PERSIA, PERSIANHON

Usa ka nasod ug usa ka katawhan nga kanunayng gihisgotan kauban sa mga Medianhon, diha sa Bibliya ug sa sekular nga kasaysayan. Dayag nga ang mga Medianhon ug mga Persianhon maoy kadugo nga mga katawhan sa karaang Aryanhon (Indo-Iranian) nga mga tribo, ug kini naghimo sa mga Persianhon nga mga kaliwat ni Japet, tingali pinaagi kang Madai, ang komon nga katigulangan sa mga Medianhon. (Gen 10:2) Diha sa usa ka inskripsiyon, si Dario nga Bantogan nagtawag sa iyang kaugalingon nga “usa ka Persianhon, anak nga lalaki sa usa ka Persianhon, usa ka Aryanhon, sa Aryanhon nga binhi.”​—History of the Persian Empire, ni A. Olmstead, 1948, p. 123.

Ang mga inskripsiyon sa Asirya nga naghisgot sa panahon ni Salmaneser III (nga lagmit katalirongan ni Jehu sa Israel) naghisgot sa usa ka pagsulong sa Media ug ang pagdawat ug tributo gikan sa mga hari sa “Parsua,” usa ka rehiyon nga hayan nahimutang sa K sa Lanaw sa Urmia ug maoy utlanan sa Asirya. Daghang eskolar nagtuo nga ang “Parsua” maoy ngalan nga gigamit kaniadto alang sa yuta sa mga Persianhon, bisan tuod ang uban naglangkit niini sa mga Partianhon. Bisan pa niana, diha sa ulahing mga inskripsiyon, mas gituohan nga ang mga Persianhon didto nahimutang sa dapit sa H, nga nanimuyo sa “Parsa” sa HS sa Elam nga karon mao ang lalawigan sa Fars sa modernong Iran. Ang Anshan, usa ka distrito o siyudad nga kasikbit sa utlanan sa Elam ug kas-a maoy sakop sa iyang gingharian, giokupar usab sa mga Persianhon.

Busa sa sayong bahin sa ilang kasaysayan, ang mga Persianhon daw nakabaton lamang sa habagatan-kasadpang bahin sa halapad nga patag ibabaw sa bukid sa Iran, nga ang ilang mga utlanan sa AK mao ang Elam ug Media, sa A mao ang Partia, sa S mao ang Carmania, ug sa H ug HK mao ang Gulpo sa Persia. Gawas lamang sa init, umogong mga baybayon sa Gulpo sa Persia, ang yuta sa dakong bahin sa habagatan gilangkoban sa gansangong kutay sa Kabukiran sa Zagros, nga giulang sa hataas ug tabunok kaayong mga walog nga may mga bakilid nga baga kaayog kakahoyan. Ang klima diha sa mga walog maoy kasarangan, apan diha sa mas taas nga patag sa bukid nga mga rehiyon ang uga, apupa sa hangin nga kayutaan tugnaw kaayo sa mga bulan sa tingtugnaw. Sama sa mga Medianhon, ang mga Persianhon mopatim-aw nga namuhig daghang kahayopan, maingon man usab nanguma, ug ang Persianhon nga si Haring Dario nga Bantogan mapasigarbohong naghubit sa iyang yutang natawhan ingong “maanindot ug daghag mga kabayo ug mga tawo.”​—Encyclopædia Britannica, 1959, Tomo 17, p. 603.

Sa sinugdan nagkinabuhi nga medyo higpit, sagad nagbalhinbalhin, ang mga Persianhon nagpakitag dakong gugma sa kaluho ug sa maluhong mga palibot sa panahong naglungtad ang imperyo. (Itandi ang Est 1:3-7; usab ang besti nga gihatag kang Mardokeo, 8:15.) Ang mga eskultora sa Persepolis naglarawan sa mga Persianhon ingong nagbestig haluag, kutob sa buolbuol nga hataas nga mga besti, nga binaksan ang hawak, ug nagsul-ob ug mga sapatos nga may liston. Sa kasukwahi, ang mga Medianhon gilarawan ingong nagsul-ob ug guot, taas ug bukton nga kupo nga halos moabot sa tuhod. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 328) Ang mga Persianhon ug mga Medianhon dayag nga migamit ug mga karsones; ang mga sundalong Persianhon gipakita nga nagsul-ob ug mga karsones ug mga tunika o kupo nga may mga bukton ug gisapaw sa hinimbis nga puthawng armadura. Sila maoy hanas nga mangangabayo, ug ang kasundalohang mangangabayo adunay hinungdanong papel sa ilang mga estratehiya sa gubat.

