ang Anak sa tawo,” nga nagpaila sa iyang pagkaparyente sa mga tawo. (Mateo 16:​13; 25:31) Ngadto sa Sanhedrin, o Hudiyohanong hataas nga hukmanan, si Jesus miingon: “Inyong makita ang Anak sa tawo nga magalingkod sa tuong kamot sa gahom ug magaanhi diha sa mga panganod sa langit.” (Mateo 26:64) Busa sa panan-awon ni Daniel, ang usa nga nagaanhi, nga dili makita sa mga mata sa tawo, ug nakaduol kang Jehova nga Diyos mao ang nabanhaw, hinimayang Jesu-Kristo. Kanus-a kana nahitabo?

³⁷ Uban kang Jesu-Kristo, ang Diyos naghimog usa ka pakigsaad alang sa usa ka Gingharian, ingon nga siya mihimog pakigsaad uban kang Haring David. (2 Samuel 7:​11-16; Lucas 22:​28-30) Sa dihang “ang tinudlong mga panahon sa kanasoran” natapos sa 1914 K.P., si Jesu-Kristo, isip harianong manununod ni David, angayang makadawat sa pagmando sa Gingharian. Ang matagnaong talaan ni Daniel mabasa: “Kaniya dihay gihatag nga pagmando ug dignidad ug gingharian, aron ang tanang mga katawhan, nasodnong mga grupo ug mga pinulongan magaalagad gayod kaniya. Ang iyang pagmando maoy usa ka pagmando nga malungtaron hangtod sa panahong walay tino, ug ang iyang gingharian dili magun-ob.” (Daniel 7:14) Sa ingon ang Mesiyanikong Gingharian natukod sa langit niadtong 1914. Ugaling lang, ang pagmando gihatag usab sa uban pa.

38, 39. Kinsay magadawat sa walay-kataposang pagmando sa kalibotan?

³⁸ “Ang mga balaan sa Supremong Usa magadawat sa gingharian,” matod sa manulonda. (Daniel 7:​18, 22, 27) Si Jesu-Kristo mao ang pangunang balaang usa. (Buhat 3:​14; 4:​27, 30) Ang ubang “mga balaan” nga may bahin sa pagmando mao ang 144,000 matinumanong dinihogan-sa-espiritung mga Kristohanon, kinsa maoy mga manununod sa Gingharian uban ni Kristo. (Roma 1:​7; 8:​17; 2 Tesalonica 1:​5; 1 Pedro 2:9) Sila banhawon gikan sa patay ingong dili-mamatay nga mga espiritu aron maghari uban ni Kristo diha sa langitnong Bukid sa Sion. (Pinadayag 2:​10; 14:​1; 20:6) Busa, si Kristo Jesus ug ang binanhawng dinihogang mga Kristohanon magmando sa kalibotan sa katawhan.

³⁹ Mahitungod sa pagmando sa Anak sa tawo ug sa ubang binanhawng “mga balaan,” ang manulonda sa Diyos miingon: “Ang gingharian ug ang pagmando ug ang kahalangdon sa mga gingharian ilalom sa tibuok kalangitan gihatag ngadto sa katawhan nga mao ang mga balaan sa Supremong Usa. Ang ilang gingharian maoy gingharian nga mohangtod sa panahong walay tino, ug ang tanang pagmando manag-alagad ug managsugot kanila.” (Daniel 7:27) Pagkatalagsaong mga panalangin ang masinati sa masinugtanong katawhan ubos nianang Ginghariana!

40. Sa unsang paagi kita makabatog kaayohan gikan sa pagpatalinghog sa damgo ug mga panan-awon ni Daniel?

⁴⁰ Si Daniel wala mahibalo sa tanang kahibulongang mga katumanan sa iyang hinatag-sa-Diyos nga mga panan-awon. Siya miingon: “Hangtod dinhi ang kataposan sa maong butang. Kon bahin kanako, si Daniel, ang akong mga hunahuna nakapalisang pag-ayo kanako, mao nga nalain ang akong panagway; apan ang maong butang akong gitipigan sa akong kasingkasing.” (Daniel 7:28) Kita, hinunoa, nagkinabuhi sa panahong kita makasabot sa katumanan sa nakita ni Daniel. Ang pagpatalinghog niining tagnaa makapalig-on sa atong pagtuo ug modugang sa atong kombiksiyon nga ang Mesiyanikong Hari ni Jehova magmando sa kalibotan.

[Footnotes]

UNSAY IMONG NASABTAN?

