TIGLAT-PILESER (III)

Usa ka gamhanang hari sa Asirya (kansang ngalan giespeling usab nga Tilgat-pilneser) ug ang unang hari sa Asirya nga ginganlan diha sa rekord sa Bibliya. Bisan ug giisip sa pipila nga si Tiglat-pileser III may dugo nga harianon ug ang uban nag-isip kaniya nga usa ka mangingilog sa trono, ang iyang gigikanan ug kon sa unsang paagi nahimo siyang hari sa pagkatinuod wala mahibaloi. Hinunoa, sa iyang paghari iyang gihimo ang pag-organisar pag-usab, ang padayong pagpadako ug pagpauswag sa kusog sa gingharian nga tungod niini nahimong mas bantogan ang Imperyo sa Asirya. Giisip siya nga mao ang unang monarko sa Asirya nga nag-establisar ug usa ka tinong mando sa pagdestiyero ug paglalin sa daghang nasakop nga katawhan. Giingon nga sulod sa usa ka tuig mikabat ug mga 154,000 ka tawo ang iyang gipugos sa pagpabalhinbalhin diha sa nasakop nga kayutaan. Dayag nga ang katuyoan sa maong mapig-ot nga mando mao ang pagpaluya sa nasodnong mga grupo ug pagpahuyang o pagpukgo sa bisan unsang hiniusa nga mga paningkamot sa pagtangtang sa Asiryanhong yugo.

Kining haria unang makaplagan diha sa asoy sa Bibliya ingong “Pul.” (2Ha 15:19) Ang 1 Cronicas 5:26 nag-ingon usab nga ang Diyos “nagpalihok sa espiritu ni Pul nga hari sa Asirya bisan sa espiritu ni Tilgat-pilneser nga hari sa Asirya, mao nga iyang gidestiyero” ang katawhan sa pipila ka tribo sa Israel. Ang karaang sekular nga mga rekord nagpadapat sa duha ka ngalan sa mao ra nga indibiduwal, diin ang ngalang “Pulu” makaplagan diha sa gitawag nga “The Babylonian King List A,” samtang ang “The Synchronistic Chronicle” nagtala sa “Tukultiapilesharra” (Tiglat-pileser). (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, pp. 272, 273) Diha sa Hebreohanon, mamatikdan usab nga ang gikutlo nga teksto naggamit sa berbo nga “gidestiyero” diha sa singular imbes nga plural. Ang “Pul” sagad gituohang mao ang personal nga ngalan sa monarko ug iyang nabatonan ang ngalang “Tiglat-pileser” (ang ngalan sa nauna ug bantogang hari nga Asiryanhon) sa dihang siya milingkod sa trono.

Mopatim-aw nga sa sayong bahin sa iyang paghari, si Tiglat-pileser III puliki sa pagtukod ug mas lig-ong mga utlanan alang sa imperyo diha sa H, S, ug sa A. Apan wala madugay ang dakong kahadlok labot sa Asirya miabot diha sa kayutaan sa Sirya ug Palestina sa K.

Ang mga inskripsiyon nga Asiryanhon naghisgot ilabina kang Azriau sa Ia-ú-da-a-a (Juda) labot sa usa ka pagpakiggubat ni Tiglat-pileser III didto sa Sirya. (Ancient Near Eastern Texts, pp. 282, 283) Lagmit kini nagtumong kang Haring Azarias sa Juda, nga komon nga nailhang Uzzias (829-778 W.K.P.), apan kining butanga dili tino tungod kay ang pipila nagtuo nga ang gamayng gingharian sa Samʼal sa Sirya may higayon usab nga gitawag ug Juda. Ang posibilidad nga ang maong paganong hari nagbaton ug ngalan nga naglakip sa ngalan ni Jah (ang pinamubo sa Jehova) ug nagkinabuhi sa samang panahon sa hari sa Juda nga may samang ngalan daw lisod mahitabo; apan ang Bibliya wala maghisgot kang Tiglat-pileser III uban kang Azarias (Uzzias), ug ang mga rekord nga Asiryanhon kulang kaayo.

