Kapitulo 9

Mga Tagna nga Nangatuman

Ang mga tawo dili makatagna sa umaabot uban sa bisan unsang kapihoan. Sa makadaghan ang ilang mga paningkamot sa pagpanagna makaluluoy nga napakyas. Busa ang usa ka basahon sa mga tagna nga nangatuman nakadani sa atong pagtagad. Kanang basahon mao ang Bibliya.

 1. (Ilakip ang introduksiyon.) Unsa ang gipamatud-an sa kamatuoran nga ang Bibliya nagrekord sa mga tagna nga natuman?

DAGHANG mga tagna sa Bibliya ang nangatuman sa detalyado nga ang mga mananaway nangangkon nga kini gisulat tapos sa katumanan. Apan ang maong mga pangangkon dili matuod. Ang Diyos, kay labing gamhanan, may bug-os nga katakos sa pagpanagna. (Isaias 41:​21-26; 42:​8, 9; 46:​8-10) Ang mga tagna sa Bibliya nga nangatuman maoy ebidensiya sa langitnong pagkadinasig, dili sa ulahi nga pagsulat. Atong tan-awon karon ang pipila ka talagsaong tagna nga natuman​—nga nagtaganag dugang pruweba nga ang Bibliya maoy pulong sa Diyos, dili sa tawo lamang.

Ang Pagkadistiyero sa Babilonya

 2, 3. Unsa ang mitultol kang Haring Ezechias sa pagpakita sa tanang mga bahandi sa iyang balay ug dominyo ngadto sa mga embahador gikan sa Babilonya?

² Si Ezechias nahimong hari sa Jerusalem sulod sa mga 30 ka tuig. Niadtong 740 W.K.P. siya nakasaksi sa kalaglagan sa iyang amihanang silingan ang Israel sa mga kamot sa Asirya. Niadtong 732 W.K.P. siya nasinati sa nagluwas nga gahum sa Diyos, sa dihang ang Asiryahanong hana sa pagbihag sa Jerusalem napakyas, uban sa malaglagong mga resulta sa mananakop.​—Isaias 37:​33-38.

³ Karon, si Ezechias nagdawat sa usa ka delegasyon gikan kang Merodach-baladan, hari sa Babilonya. Sa dayag, ang mga embahador diha sa pagpahalipay kang Ezechias sa iyang pagkaayo gikan sa usa ka grabe nga sakit. Lagmit, usab, si Merodach-baladan nakakita kang Ezechias ingon nga usa ka posible nga alyado batok sa gahum sa kalibotan sa Asirya. Walay gihimo si Ezechias sa pagwagtang sa maong ideya sa dihang siya nagpakita sa nagduaw nga mga Babilonyahanon sa tanang bahandi sa iyang balay ug dominyo. Lagmit siya, usab, gusto ug mga alyado batok sa posible nga pagbalik sa mga Asiryahanon.​—Isaias 39:​1, 2.

 4. Unsang makapasubong sangpotanan sa sayop ni Ezechias ang gitagna ni Isaias?

⁴ Si Isaias mao ang nangunang manalagna nianang panahon, ug dihadiha siya nakasabot sa kawalay kaalam ni Ezechias. Siya nahibalo nga ang labing seguro nga depensa ni Ezechias mao si Jehova, dili ang Babilonya, ug nagsulti kaniya nga ang iyang akto sa pagpakita sa mga Babilonyahanon sa iyang bahandi mosangko ngadto sa trahedya. “Ang mga adlaw mangabot,” nag-ingon si Isaias, “ug ang tanan nga anaa sa imong balay ug kanang gipanigom sa imong mga amahan hangtod niining adlawa aktuwal nga pagadad-on ngadto sa Babilonya.” Si Jehova naghukom: “Walay butang mahabilin.”​—Isaias 39:​5, 6.

 5, 6. (a) Unsa ang giingon ni Jeremias sa paglig-on sa tagna ni Isaias? (b) Sa unsang paagi ang mga tagna nila Isaias ug Jeremias natuman?

⁵ Balik sa ikawalong siglo W.K.P., walay purohan nga matuman kanang tagna. Usa ka gatos ka tuig sa ulahi, bisan pa, ang kahimtang nausab. Ang Babilonya mipuli sa Asirya ingon nga dominante nga gahum sa kalibotan, samtang ang Juda nahimong labihan ka ubos, sa relihiyosong pagkasulti, nga ang Diyos mihikaw sa iyang panalangin. Karon, ang laing manalagna, si Jeremias, gidasig sa pagsubli sa pasidaan ni Isaias. Si Jeremias nagpahibalo: “Akong dad-on [ang mga Babilonyahanon] batok niining yuta ug batok sa mga pumuluyo niini . . . Ug ang tanan niining yutaa mahimong usa ka dapit sa kagun-oban, usa ka tumong sa kahibulong, ug kining mga nasod mag-alagad sa hari sa Babilonya sa kapitoan ka tuig.”​—Jeremias 25:​9, 11.