• Unsay gisimbolohan sa matag usa sa ‘upat ka dagko kaayong mananap nga migula gikan sa dagat’?

• Unsa man ang nahimong “gamay” nga sungay?

• Sa unsang paagi ang “mga balaan” gihasi sa simbolikong gamay nga sungay panahon sa Gubat sa Kalibotan I?

• Unsay mahitabo sa simbolikong gamay nga sungay ug sa ubang mananapong mga gahom?

• Sa unsang paagi nakabaton kag kaayohan gikan sa pagpatalinghog sa damgo ug mga panan-awon ni Daniel sa “upat ka dagko kaayong mananap”?

[Kahon/Mga hulagway sa panid 149-152]

Usa ka Matinugotong Hari

USA ka Gregong magsusulat sa ikalimang siglo W.K.P. naghinumdom kaniya ingon nga matinugoton ug maayo kaayong hari. Sa Bibliya siya gitawag ug “dinihogang usa” sa Diyos ug “langgam nga mandadagit” nga nagaabot “gikan sa silangan.” (Isaias 45:​1; 46:11) Ang haring gihisgotan sa maong paagi mao si Ciro nga Bantogan, sa Persia.

Ang pag-uswag ni Ciro ngadto sa kabantogan nagsugod sa mga 560/559 W.K.P. sa mipuli siya sa iyang amahang si Cambyses I sa trono sa Anshan, nga usa ka siyudad o distrito sa karaang Persia. Ang Anshan nailalom niadto sa dominyo sa Medianhong Haring Astyages. Kay mialsa batok sa pagmandong Medianhon, si Ciro nakaangkon sa madaling kadaogan kay ang mga sundalo ni Astyages mibali man sa pikas nga kiliran. Si Ciro nakaangkon niadtong panahona sa pagkamaunongon sa mga Medianhon. Pagkahuman niadto, nagkahiusa ang mga Medianhon ug mga Persianhon sa pagpakig-away ubos sa iyang pagpangulo. Sa maong paagi ang pagmandong Medo-Persianhon milungtad nga sa kadugayan gipaabot ang iyang dominyo gikan sa Dagat Aegeano hangtod sa Subang Indus.​—Tan-awa ang mapa.

Pinaagi sa gitapong kasundalohang Medianhon ug Persianhon, si Ciro milihok una sa pagtino nga makagahom sa usa ka samok nga dapit​—ang kasadpang bahin sa Media diin si Haring Croesus nga taga-Lydia nagpalapad sa iyang dominyo abot sa teritoryong Medianhon. Sa pag-abante paingon sa silangang utlanan sa Empiryo sa Lydia sa Asia Minor, si Croesus napildi ni Ciro ug nabihag ang kaulohan niini, ang Sardis. Unya si Ciro mipukan sa Ionian nga mga siyudad ug gipasakop ang tibuok Asia Minor sa dominyo sa Medo-Persianhong Empiryo. Sa maong paagi siya nahimong dakong kaindig sa Babilonya ug sa iyang hari, si Nabonido.

Unya si Ciro nangandam alang sa usa ka pakigsangka batok sa gamhanang Babilonya. Ug gikan nianang puntoha paunahan, nalakip siya sa katumanan sa tagna sa Bibliya. Pinaagi ni manalagnang Isaias, duolag duha ka siglong sayosayo, si Jehova nagngalan kang Ciro ingon nga magmamando nga maoy mopukan sa Babilonya ug magpagawas sa mga Hudiyo gikan sa kaulipnan. Tungod nianang abanteng pagtudlo nga ang Kasulatan nagtawag kang Ciro ingong “dinihogang usa” ni Jehova.—Isaias 44:26-28.

Sa dihang si Ciro misulong sa Babilonya sa 539 W.K.P., giatubang niya ang lisod nga tahas. Kay gilibotag bagang mga paril ug sa lalom ug lapad nga kanal pangdepensa nga naporma sa subang Eufrates, ang siyudad daw dili mapukan. Sa dapit diin mitadlas ang Eufrates sa Babilonya, ang samag-bukid nga paril uban ang labihan ka dagkong mga pultahang tumbaga nag-ubay sa mga tampi sa suba. Sa unsang paagi mabihag ni Ciro ang Babilonya?