Sa panahon sa paghari ni Haring Menahem sa Israel (mga 790-781 W.K.P.), si Tiglat-pileser III (Pul) miabante ngadto sa Palestina, ug si Menahem nangayog pabor sa Asirya pinaagi sa pagbayad kaniyag tributo nga mikabat ug “usa ka libo ka talanton nga plata” ($6,606,000 sa katumbas nga bili karon). Kay nalukmay sa makadiyot, si Tiglat-pileser nagpaatras sa iyang kasundalohan. (2Ha 15:​19, 20) Ang mga dokumento nga Asiryanhon naghisgot kang Me-ni-hi-im-me (Menahem), uban kang Rezon (Rezin) sa Damasco ug Hiram sa Tiro, ingong mga nagbayad ug tributo kang Tiglat-pileser.

Human niadto, sa panahon ni Haring Ahaz sa Juda (761-746 W.K.P.), si Haring Peka sa Israel nakig-alyansa kang Haring Rezin sa Damasco ug misulong sa Juda. (2Ha 16:​5, 6; Isa 7:​1, 2) Bisan tuod gipasaligan ni manalagnang Isaias nga sa dili madugay ang duha ka magkaabin nga gingharian mahanaw ra, si Haring Ahaz mihukom sa pagpadalag hiphip kang Tiglat-pileser aron sa pagluwas kaniya. (2Ha 16:​7, 8; Isa 7:7-16; 8:9-13) Ang usa ka inskripsiyon nga Asiryanhon naghubit sa tributo nga gibayad ni Ia-u-ha-zi (Jehoahaz, o Ahaz) sa Juda ug sa ubang mga hari sa maong dapit sa ingon niini: “bulawan, plata, lata, puthaw, antimony, mga besti nga lino nga lainlaig bulok ang mga borlas, mga besti gikan sa ilang lumad (nga mga industriya) (nga hinimo sa) lubos purpura nga delana . . . tanang matang sa mahalon nga mga butang, mga produkto man kini gikan sa dagat o sa kontinente, ang (kinamaayohang) mga produkto sa ilang mga rehiyon, ang mga bahandi sa (ilang) mga hari, mga kabayo, mga mula (nga binansay) sa yugo.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 282) Ang agresibong Asiryanhon misanong sa awhag ni Ahaz pinaagi sa pagsulong sa Israel, pag-ilog sa ubay-ubayng mga siyudad sa amihanan, ug sa pagpildi sa mga rehiyon sa Gilead, Galilea, ug Neptali, nga nagdestiyero sa daghan. (2Ha 15:29; 1Cr 5:​6, 26) Ang Damasco gisulong ug napukan sa mga kasundalohan sa Asirya, ug ang hari niini nga si Rezin gipatay. Dinhi sa Damasco nga giabiabi ni Tiglat-pileser III si Haring Ahaz sa Juda, nga miduaw aron sa pagpasalamat o kaha aron ipahayag ang iyang pagpasakop sa Asirya.​—2Ha 16:9-12.

Si Isaias giinspirar sa pagtagna nga gamiton ni Jehova ang hari sa Asirya nga samag “inabangan nga labaha” aron “magkiskis” sa gingharian sa Juda. (Isa 7:​17, 20) Kon ang “inabangan nga labaha” nagtumong nga espesipiko kang Tiglat-pileser III, kinsa gihiphipan ni Ahaz, o dili, ang rekord nagpakita nga siya nagpahinabog dakong kasakitan sa hari sa Juda ug nga ang hiphip ni Ahaz “wala makatabang kaniya.” (2Cr 28:​20, 21) Lagmit nga kini ang nagtimaan sa unang bahin sa samag ‘baha’ nga pagsulong sa Asirya batok sa Juda, nga sa kataposan ‘moabot kutob sa liog sa gingharian,’ sama gayod sa gihimo niini sa panahon ni Ezequias.​—Isa 8:5-8; 2Ha 18:​13, 14.