⁶ Mga upat ka tuig tapos gilitok ni Jeremias ang tagna, ang mga Babilonyahanon naghimo sa Juda nga bahin sa ilang imperyo. Tulo ka tuig tapos niana, ilang gidala ang pipila ka Hudiyong mga bihag, uban sa pipila ka bahandi sa templo sa Jerusalem, ngadto sa Babilonya. Walo ka tuig sa ulahi, mialsa ang Juda ug sa makausa pa gisakop sa hari sa Babilonya, si Nabukodonosor. Niining panahona, ang siyudad ug ang templo niini gilaglag. Ang tanang bahandi niini, ug ang mga Hudiyo mismo, gidala ngadto sa halayong Babilonya, sama sa gitagna nila Isaias ug Jeremias.​—2 Cronicas 36:​6, 7, 12, 13, 17-21.

 7. Sa unsang paagi ang arkiyolohiya nagpamatuod sa katumanan sa mga tagna nila Isaias ug Jeremias mahitungod sa Jerusalem?

⁷ Nakamatikod ang The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land nga sa dihang natapos na ang Babilonyahanong pagsulong, “ang kalaglagan sa siyudad [sa Jerusalem] bug-os.”¹ Nagpahayag ang arkiyologo nga si W. F. Albright: “Ang pagkubkob ug ang pagpanuhid sa ibabaw sa Juda nagpamatuod nga ang mga lungsod sa Juda wala lamang sa bug-os laglaga sa mga Kaldeahanon sa ilang duha ka pagsulong, kondili kini wala okupaha usab sulod sa mga kaliwatan​—lagmit wala bisan kanus-a sa kasaysayan.”² Busa, ang arkiyolohiya naglig-on sa makapakugang nga katumanan niining tagna.

Ang Gidangatan sa Tiro

 8, 9. Unsang tagna ang gilitok ni Ezequiel batok sa Tiro?

⁸ Si Ezequiel maoy lain karaang magsusulat kinsa mirekord sa langitnon dinasig nga mga tagna. Siya mitagna gikan sa kataposan sa ikapito ka siglo W.K.P. ngadto sa ika-unom​—nga mao, sulod sa mga tuig dayon na sa kalaglagan sa Jerusalem ug unya sulod sa panahon sa unang mga dekada sa pagkadistiyero sa mga Hudiyo sa Babilonya. Bisan ang uban sa modernong mga mananaway miuyon nga ang basahon gisulat kapin o kulang niining panahon.

⁹ Si Ezequiel mirekord sa kahibudnganan nga tagna mahitungod sa kalaglagan sa amihanang silingan sa Israel ang Tiro, kinsa kanhi higala sa katawhan sa Diyos nga nahimong kaaway na. (1 Hari 5:1-9; Salmo 83:​2-8) Siya misulat: “Mao kini ang giingon sa Soberano Ginoong Jehova, ‘Ania ako batok kanimo, O Tiro, ug akong dad-on batok kanimo ang daghang mga nasod, sama sa dagat nga nagpasaka sa mga balod niini. Ug sila tino nga maglumpag sa mga paril sa Tiro ngadto sa kagun-oban ug gub-on ang iyang mga torre, ug akong kagison ang iyang abug gikan kaniya ug maghimo kaniya nga usa ka nagsilak, hubo nga nawong sa usa ka bato. . . . Ug ang imong mga bato ug ang imong mga tigkahoy ug ang imong mga abug sila magbutang sa mismong taliwala sa katubigan.’”​—Ezequiel 26:​3, 4, 12.

10-12. Kanus-a ang tagna ni Ezequiel sa kaulahian natuman, ug sa unsang paagi?

¹⁰ Tinuod ba kini nga nahitabo? Buweno, pipila ka tuig tapos gilitok ni Ezequiel ang tagna, ang hari sa Babilonya, si Nabukodonosor, milikos sa Tiro. (Ezequiel 29:​17, 18) Kini, bisan pa, dili masayon nga paglikos. Ang Tiro sa bahin nahaluna sa dakong yuta (ang bahin nga ginganlag Daang Tiro). Apan bahin sa siyudad atua sa usa ka pulo mga walo ka gatos ka metro layolayo sa baybayon. Si Nabukodonosor milikos sa pulo sulod sa 13 ka tuig una pa kini sa kaulahian nagpasakop kaniya.