Kapig usa ka siglo nga sayosayo, si Jehova mitagna “sa usa ka paglaglag sa iyang katubigan” ug miingon nga “kinahanglang kini mahubas.” (Jeremias 50:38) Ingong katumanan sa tagna, si Ciro nagpatipas sa katubigan sa Subang Eufrates sa pila ka kilometros ngadto sa amihanan sa Babilonya. Unya ang iyang kasundalohan miubog sa pinakasalog sa suba, mitungas sa bakilid nga sangko sa paril, ug sa kasayon misulod sa siyudad kay ang mga pultahang tumbaga gibiyaang bukas. Sama sa “langgam nga mandadagit” nga kalit mosakdop sa biktima niini, ang maong magmamando “gikan sa silangan”​—gikan sa sidlakan​—nagbihag sa Babilonya sa usa ka gabii!

Alang sa mga Hudiyo sa Babilonya, ang kadaogan ni Ciro nagpasabot sa pag-abot sa dugay-nang-gihulat nga kagawasan gikan sa pagkabihag ug kataposan sa 70-ka-tuig nga pagkaawaaw sa ilang yutang-natawhan. Dako gayod ang ilang kahinam sa gipahayag ni Ciro ang usa ka proklamasyon nga nag-awtorisar kanila sa pagbalik ngadto sa Jerusalem ug pagtukod pag-usab sa templo! Si Ciro nag-uli usab kanila sa bililhong mga galamiton sa templo nga gidala ni Nabucodonosor ngadto sa Babilonya, mihatag ug harianong pagtugot nga magpasulod ug tabla gikan sa Lebanon, ug miawtorisar sa salaping gikan sa balay sa hari nga ibayad sa gasto sa pagtukod.—Esdras 1:1-11; 6:​3-5.

Si Ciro sagad nagsunod sa maluluy-on ug matinugotong polisa diha sa pagpakiglabot sa katawhan nga nabihag niya. Ang iyang relihiyon tingali usa ka hinungdan nianang kagawiana. Lagmit, si Ciro nagtuman sa mga pagtulon-an sa manalagnang Persianhon nga si Zoroaster ug nagsimba kang Ahura Mazda​—usa ka diyos nga giisip nga maglalalang sa tanan nga maayo. Diha sa iyang librong The Zoroastrian Tradition, si Farhang Mehr nagsulat: “Si Zoroaster nagpaila sa Diyos ingon nga hingpit sa moral. Giingnan niya ang mga tawo nga si Ahura Mazda dili tigpanimalos apan matarong ug, busa, dili angayng kahadlokan apan higugmaon.” Ang pagtuo sa usa ka diyos nga maayog kagawian ug matarong mahimong nag-apektar sa pamatasan ni Ciro ug nagdasig sa kamanggihatagon ug kamakiangayon.

Ugaling lang, ang hari dili makaantos sa klima sa Babilonya. Ang makapagbang mga ting-init didto dili niya maantos. Busa bisag ang Babilonya nagpabiling usa ka harianong siyudad sa empiryo, ingon man sentro sa relihiyon ug kultura, nagsilbi lamang kadto nga iyang kaulohan sa tingtugnaw. Ngani, human mapukan ang Babilonya, mibalik dayon si Ciro ngadto sa iyang kaulohan sa ting-init, ang Ecbatana, nga nahimutang kapig 1,900 ka metros ibabaw sa tupong sa dagat, sa tiilan sa Bukid Alwand. Didto, mas gusto niya ang mga tingtugnaw nga tinimbangan sa hayahayng mga ting-init. Si Ciro nagtukod usab ug eleganteng palasyo sa iyang unaunang kaulohan, ang Pasargadae (duol sa Persepolis), mga 650 ka kilometros habagatan-silangan sa Ecbatana. Ang residensiya didto nagsilbing pribado niyang balay.

Busa si Ciro mahinumdoman ingon nga isog nga magpupukan ug matinugotong hari. Ang iyang 30-ka-tuig nga pagmando natapos sa iyang pagkamatay sa 530 W.K.P. samtang naghimo siyag militaryong kampanya. Ang anak niyang lalaki nga si Cambyses II maoy mipuli kaniya sa trono sa Persia.

UNSAY IMONG NASABTAN?

• Sa unsang paagi si Ciro nga Persianhon napamatud-an nga “dinihogang usa” ni Jehova?

• Unsang bililhong pag-alagad ang gihimo ni Ciro ngadto sa katawhan ni Jehova?

• Giunsa pagtratar ni Ciro ang katawhan nga iyang nabihag?