Si Tiglat-pileser III, diha sa iyang mga inskripsiyon, nag-ingon mahitungod sa amihanang gingharian sa Israel: “Ilang gipukan ang ilang hari nga si Peka (Pa-qa-ha) ug akong gipahiluna si Oseas (A-ú-si-ʼ) ingong hari ibabaw kanila. Akong nadawat gikan kanila ang 10 ka talanton nga bulawan [$3,853,500], 1,000(?) ka talanton nga plata [$6,606,000] ingong ilang [tri]buto ug nagdala niini ngadto sa Asirya.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 284) Busa giangkon sa hari sa Asirya ang dungog sa pagpahiluna kang Oseas ingong hari sa Israel human sa iyang pakigkunsabo sa pagpatay sa gisundan ni Oseas nga si Peka (mga 758 W.K.P.).​—2Ha 15:30.

Sa karaang mga rekord sa Asirya, si Tiglat-pileser III gitala nga naghari sa 18 ka tuig. Hinunoa, ang mga reperensiya sa Bibliya daw nagpakita nga mas dugay pa ang iyang paghari sanglit gihisgotan man siya sukad pa sa panahon ni Menahem hangtod sa panahon ni Oseas. Apan ang Hebreohanong Kasulatan wala maghatag sa tanang detalye nga gikinahanglan aron ikaingon gayod nga sayop ang mga rekord sa Asirya maylabot niini. Tungod kini sa daghang katarongan: Dili tino kon unsaon pagpahaom ang panahon sa pagmando sa mga hari sa Israel sumala sa kronolohikal nga pagkasunodsunod. Angayng matikdan usab nga ang yugto una pa sa panahon nga gituohan sa kadaghanan nga nagsugod ang paghari ni Tiglat-pileser maoy dili tino diha sa karaang mga rekord ug giisip nga maoy panahon nga mihuyang pag-ayo ang gahom sa mga Asiryanhon. Busa ang Pranses nga eskolar nga si Georges Roux, sa iyang libro nga Ancient Iraq, nag-ingon nga “sulod sa katloag-unom ka tuig . . . ang Asirya naparalisar.” Mahitungod kang Ashurnirari V, nga giisip nga maoy gisundan ni Tiglat-pileser III, ang samang awtor nag-ingon: “Panagsa ra kaayo siyang mobiya sa iyang palasyo ug lagmit namatay sa usa ka rebolusyon nga miulbo sa Kalhu ug gipalingkod sa trono ang iyang manghod nga lalaki [?], si Tiglat-pileser III.” (1964, p. 251) Tungod niini mopatim-awng posible gayod nga si Tiglat-pileser naghari sa taastaas nga panahon kay sa panahon nga giingon sa kadaghanan nga siya naghari, bisan pa tingali ingong usa ka kaubang magmamando.

Sa 2 Cronicas 28:16 giingon nga si Ahaz nagpasugo “ngadto sa mga hari sa Asirya aron sila motabang kaniya.” Bisan tuod ang plural nga “mga hari,” nga makaplagan diha sa Hebreohanon nga Masoretikong teksto, maoy singular (“hari”) diha sa Septuagint ug sa ubang karaang mga manuskrito, adunay modernong mga hubad nga mas mipabor sa plural nga Hebreohanon. (JP, NW) Ang pipila ka eskolar nag-isip sa plural dinhi ingong nagpakita lamang sa bug-os nga kahalangdon ug pagkadako nga gipasidungog ngadto sa usa ka monarko (si Tiglat-pileser III) ingong ang “hari sa mga hari.” Apan gihatagan usab ug pagtagad ang mapasiatabong pangangkon sa Asiryanhong monarko nga natala sa Isaias 10:8: “Dili ba ang akong mga prinsipe sa samang higayon mga hari man?” Busa posible nga ang paghisgot kang “Pul nga hari sa Asirya” (2Ha 15:19) ikapadapat usab sa iyang pagkamagmamando sa usa ka lalawigan sa Asirya una pa siya mahimong pangulo sa tibuok imperyo.

Sa iyang pagkamatay si Tiglat-pileser III gipulihan ni Salmaneser V. Mas daghan pa untang detalye ang mahibaloan mahitungod niini nga hari kon wala pa daota sa ulahi pang hari nga si Esar-hadon ang mga inskripsiyon ni Tiglat-pileser, usa ka dakong pasipala nga wala pa sukad mahimo diha sa kasaysayan sa Asirya.