¹¹ Niadto, bisan pa, sa 332 W.K.P. nga ang tagna ni Ezequiel sa kaulahian natuman sa tanang mga detalye niini. Nianang panahona, si Alejandro nga Bantogan, ang konkistador gikan sa Macedonia, nagsakop sa Asya. Ang Tiro, lig-on sa lugar niini sa pulo, misukol kaniya. Dili buot ni Alejandro nga mobilin ug lagmit nga kaaway sa iyang luyo, apan siya dili buot nga mag-usik ug mga tuig sa paglikos sa Tiro, sama sa gihimo ni Nabukodonosor.

¹² Sa unsang paagi iyang gisulbad kining suliran sa militar? Mihimo siya ug usa ka yutang tulay, o dike, tabok ngadto sa pulo, aron ang iyang mga sundalo makatabok ug makaataki sa pulo-siyudad. Matikdi, bisan pa, kon unsa ang iyang gigamit sa paghimo sa dike. Nagtaho ang The Encyclopedia Americana: “Uban sa mga tinumpag sa bahin sa siyudad sa dakong yuta, nga iyang giguba, siya mihimo ug usa ka dakong dike niadtong 332 aron sa pagsumpay sa pulo ngadto sa dakong yuta.” Tapos sa usa ka mubong panahon sa paglikos, ang pulo-siyudad nalaglag. Dugang pa, ang tagna ni Ezequiel natuman sa tanang mga detalye niini. Bisan ang ‘mga bato ug mga tigkahoy ug mga abug’ sa Daang Tiro ‘gibutang sa mismong taliwala sa katubigan.’

13. Sa unsang paagi ang usa ka magpapanaw sa ika-19 ka siglo naghubit sa dapit sa karaang Tiro?

¹³ Ang usa ka magpapanaw sa ika-19 ka siglo mikomento sa kon unsa ang nahabilin sa karaang Tiro sa iyang adlaw, nga nag-ingon: “Sa orihinal nga Tiro nga nailhan ni Solomon ug sa mga manalagna sa Israel, walay usa ka timaan ang nahabilin gawas sa iyang gitabas-bato nga mga lubnganan sa kabakiliran sa kabukiran, ug sa mga paril nga patukoranan . . . Bisan ang pulo, nga gihimo ni Alejandro nga Bantogan, sa iyang paglikos sa siyudad, ngadto sa usa ka lawis pinaagi sa pagpuno sa tubig taliwala niini ug sa dakong yuta, walay bisan unsang mailhang nahabilin sa mas unang panahon kay sa nianang sa mga Krusada. Ang modernong lungsod, tanan niini bag-o pa, nag-okupar sa amihanang katunga sa kon unsa ang kanhi pulo, samtang halos tanan sa nahabilin nga nawong sa yuta natabonan sa dili maila nga mga gun-ob.”³

Turno sa Babilonya

14, 15. Unsang mga tagna ang girekord nila Isaias ug Jeremias batok sa Babilonya?

¹⁴ Balik sa ikawalong siglo W.K.P. si Isaias, ang manalagna kinsa nagpasidaan sa mga Hudiyo sa ilang taliabot nga pagkabihag sa Babilonya, mitagna usab sa usa ka butang makapakugang: ang bug-os nga pagkahanaw sa Babilonya mismo. Iyang gitagna kini sa tataw nga detalye: “Ania ako nagpukaw batok kanila sa mga Medyahanon . . . Ug ang Babilonya, ang dayandayan sa mga gingharian, ang katahom sa garbo sa mga Kaldeahanon, mahimong sama sa Sodoma ug Gomorra sa paglumpag kanila sa Diyos. Siya bisan kanus-a dili na pagatawoan, ni siya pagapuy-an pa sulod sa kaliwatan tapos sa kaliwatan.”​—Isaias 13:​17-20.

¹⁵ Ang manalagna Jeremias usab mitagna sa pagkahulog sa Babilonya, nga mahitabo daghang mga tuig sa ulahi. Ug siya naglakip sa usa ka makapainteres nga detalye: “Anaay kalaglagan ibabaw sa iyang katubigan, ug kinahanglan kini mamala. . . . Ang gamhanang mga lalaki sa Babilonya miundang sa pagpakig-away. Sila nagpadayon sa paglingkod sa ilang lig-ong mga dapit. Ang ilang kusog naughan.”​—Jeremias 50:38; 51:30.

16. Kanus-a nabihag ang Babilonya, ug pinaagi ni kinsa?

¹⁶ Niadtong 539 W.K.P., ang panahon sa pagmando sa Babilonya ingon nga pangunang gahum sa kalibotan natapos sa dihang ang makusog Persiyahanon nga magmamando nga si Ciro, inubanan sa kasundalohan sa Medya, nagmartsa batok sa siyudad. Ang nagsugat kang Ciro, bisan pa, lisod buntogon. Ang Babilonya gilikosan sa dakong mga paril ug daw dili mabangbang. Ang dakong suba sa Euprates, usab, nag-agos latas sa siyudad ug naghimog importante nga amot sa mga depensa niini.