[Mapa]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MEDO-PERSIANHONG EMPIRYO

MACEDONIA

Memphis

EHIPTO

ETIOPIA

Jerusalem

Babilonya

Ecbatana

Susa

Persepolis

INDIA

[Hulagway]

Lubnganan ni Ciro, sa Pasargadae

[Hulagway]

Usa ka kinulit sa palasyo ni Ciro sa Pasargadae

[Kahon/Mga hulagway sa panid 153-161]

USA KA BATAN-ONG HARI MIBUNTOG SA KALIBOTAN

MGA 2,300 ka tuig kanhi, usa ka bulagawog-buhok nga militaryong heneral nga mga 20 anyos pa mibarog sa baybay sa Dagat Mediteranyo. Ang iyang mga mata gitutok sa usa ka islang-siyudad nga dul-ag kilometro ang kalayo. Kay wala pasudla, ang nasukong heneral mihukom sa pagbihag sa siyudad. Plano niya sa pag-atake? Maggamag lapaw-sa-tubig nga dalan paingon sa isla ug andamon ang iyang mga sundalo batok sa siyudad. Ang paggama sa lapaw-sa-tubig nga dalan nagsugod na.

Apan usa ka mensaheng gikan sa dakong hari sa Empiryo sa Persia nakabalda sa batan-ong heneral. Kay ikag nga makigdait, ang magmamando sa Persia mihimog talagsaong tanyag: 10,000 ka talentong bulawan (kapig duha ka bilyong dolyares sa bili karon), pakigminyo sa usa sa mga anak nga babaye sa hari, ug pagmando ibabaw sa tibuok kasadpang bahin sa Empiryo sa Persia. Kadtong tanan gitanyag ilis sa pamilya sa hari, nga nabihag sa heneral.

Ang komandante nga nag-atubang sa desisyong dawaton o balibaran ang tanyag mao si Alejandro III sa Macedonia. Dawaton ba niya ang tanyag? “Kadto usa ka bililhong gutlo alang sa karaang kalibotan,” matod sa historyanong si Ulrich Wilcken. “Ang mga epekto sa iyang desisyon, sa tinuoray, miabot sa Edad Media hangtod sa atong adlaw mismo, sa Silangan ingon man sa Kasadpan.” Sa dili pa hisgotan ang tubag ni Alejandro, tan-awon nato ang mga panghitabo nga misangko niining bililhong gutlo.

ANG PAGKAHIMO SA USA KA MANANAOG

Si Alejandro natawo sa Pella, Macedonia, sa 356 W.K.P. Si Haring Felipe II ang iyang amahan, ug ang iyang inahan, si Olympias. Siya nagtudlo kang Alejandro nga ang mga haring Macedonianhon naggikan kang Hercules, anak lalaki sa Gregong diyos nga si Zeus. Sumala kang Olympias, ang katigulangan ni Alejandro mao si Achilles, ang bayani sa balak ni Homer nga Iliad. Kay sa maong paagi nakondisyon sa iyang mga ginikanan ang iyang kaisipan alang sa pagpamukan ug sa harianong himaya, ang batan-ong Alejandro dili kaayo interesado sa ubang mga pangagpas. Sa gisukna kon makiglumba ba siya sa Dulang Olimpiada, gipasabot ni Alejandro nga siya makiglumba lamang kon siya makiglumba batok sa mga hari. Ang iyang ambisyon mao ang paghimog mas dagkong mga buhat kay sa iya sa iyang amahan ug pag-angkon sa himaya tungod sa mga kahimoan.

Sa 13 anyos nga pangedaron, si Alejandro nagpahimulos sa pagtudlo sa Gregong pilosopo nga si Aristotle, kinsa mitabang kaniya sa pag-ugmad ug interes sa pilosopiya, medisina, ug siyensiya. Ang gidak-on sa pagkaumol sa kaisipan ni Alejandro tungod sa mga pagtulon-an sa pilosopiya ni Aristotle gilantugian nga butang. “Dili malalis ang pagpahayag nga daghang butang ang gikasungian sa duha,” pahayag ni Bertrand Russell, usa ka pilosopo sa ika-20ng siglo. “Ang politikanhong mga panghunahuna ni Aristotle gibase sa Gregong siyudad-estado nga niadto hupas na.” Ang ideya sa gamayng siyudad-estado nga kagamhanan dili makadani sa usa ka ambisyosong prinsipe nga buot motukod ug dakong sentralisadong empiryo. Si Alejandro nagduhaduha usab gayod sa ideya ni Aristotle nga tratahon ang mga dili-Grego ingong mga ulipon, kay gipanan-aw niya ang usa ka empiryo sa mauswagong panagkombuya tali sa mga mananaog ug sa mga naparot.

Hinuon, dili kaduhaduhaang naugmad ni Aristotle ang interes ni Alejandro sa pagbasa ug pagkakat-on. Si Alejandro nagpabiling mahiligon sa pagbasa sa tibuok niyang kinabuhi, nga may espesyal nga tinguha alang sa mga sinulat ni Homer. Giangkon nga iyang nakat-onan ang Iliad​—ang tanang 15,693 ka berso sa balak​—nga sinag-ulo.

Ang pagtudlo ni Aristotle nahunong sa kalit sa 340 W.K.P. sa dihang ang 16-anyos nga prinsipe mibalik sa Pella aron magmando sa Macedonia samtang wala ang iyang amahan. Ug ang manununod nga prinsipe wala mag-usik ug panahon nga ipaila ang iyang kaugalingon diha sa militaryong mga pagpanghawod. Sa kahimuot ni Felipe, napukgo dayon niya ang rebelyosong tribong Maedi sa Thrace, nga daling gibihag ang panguna nilang siyudad, ug ginganlang Alexandroúpolis ang maong dapit, sumala sa iyang ngalan.

PADAYON ANG PAGPAMUKAN

Ang malipotong pagpatay kang Felipe niadtong 336 W.K.P. misangpot sa pagpanunod sa 20-anyos nga Alejandro sa trono sa Macedonia. Sa pagsulod sa Asia sa Hellespont (karon Dardanelles) sa tingpamulak sa 334 W.K.P., gisugdan ni Alejandro ang kampanya sa pagpamukan pinaagi sa gamay apan may-katakos nga kasundalohang may 30,000 ka tigbaktas nga mga sundalo ug 5,000 ka mangangabayo. Kuyog sa iyang kasundalohan mao ang mga inhenyero, mga tigsurbi, mga arkitekto, mga siyentipiko, ug mga historyano.

Sa Subang Granicus sa amihanan-kasadpang suok sa Asia Minor (karon Turkiya), nadaog ni Alejandro ang una niyang bugno batok sa mga Persianhon. Sa maong tingtugnaw nabihag niya ang kasadpang Asia Minor. Pagkasunod nga tinghunlak ang ikaduhang mahukmanong bugno batok sa mga Persianhon nahitabo sa Issus, sa habagatan-silangang suok sa Asia Minor. Uban ang kasundalohang dul-ag tunga sa milyong tawo, ang bantogang Persianhong Haring Dario III miadto didto aron sugaton si Alejandro. Ang sobra-kamasaligong Dario nagdala usab sa iyang inahan, iyang asawa, ug ubang mga sakop sa iyang pamilya aron sila makasaksi sa talagsaon untang kadaogan. Apan ang mga Persianhon wala makaandam sa kakalit ug kamapintason sa atakeng Macedonian. Ang mga puwersa ni Alejandro bug-os nagparot sa Persianhong kasundalohan, ug si Dario mikalagiw, nga nagbiya sa iyang pamilya nganha sa mga kamot ni Alejandro.

Inay gukdon ang nangalagiwng mga Persianhon, si Alejandro mipaingon sa habagatan ubay sa Baybayon sa Mediteranyo, nga nagbihag sa mga base nga gigamit sa gamhanang Persianhong mga sakayan. Apan ang islang-siyudad sa Tiro misukol sa pagsulong. Kay matinguhaon sa pagbihag niana, gisugdan ni Alejandro ang pag-atake nga miabot ug pito ka bulan. Panahon sa pag-atake ang tanyag sa pakigdait ni Dario nga gihisgotang sayosayo miabot. Makapahaylo gayod ang mga ipanghatag nga ang sinaligang magtatambag ni Alejandro nga si Parmenio gikataho nga miingon: ‘Kon ako pa si Alejandro, dawaton nako.’ Apan ang batan-ong heneral mitubag: ‘Dawaton ko usab, kon ako pa si Parmenio.’ Kay wala makigsabot, si Alejandro mipadayon sa pag-atake ug mipayhag niadtong garbosang hara sa dagat sa Hulyo 332 W.K.P.

Kay gilaktawan ang Jerusalem, nga misurender kaniya, si Alejandro miabante sa habagatan, nga nagbihag sa Gaza. Tungod kay gipul-an na sa Persianhong pagmando, ang Ehipto nag-abiabi kaniya ingong manluluwas. Sa Memphis siya mihalad ngadto sa Apis nga baka, sa ingon nakapahimuot sa Ehiptohanong mga pari. Gitukod usab niya ang siyudad sa Alexandria, nga sa ulahi kaindig sa Atenas ingong sentro sa edukasyon ug nagdala gihapon sa iyang ngalan.