17, 18. (a) Sa unsang paagi dihay “kalaglagan ibabaw sa katubigan [sa Babilonya]”? (b) Ngano ang ‘gamhanang mga lalaki’ sa Babilonya ‘mihunong sa pagpakig-away’?

¹⁷ Ang Gregong magsasaysay nga si Herodotus naghubit kon sa unsang paagi si Ciro nagsulbad sa suliran: “Iyang gipahaluna ang usa ka bahin sa iyang kasundalohan sa usa ka punto diin ang suba nag-agos pasulod sa siyudad, ug ang laing pundok sa luyo sa dapit diin kini naggikan, uban sa mga orden sa pagmartsa pasulod sa lungsod pinaagi sa pagtabok sa sapa, sa dihang mahimo nang mabawmabaw . . . Iyang gipasimang ang Euprates pinaagi sa usa ka kanal ngadto sa usa ka hulpa [usa ka artipisyal nga lanaw nga gikalot sa kanhi nag-una nga magmamando sa Babilonya], nga niadto usa ka lamakan, diin ang suba nahubashubas na ngadto sa gilapdon nga ang natural nga agianan sa sapa mahimo nang matabok. Dihadiha ang mga Persiyahanon kinsa gibilin alang sa katuyoan sa tampi sa suba sa Babilonya, misulod sa sapa, nga karon nahubashubas na ngadto sa tungatunga sa paa sa tawo, ug sa ingon nakasulod sa lungsod.”⁴

¹⁸ Niining paagi ang siyudad nahulog, sama sa gipasidaan nila Jeremias ug Isaias. Apan tagda ang detalyadong katumanan sa tagna. Anaa ang literal nga ‘kalaglagan ibabaw sa iyang katubigan, ug sila namala.’ Kining pagkahubashubas sa mga tubig sa Euprates ang nakapahinabo kang Ciro sa pagsulod sa siyudad. ‘Ang gamhanang mga lalaki’ ba ‘sa Babilonya miundang sa pagpakig-away,’ sama sa gipasidaan ni Jeremias? Ang Bibliya​—maingon man ang Gregong mga magsasaysay nga sila Herodotus ug Xenophon​—nagrekord nga ang mga Babilonyahanon sa aktuwal nagkombira sa dihang ang Persiyahanong pagsulong nahitabo.⁵ Ang Kronikas ni Nabonidus, usa ka opisyal cuneiform nga sinulat, nag-ingon nga ang mga tropa ni Ciro misulod sa Babilonya nga “walay pagpakig-away,” lagmit nagpasabot nga walay dakong away.⁶ Dayag, nga ang gamhanang mga lalaki sa Babilonya walay dakong nahimo sa pagpanalipod kaniya.

19. Ang tagna nga ang Babilonya “bisan kanus-a dili pagatawoan” natuman ba? Ipatin-aw.

¹⁹ Kumosta na man ang tagna nga ang Babilonya “bisan kanus-a dili na pagatawoan” pa? Wala kana matuman dihadiha niadtong 539 W.K.P. Apan sa walay kapakyasan ang tagna natuman. Tapos sa pagkahulog niya, ang Babilonya nahimong sentro sa pipila ka pag-alsa, hangtod niadtong 478 W.K.P. sa dihang siya gilaglag ni Jerjes. Sa kataposan sa ika-upat nga siglo, si Alejandro nga Bantogan nagplano sa pagtukod usab kaniya, apan siya namatay una pa nahimo ang dakong pag-uswag. Sukad niadto, ang siyudad nag-anam-anam na ug kalusno. Duna gihapon ing mga tawo nga nagpuyo didto sa unang siglo sa atong Kumong Panahon, apan karon ang tanan nga nahabilin sa karaang Babilonya mao ang usa ka bugdo sa mga gun-ob sa Iraq. Bisan pa kon ang iyang mga gun-ob bahin nga tukoron-usab, ang Babilonya mahimo na lamang usa ka butang ikapakita sa turista, dili usa ka buhi, gahub nga siyudad. Ang iyang awaaw nga dapit nagsaksi sa pangataposan nga katumanan sa dinasig nga mga tagna batok kaniya.

Ang Martsa sa mga Gahum sa Kalibotan

20, 21. Unsang tagna ang nakita ni Daniel mahitungod sa martsa sa mga gahum sa kalibotan, ug sa unsang paagi kini natuman?