Sunod, si Alejandro miliso paingon sa amihanan-silangan, nga miabante agi sa Palestina ug mipaingon sa Subang Tigris. Sa tuig 331 W.K.P., siya nakigbugno sa ikatulong dakong bugno batok sa mga Persianhon, sa Gaugamela, dili layo sa kalumpagan sa Nineve. Didto ang 47,000 ka tawo ni Alejandro nagpildi sa naorganisar pag-usab nga Persianhong kasundalohan nga labing menos may 250,000! Si Dario mikalagiw ug sa ulahi gipatay sa iyang kaugalingong katawhan.

Kay nagmagarbohon tungod sa kadaogan, si Alejandro miliso sa habagatan ug nagbihag sa Persianhong kaulohan sa tingtugnaw nga mao ang Babilonya. Giokupar usab niya ang mga kaulohan sa Susa ug Persepolis, nga nag-ilog sa dako kaayong Persianhong bahandi ug nagsunog sa dakong palasyo ni Xerxes. Sa kataposan, ang kaulohan sa Ecbatana nahulog kaniya. Unya kining matuling mananaog nagbuntog sa nahibiling Persianhong dominyo, nga nakaabot pa sa silangan sa Subang Indus, nga anaa sa Pakistan karong adlawa.

Sa pagtabok sa Indus, sa rehiyong nag-ulot sa Persianhong probinsiya sa Taxila, si Alejandro nakasugata ug usa ka lisod-pildihong kaindig, ang Indianong haring si Porus. Batok kaniya, si Alejandro mibugno sa iyang ikaupat ug kataposang dakong bugno, sa Hunyo 326 W.K.P. Ang armadong kusog ni Porus naglakip sa 35,000 ka sundalo ug 200 ka elepante, nga nakapalisang sa mga kabayo sa mga taga-Macedonia. Mapintas ug dugoon ang bugno, apan midaog ang kasundalohan ni Alejandro. Si Porus misurender ug nahimong usa ka alyado.

Milabay ang kapig walo ka tuig sukad sa pagtabok sa Macedonianhon nga kasundalohan paingon sa Asia, ug ang mga sundalo gikapoy na ug gimingaw. Kay naluya tungod sa mapintasong pakigbugno batok kang Porus, buot nilang mopauli. Bisan pag nagpanuko sa sinugdan, si Alejandro nagtugot sa ilang tinguha. Ang Gresya sa pagkatinuod nahimong gahom sa kalibotan. Tungod kay ang Gregong mga kolonya natukod diha sa nabihag nga kanasoran, ang Gregong pinulongan ug kultura mikuyanap sa tibuok dominyo.

ANG TAWO LUYO SA TAMING

Ang papilit nga naghugpong sa Macedonianhon nga kasundalohan latas sa katuigan sa pagpamukan mao ang personalidad ni Alejandro. Human sa mga bugno, sa naandan si Alejandro moduaw sa mga samdan, magsusi sa ilang mga samad, magdayeg sa mga sundalo tungod sa ilang maisogong mga buhat, ug magpasidungog kanila pinaagi sa usa ka donasyon sumala sa ilang mga kahimoan. Bahin niadtong nangamatay sa bugno, hikayon ni Alejandro ang labing nindot nga paglubong alang kanila. Ang mga ginikanan ug mga anak sa nangamatayng mga tawo ipagawas sa tanang buluhisan ug mga matang sa serbisyo. Alang sa kalingawan human sa mga bugno, si Alejandro magpahigayon sa mga dula ug mga bangga. Sa usa ka higayon, gihikay gani niya ang bakasyon alang sa mga lalaking bag-o pang naminyo, nga nakapaarang nila sa paggugol sa tingtugnaw kauban sa ilang mga asawa, sa Macedonia. Tungod sa maong mga buhat naangkon niya ang pagmahal ug pagdayeg sa iyang mga tawo.

Mahitungod sa pagkaminyo ni Alejandro ngadto sa taga-Bactria nga si Prinsesa Roxana, ang Gregong biograpo nga si Plutarch misulat: “Kadto tinuod gayod nga panaghigugmaay, apan mipatim-aw sa samang panahon nga nakatabang sa iyang tumong. Kay nakapahimuot sa nabihag nga katawhan ang pagtan-aw nga siya nagpilig asawa gikan kanila, ug mipabati kanila sa labing mainitong pagmahal kaniya, ang pagkahibalo nga sa bugtong gugma diin nabuntog siya, ang labing makasaranganong tawo, siya nagpugong hangtod nga iyang maangkon siya sumala sa balaod ug sa madungganong paagi.”

Si Alejandro nagtahod usab sa mga kaminyoon sa uban. Bisan pag ang asawa ni Haring Dario iyang binihag, iyang gitinong siya gitratar nga madungganon. Sa susama, sa pagkahibalo nga duha ka sundalong Macedonianhon nag-among-among sa mga asawa sa pipila ka estranyo, iyang gimando nga sila patyon kon hikaplagang sad-an.

Sama sa iyang inahan, si Olympias, si Alejandro labihan ka relihiyoso. Siya maghalad una pa ug pagkahuman sa mga bugno ug mokonsulta sa iyang mga mananagna bahin sa kahulogan sa pipila ka tilimad-on. Mikonsulta usab siya sa orakulo sa Ammon, sa Libya. Ug sa Babilonya iyang gituman ang mga instruksiyon sa mga Caldeanhon bahin sa paghalad, ilabina ngadto sa Babilonyanhong diyos nga si Bel (Marduk).

Bisan pag si Alejandro makasaranganon sa iyang mga batasan sa pagkaon, sa kadugayan siya nahimong mapatuyangon sa iyang pag-inom. Siya moestorya nga tagdugay samtang mag-inom ug bino ug manghambog sa iyang mga kahimoan. Usa sa labing ngil-ad nga mga buhat ni Alejandro mao ang pagpatay sa iyang higala nga si Clitus, tungod sa kasuko samtang nahubog. Apan gibasol pag-ayo ni Alejandro ang iyang kaugalingon nga sulod sa tulo ka adlaw siya naghigda lamang, nga wala mokaon o moinom. Sa ngadtongadto, ang iyang mga higala nakapuyok kaniya nga mokaon.

Sa pag-aginod sa panahon, ang pangandoy ni Alejandro alang sa himaya nagpagawas sa ubang daotang mga kinaiya. Misugod siya pagtuo dayon sa binakak nga mga sumbong ug misugod pagpadapat ug labing grabeng silot. Pananglitan, kay nakombinsir nga si Philotas nadahig sa pagsulay pagpatay kaniya, gipapatay ni Alejandro siya ug ang iyang amahan, si Parmenio, ang magtatambag nga sa nangagi iyang sinaligan.

KAPILDIHAN NI ALEJANDRO

Wala madugay sa pagkauli sa Babilonya, si Alejandro nabiktima sa hilanat tungod sa malarya, nga wala gayod maulii. Sa Hunyo 13, 323 W.K.P., human sa pagkabuhig 32 ka tuig ug 8 ka bulan lamang, si Alejandro misurender ngadto sa labing dili-mabuntog nga kaaway, ang kamatayon.

Kadto nahitabo sumala sa giingon sa pila ka maalamong Indiano nga mga tawo: “Oh Haring Alejandro, ang matag tawo nanag-iya lamang ug yutang sama niining atong gitindogan; ug ikaw sama ra sa ubang mga tawo, gawas lang nga hupong ka sa kalihokan ug walay paglunga, nga naglaroylaroy niining tibuok yuta nga layo sa imong pinuy-anan, naglisodlisod sa imong kaugalingon, ug nagsakit sa uban. Apan sa dili madugay gikan karon ikaw mamatay, ug manag-iya lamang ug yutang igo sa imong lubnganan.”

UNSAY IMONG NASABTAN?

• Unsa ang kagikan ni Alejandro nga Bantogan?

• Wala madugay human makapanunod sa trono sa Macedonia, unsang kampanya ang gisugdan ni Alejandro?

• Batbata ang pipila sa mga pagpamukan ni Alejandro.

• Unsay ikaingon bahin sa personalidad ni Alejandro?

[Mapa]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MGA NAPUKAN NI ALEJANDRO

MACEDONIA

EHIPTO

Babilonya

Subang Indus

[Hulagway]

Alejandro

[Hulagway]

Si Aristotle ug iyang tinun-ang si Alejandro

[Tibuok-panid nga hulagway]

[Hulagway]

Medalya nga giingong naghulagway kang Alejandro nga Bantogan

[Kahon/Mga hulagway sa panid 162, 163]

USA KA DAKO KAAYONG GINGHARIAN NABAHIN

MAHITUNGOD sa gingharian ni Alejandro nga Bantogan, gitagna sa Bibliya ang pagkabungkag ug pagkabahin “apan dili ngadto sa iyang mga kaliwat.” (Daniel 11:​3, 4) Sumala niana, sa 14 ka tuig human sa kalit nga pagkamatay ni Alejandro sa 323 W.K.P., ang iyang legal nga anak nga si Alejandro IV ug iyang bastardong anak nga si Heracles malipotong gipatay.