²⁰ Sa ika-unom ka siglo W.K.P., sulod sa Hudiyong pagkadistiyero sa Babilonya, ang laing manalagna, si Daniel, gidasig sa pagrekord sa pipila ka talagsaong panan-awon nga nagtagna sa umaabot nga dagan sa mga hitabo sa kalibotan. Sa usa, gihubit ni Daniel ang pipila ka simboliko nga mga mananap nga nagpuli sa usa ug usa sa talan-awon sa kalibotan. Ang usa ka manolonda nagpatin-aw nga kining mga mananap naglandong sa martsa sa mga gahum sa kalibotan gikan nianang panahon padayon. Nagpamolong mahitungod sa pangataposang duha ka mananap, siya nagkanayon: “Ang karnero nga laki nga nakita nimo nga nagpanag-iya sa duha ka sungay nagbarog alang sa mga hari sa Medya ug Persiya. Ug ang balhibuon laki nga kanding nagbarog alang sa hari sa Gresya; ug ang dakong sungay nga anaa taliwala sa mga mata niini, kini nagbarog alang sa unang hari. Ug tapos kanang usa naputol, sa pagkaagi nga adunay upat nga sa ulahi mitindog puli niini, adunay upat ka gingharian gikan sa iyang nasod nga motindog, apan dili uban sa iyang gahum.”​—Daniel 8:​20-22.

²¹ Kining matagnaon pasiunang-lantaw tukma nga natuman. Ang Babilonyahanong Imperyo gipukan sa Medo-Persiya, nga, 200 ka tuig sa ulahi, mihatag luna alang sa Gregong gahum sa kalibotan. Ang Gregong Imperyo gipangunahan ni Alejandro nga Bantogan, “ang dakong sungay.” Bisan pa niana, tapos sa kamatayon ni Alejandro, ang iyang mga heneral nag-ilogay sa ilang kaugalingon alang sa gahum, ug sa kaulahian ang halapad nga imperyo nabali ngadto sa upat ka gamay nga imperyo, sa “upat ka gingharian.”

22. Sa usa ka maylabot nga tagna sa martsa sa mga gahum sa kalibotan, unsang dugang gahum sa kalibotan ang gitagna?

²² Sa Daniel kapitulo 7, ang usa ka susamang panan-awon layong naglantaw sa umaabot. Ang Babilonyahanong gahum sa kalibotan gihulagwayan sa usa ka liyon, ang Persiyahanon sa usa ka oso, ug ang Grego sa usa ka leopardo nga may upat ka pako sa likod niini ug upat ka ulo. Unya, nakita ni Daniel ang lain ihalas nga mananap, “makahahadlok ug mabangis ug hilabihan pagkakusganon . . . , ug kini adunay napulo ka sungay.” (Daniel 7:​2-7) Kining ika-upat ihalas nga mananap naglandong sa gamhanan Romanhong Imperyo, nga misugod pagkaugmad mga tulo ka siglo tapos si Daniel nagrekord niining tagna.

23. Sa unsang paagi ang ika-upat ihalas nga mananap sa tagna ni Daniel “lahi gikan sa tanan ubang gingharian”?

²³ Ang manolonda mitagna mahitungod sa Roma: “Mahitungod sa ika-upat nga mananap, adunay ika-upat nga gingharian nga magaabot sa yuta, nga lahi gikan sa tanan ubang mga gingharian; ug kini maglamoy sa tanang yuta ug magyatak niini ug magdugmok niini.” (Daniel 7:23) Si H. G. Wells, sa iyang basahon A Pocket History of the World, miingon: “Kining bag-o Romanhong gahum nga nagbangon sa pagdominar sa kasadpang kalibotan sa ikaduha ug unang siglo B.C. maoy sa daghang mga bahin usa ka lahi nga butang gikan sa bisan unsa sa dakong mga imperyo nga kaniadto naglungtad na sa sibilisadong kalibotan.”⁷ Kini misugod ingon nga usa ka republika ug nagpadayon ingon nga usa ka monarkiya. Dili sama sa nag-unang mga imperyo, kini dili lalang sa usa lamang ka konkistador apan walay lunga nga nagpadayon sa pagtubo latas sa mga siglo. Kini midugay ug taas, mas taas pa ug nagkontrolar sa mas dakong teritoryo kay sa bisan unsang nag-unang imperyo.

24, 25. (a) Sa unsang paagi ang napulo ka sungay sa ihalas nga mananap nagpadayag? (b) Unsang panagsangka taliwala sa mga sungay sa ihalas nga mananap ang nakitang daan ni Daniel?

²⁴ Unsa, bisan pa, ang mahitungod sa napulo ka sungay niining dako kaayong mananap? Miingon ang manolonda: “Mahitungod sa napulo ka sungay, gikan nianang gingharian adunay napulo ka hari nga motindog; ug adunay usa pa nga motindog tapos kanila, ug siya mismo mahimong lahi gikan sa mga nahauna, ug tulo ka hari iyang pakaulawan.” (Daniel 7:24) Sa unsang paagi kini nahitabo?

²⁵ Buweno, sa dihang ang Romanhong Imperyo misugod sa pagpaubos sa ikalimang siglo K.P., kini dihadiha wala pulihi sa laing gahum sa kalibotan. Hinonoa, kini nabungkag sa daghang mga gingharian, sa “napulo ka hari.” Sa kaulahian, ang Imperyo Britaniko mipildi sa tulo ka ribal nga imperyo sa Espanya, Pransiya, ug sa Holanda aron mahimong dakong gahum sa kalibotan. Sa ingon niana ang bag-ong ‘sungay’ nagpakaulaw sa “tulo ka hari.”

Mga Tagna ni Daniel​—Tapos sa Nahitabo?

26. Kanus-a giangkon sa mga mananaway nga ang Daniel gisulat, ug ngano?

²⁶ Ang Bibliya nagpakita nga ang basahon ni Daniel gisulat sulod sa ika-unom ka siglo W.K.P. Bisan pa niana, ang mga katumanan sa mga tagna niini labihan ka tukma nga ang mga mananaway nangangkon nga kini gisulat tapos sa mga 165 W.K.P., sa dihang ang pipila sa mga tagna natuman na.⁸ Walay sapayan sa kamatuoran nga ang bugtong matuod nga katarungan alang sa paghimo niining pangangkon mao nga ang mga tagna ni Daniel natuman, kining ulahi nga petsa alang sa pagsulat sa Daniel gipresentar ingon nga usa ka lig-on nang kamatuoran sa daghang mga sinulat nga reperensiya.

27, 28. Unsa ang pipila ka kamatuoran nga nagpamatuod nga ang Daniel wala isulat niadtong 165 W.K.P.?

²⁷ Batok sa maong teoriya, bisan pa, kinahanglan timbangtimbangon nato ang mosunod nga mga kamatuoran. Nahauna, ang basahon gipasabot sa Hudiyong mga sinulat nga gipahigayon sulod sa ikaduhang siglo W.K.P., sama sa nahaunang basahon sa mga Makabeo. Usab, kini gilakip sa Gregong Septuagint bersiyon, diin ang paghubad niini gisugdan sa ikatulong siglo W.K.P.⁹ Ikatulo, ang mga tinipik sa mga kopya sa Daniel lakip sa sagad makitang mga sinulat sa mga Linukot sa Patay nga Dagat​—ug kining mga tinipik gituhoan nga penetsahan sa mga 100 W.K.P.¹⁰ Tataw nga, sa wala madugay tapos ang Daniel gikaingon nga gisulat, kini kanat na nga ilado ug respetado: kusganong ebidensiya nga kini gisulat dugay na kay sa giingon sa mga mananaway niini.

²⁸ Dugang pa, ang Daniel naundan sa mga detalye sa kasaysayan nga wala hibaloi sa usa ka ikaduhang-siglo nga magsusulat. Talagsaon mao ang kaso ni Belsasar, ang magmamando sa Babilonya kinsa gipatay sa dihang ang Babilonya nahulog niadtong 539 W.K.P. Ang panguna dili-Biblikanhong mga tinubdan sa atong kahibalo sa pagkahulog sa Babilonya mao sila Herodotus (ikalimang siglo), Xenophon (ikalima ug ika-upat nga siglo), ug si Berossus (ikatulong siglo). Walay mausa niini kanila ang nahibalo kang Belsasar.¹¹ Pagkadili makatarunganon nga ang usa ka ikaduhang-siglo nga magsusulat makabaton ug kasayuran nga wala mabatoni niining nag-unang mga awtor! Ang rekord mahitungod kang Belsasar sa Daniel kapitulo 5 lig-on nga argumento nga si Daniel nagsulat sa iyang basahon una pa kining ubang mga magsusulat nagsulat sa ilaha.a

29. Ngano kini imposible nga ang basahon sa Daniel gisulat tapos sa katumanan sa mga tagna niini?

²⁹ Sa kaulahian, dunay pipila ka tagna sa Daniel nga natuman dugay na tapos sa 165 W.K.P. Usa niini mao ang tagna mahitungod sa Romanhong Imperyo nga gihisgotan sa unahan. Ang lain mao ang talagsaong tagna nga nagtagna sa pag-abot ni Jesus, ang Mesiyas.