Pagkatuig 301 W.K.P., upat sa mga heneral ni Alejandro nagpahiluna sa ilang kaugalingon sa gahom ibabaw sa dako kaayong empiryong natukod sa ilang komandante. Si Heneral Cassander maoy migahom sa Macedonia ug Gresya. Si Heneral Lysimachus nakadawat sa Asia Minor ug Thrace. Kang Seleucus I Nicator nahiadto ang Mesopotamia ug Sirya. Ug si Ptolemy Lagus, o Ptolemy I, maoy nagmando sa Ehipto ug Palestina. Busa gikan sa usa ka dakong gingharian ni Alejandro mitungha ang upat ka Helenistiko, o Gresyanhon, nga mga gingharian.

Sa upat ka ginghariang Helenistiko, ang pagmando ni Cassander maoy labing mubo. Pila ka tuig human mahidangat si Cassander sa gahom, ang iyang lalaking kaliwatan napuo, ug sa 285 W.K.P., si Lysimachus maoy miangkon sa Uropanhong bahin sa Empiryo sa Gresya. Upat ka tuig sa ulahi, si Lysimachus napukan sa pagpakigsangka kang Seleucus I Nicator, nga naghatag kaniya ug gahom sa dakong bahin sa mga teritoryo sa Asia. Si Seleucus nahimong una sa linya sa mga haring Seleucid sa Sirya. Gitukod niya ang Antioquia sa Sirya ug gihimo kana nga bag-o niyang kaulohan. Si Seleucus malipotong gipatay sa 281 W.K.P., apan ang dinastiyang iyang natukod nagpadayong gamhanan hangtod sa 64 W.K.P. sa dihang ang Romanong Heneral Pompey naghimo sa Sirya nga usa ka probinsiya sa Roma.

Sa upat ka bahin sa empiryo ni Alejandro, ang Ptolemaiko nga gingharian maoy milungtad ug labing dugay. Si Ptolemy I nagbaton sa titulong hari sa 305 W.K.P. ug nahimong una sa Macedonianhong mga hari, o mga Paraon, sa Ehipto. Sa paghimong kaulohan sa Alexandria, gisugdan dayon niya ang programa sa kaugmaran sa siyudad. Usa sa dagko niyang mga proyekto sa pagpanukod mao ang bantogang Librarya sa Alexandria. Sa pagdumala niining dakong proyekto, si Ptolemy nagdala gikan sa Gresya ug usa ka iladong eskolar nga taga-Atenas, si Demetrius Phalereus. Gikataho, sa pagkaunang siglo K.P., ang librarya nasudlan ug usa ka milyong linukot nga mga basahon. Ang Ptolemaiko nga dinastiya nagpadayon pagmando sa Ehipto hangtod sa pagkahulog niana sa Roma sa 30 W.K.P. Ang Roma mipuli niadto sa Gresya ingon nga dominanteng gahom sa kalibotan.

UNSAY IMONG NASABTAN?

• Sa unsang paagi nabahin ang dako kaayong empiryo ni Alejandro?

• Hangtod kanus-a nagpadayon pagmando sa Sirya ang linya sa mga haring Seleucid?

• Kanus-a natapos ang Ptolemaiko nga gingharian sa Ehipto?

[Mapa]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PAGKABUNGKAG SA EMPIRYO NI ALEJANDRO

Cassander

Lysimachus

Ptolemy I

Seleucus I

[Mga Hulagway]

Ptolemy I

Seleucus I

[Diagram/Hulagway sa panid 139]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MGA GAHOM SA KALIBOTAN SA TAGNA NI DANIEL

Ang dako kaayong larawan (Daniel 2:31-45)

Upat ka mananap nga migula sa dagat (Daniel 7:3-8, 17, 25)

BABILONYA gikan sa 607 W.K.P.

MEDO-PERSIA gikan sa 539 W.K.P.

GRESYA gikan sa 331 W.K.P.

ROMA gikan sa 30 W.K.P.

ANGLO-AMERIKANHONG GAHOM SA KALIBOTAN gikan sa 1763 K.P.

NABAHIN-SA-POLITIKA NGA KALIBOTAN sa panahon sa kataposan

[Tibuok-panid nga hulagway sa panid 128]

[Tibuok-panid nga hulagway sa panid 147]