Ang Pag-abot sa Usa nga Dinihogan

30, 31. (a) Unsang tagna ni Daniel ang nagtagna sa panahon sa pagpadayag sa Mesiyas? (b) Sa unsang paagi nato makalkulo, pinasukad sa tagna ni Daniel, ang tuig kanus-a angay magpadayag ang Mesiyas?

³⁰ Kining tagna girekord sa Daniel, kapitulo 9, ug mabasa ingon sa mosunod: “Ang kapitoan ka semana [sa mga tuig, o upat ka gatos ug kasiyaman ka tuig] ang gitagal ibabaw sa imong katawhan ug ibabaw sa imong balaang siyudad.”b (Daniel 9:​24, The Amplified Bible) Unsa ang mahitabo sulod niining 490 ka tuig? Mabasa nato: “Gikan sa paggula sa sugo sa pagpasig-uli ug sa pagtukod sa Jerusalem hangtod [sa pag-abot sa] usa nga dinihogan, usa ka prinsipe, maoy pito ka semana [sa mga tuig], ug kan-uman-ug-duha ka semana [sa mga tuig].” (Daniel 9:​25, AB) Busa kini maoy usa ka tagna mahitungod sa panahon sa pag-abot sa “usa nga dinihogan,” sa Mesiyas. Sa unsang paagi kini natuman?

³¹ Ang sugo sa pagpasig-uli ug sa pagtukod sa Jerusalem ‘migula’ sa “ikakaluhaan ka tuig ni Artajerjes nga hari” sa Persiya, nga mao, sa 455 W.K.P. (Nehemias 2:​1-9) Sa kataposan sa 49 ka tuig (7 ka semana sa mga tuig), ang dakong bahin sa himaya sa Jerusalem napasig-uli na. Ug unya, sa pag-ihap sa bug-os nga 483 ka tuig (7 ug 62 ka semana sa mga tuig) gikan sa 455 W.K.P., makadangat kita sa 29 K.P. Kini, sa pagkamatuod, mao “ang ikanapulog-lima ka tuig sa paghari ni Tiberio Caesar,” ang tuig kanus-a si Jesus gibawtismohan ni Juan nga Tigbawtismo. (Lucas 3:1) Nianang panahona, si Jesus sa publiko gipaila ingon nga Anak sa Diyos ug misugod sa iyang ministeryo sa pagwali sa maayong balita sa Hudiyong nasod. (Mateo 3:​13-17; 4:23) Siya nahimong “usa nga dinihogan,” o Mesiyas.

32. Sumala sa tagna ni Daniel, unsa ang gitas-on sa yutan-ong ministeryo ni Jesus, ug unsa ang mahitabo sa kataposan niini?

³² Ang tagna nagdugang: “Ug tapos sa kan-uman-ug-duha ka semana [sa mga tuig] ang usa nga dinihogan pagaputlon.” Kini usab nag-ingon: “Ug siya magasulod ngadto sa usa ka kusganon ug lig-on nga tugon uban sa daghan alang sa usa ka semana [pito ka tuig]; ug sa tungatunga sa semana iyang pahunongon ang halad ug ang pahinungud.” (Daniel 9:​26, 27, AB) Harmonya uban niini, si Jesus miadto lamang “sa daghan,” sa unodnong mga Hudiyo. Sa pila ka okasyon, siya usab nagwali sa mga Samaryahanon, kinsa mituo sa pipila sa Kasulatan apan nakaporma ug usa ka sekta nga lahi sa nagpangunang Judaismo. Unya, “sa tungatunga se semana,” tapos sa tulo ug tunga ka tuig nga pagwali, iyang gitugyan ang iyang kinabuhi ingon nga usa ka halad ug busa “pagaputlon.” Kini nagkahulogan sa kataposan sa Kasugoan ni Moises uban sa mga halad ug sa mga gasa nga pahinungud. (Galacia 3:​13, 24, 25) Busa, pinaagi sa iyang kamatayon gipahinabo ni Jesus nga “mapahunong ang halad ug ang pahinungud.”

33. Hangtod sa unsang gidugayon si Jehova makiglabot lamang uban sa mga Hudiyo, ug unsang hitabo ang nagtimaan sa kataposan niining hugna sa panahon?

³³ Bisan pa niana, sulod sa laing tulo ug tunga ka tuig ang bag-o natawo Kristohanong kongregasyon nagwali lamang sa mga Hudiyo ug, sa ulahi, sa paryente nga mga Samaryahanon. Niadtong 36 K.P., bisan pa, sa kataposan sa 70 ka semana sa mga tuig, si apostol Pedro gigiyahan sa pagwali sa usa ka Hentil, si Cornelio. (Buhat 10:​1-48) Karon, ang “tugon uban sa daghan” dili na limitado sa mga Hudiyo. Ang kaluwasan giwali usab ngadto sa dili tinuli nga mga Hentil.

34. Harmonya uban sa tagna ni Daniel, unsa ang nahitabo sa unodnong Israel sanglit sila nagsalikway sa Mesiyas?

³⁴ Sanglit ang Hudiyong nasod nagsalikway kang Jesus ug nagkonsabo sa pagpatay kaniya, si Jehova wala manalipod kanila sa dihang ang mga Romanhon mianha ug naglaglag sa Jerusalem niadtong 70 K.P. Busa, ang dugang mga pulong ni Daniel natuman: “Ug ang katawhan sa lain nga prinsipe kinsa moanha moguba sa siyudad ug sa santuaryo. Ang kataposan niini mag-abot uban sa usa ka baha, ug bisan ngadto sa kataposan adunay gubat.” (Daniel 9:26b, AB) Kining ikaduhang “prinsipe” mao si Tito, ang Romanhong heneral kinsa naglaglag sa Jerusalem niadtong 70 K.P.

Dinasig nga Tagna

35. Unsang dugang mga tagna mahitungod kang Jesus ang natuman?

³⁵ Niining paagi, ang tagna ni Daniel sa 70 ka semana natuman sa usa ka talagsaon eksakto nga paagi. Sa pagkamatuod, daghan sa mga tagna nga girekord sa Hebreohanong Kasulatan natuman sulod sa unang siglo, ug ang usa ka gidaghanon niini maylabot kang Jesus. Ang dapit natawhan ni Jesus, ang iyang kadasig alang sa balay sa Diyos, ang iyang kalihokan sa pagwali, ang pagluib kaniya alang sa 30 ka pidaso sa pilak, ang paagi sa iyang kamatayon, ang kamatuoran nga giripahan ang iyang mga bisti​—tanan kining mga detalye gitagna sa Hebreohanong Kasulatan. Ang katumanan nila nagpamatuod sa walay duhaduha nga si Jesus mao ang Mesiyas, ug kini nagpasundayag na usab nga dinasig ang mga tagna.​—Miqueas 5:2; Lucas 2:​1-7; Zacarias 11:12; 12:10; Mateo 26:15; 27:35; Salmo 22:18; 34:20; Juan 19:​33-37.

36, 37. Unsa ang atong natun-an gikan sa kamatuoran nga ang mga tagna sa Bibliya natuman, ug unsang pagsalig ang gihatag kanato niining kahibalo?

³⁶ Sa pagkamatuod, ang tanang mga tagna sa Bibliya nga gitagal nga matuman natuman na. Ang mga butang eksakto nga nahitabo sa paagi nga ingon sa Bibliya kini mahitabo. Kini kusganong ebidensiya nga ang Bibliya mao ang Pulong sa Diyos. Kinahanglan ang kapin pa kay sa tawhanong kaalam luyo niadtong matagnaong mga pulong alang kanila nga mahimong tukma kaayo.

³⁷ Apan adunay ubang mga tagna sa Bibliya nga wala matuman niadtong mga panahon. Ngano? Tungod kay kini matuman pa sa atong kaugalingon nga adlaw, ug bisan sa atong umaabot. Ang pagkakasaligan niadtong karaang mga tagna naghimo kanato nga masaligon nga kining ubang mga tagna walay pakyas nga mamatuman. Sama sa atong makita sa mosunod nga kapitulo, kini sa pagkamatuod mao ang kaso.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 133]

Ang tanang mga tagna nga gitagal nga matuman natuman na. Ang mga butang eksakto nga nahitabo sumala sa giingon sa Bibliya nga kini mahitabo

[Hulagway sa panid 118]

Ang mga arkiyologo nakadiskobre nga hingpit ang kalaglagan sa Jerusalem pinaagi ni Nabukodonosor

[Hulagway sa panid 121]

Hulagway sa modernong Tiro. Halos wala nay salin pa nga nahabilin sa Tiro nga nailhan sa mga manalagna sa Israel

[Hulagway sa panid 123]

Ang mga turista kinsa mamisita sa dapit sa karaang Babilonya mga saksi sa katumanan sa mga tagna batok sa siyudad

[Mga hulagway sa panid 126]

Ang mga tagna ni Daniel sa martsa sa mga gahum sa kalibotan labihan ka tukma nga natuman nga ang modernong mga mananaway naghunahuna nga kini gisulat tapos sa katumanan

BABILONYA

PERSIYA

GRESYA

ROMA

BRITANYA

[Hulagway sa panid 130]

Si Daniel nagtagna sa eksaktong panahon kanus-a ang Mesiyas magpadayag sa Israel