Ang Persianhong pinulongan giklasipikar nga kauban sa Indo-Uropanhong pamilya sa pinulongan ug napamatud-ang nalambigit sa Sanskrit sa India. Sa pipila ka panahon sa ilang kasaysayan, ang mga Persianhon migamit sa cuneiform nga estilo sa pagsulat, apan, ang mga karakter niini mas diyutay kon itandi sa gatosan ka karakter sa cuneiform nga sinulatan nga gigamit sa mga Babilonyanhon ug mga Asiryanhon. Bisan tuod nga sa panahon sa pagmando sa Imperyo sa Persia may pipila ka inskripsiyon nga gisulat diha sa Karaang Persianhon nga pinulongan nga may mga hubad sa Akadianhon ug sa usa ka pinulongan nga sa katibuk-an gitawag nga “Elamihanon” o “Susian,” ang opisyal nga mga dokumento nga gigamit sa pagdumala sa mga teritoryo sa imperyo girekord ilabina diha sa Aramaiko ingong mao ang internasyonal nga pinulongan.​—Esd 4:7.

Ang Kaugmaran sa Imperyo sa Medo-Persia. (MAPA, Tomo 2, p. 327) Sama sa mga Medianhon, ang mga Persianhon lagmit gimandoan sa ubay-ubay nga hamiling mga banay. Usa niini nga mga banay nagtukod sa Achaemenesnong dinastiya sa mga hari, ang harianong linya nga niana naggikan ang magtutukod sa Imperyo sa Persia, si Ciro nga Bantogan. Si Ciro, kinsa, sumala kang Herodotus ug Xenophon, natawo sa usa ka Persianhong amahan ug usa ka Medianhong inahan, naghiusa sa mga Persianhon ubos sa iyang pagpanguna. (Herodotus, I, 107, 108; Cyropaedia, I, ii, 1) Sukad niadto ang mga Medianhon nakalabaw sa mga Persianhon, apan si Ciro nakabaton ug daling kadaogan batok sa Medianhon nga si Haring Astyages ug nagsakop sa iyang kaulohang siyudad sa Ecbatana (550 W.K.P.). (Itandi ang Dan 8:3, 20.) Busa ang Imperyo sa Media nailalom sa pagkontrolar sa mga Persianhon.

Bisan tuod ang mga Medianhon padayong nailalom sa mga Persianhon sa panahon sa nahibiling bahin sa Achaemenesnong dinastiya, dili kaduhaduhaan nga kining duha ka gahom nahiusa ingong usa ka imperyo. Busa ang librong History of the Persian Empire (p. 37) nag-ingon: “Ang suod nga relasyon tali sa mga Persianhon ug mga Medianhon wala gayod malimti. Ang giagawan nga Ecbatana nagpabiling usa ka paborito nga harianong pinuy-anan. Ang mga Medianhon parehong gipasidunggan uban sa mga Persianhon; sila gihatagan ug tag-as nga mga katungdanan ug gipili nga manguna sa Persianhong kasundalohan. Ang mga langyaw kanunayng naghisgot sa mga Medianhon ug mga Persianhon; sa dihang sila mogamit ug usa ka termino, kini mao ‘ang Medianhon.’”

Ubos ni Ciro, ang Imperyo sa Medo-Persia midako pa hangtod sa K, nga nakaabot sa Dagat Aegean ingong resulta sa Persianhong kadaogan batok kang Haring Croesus sa Lydia ug sa pagsakop sa pipila ka Gregong mga siyudad daplin sa kabaybayonan. Apan ang iyang dakong pagpanakop nahitabo niadtong 539 W.K.P. sa dihang si Ciro, nga nangulo sa nagkahiusang kasundalohan sa mga Medianhon, mga Persianhon, ug mga Elamihanon, nagpukan sa gamhanang Babilonya, ingong katumanan sa mga tagna sa Bibliya. (Isa 21:​2, 9; 44:26–​45:7; Dan 5:28) Sa pagkapukan sa Babilonya, natapos ang hataas nga yugto sa Semitikanhong supremasiya, nga karon gipulihan sa unang dominanteng gahom sa kalibotan nga Aryanhon (Japetikanhon) ug kaliwat. Gipahinabo usab niini nga ang yuta sa Juda (ingon man ang Sirya ug Fenicia) mailalom sa pagmando sa Medo-Persia. Pinaagi sa mando ni Ciro, niadtong 537 W.K.P. ang nadestiyerong mga Hudiyo gitugotan nga makabalik sa ilang yutang natawhan, nga naawaaw sulod sa eksaktong 70 ka tuig.​—2Cr 36:20-23; tan-awa ang CIRO.

Mga kaulohan sa Persia. Sa pagpatunhay sa panaghiusa sa duha ka gahom sa imperyo, usa ka Medianhon nga ginganlan ug Dario ang nahimong magmamando sa napilding gingharian sa Caldea, bisan tuod lagmit dili bulag sa pagmando ni Ciro. (Dan 5:31; 9:1; tan-awa ang DARIO Num. 1.) Ang Babilonya nagpadayon ingong usa ka harianong siyudad diha sa Imperyo sa Medo-Persia, ingon man usa ka sentro sa relihiyon ug komersiyo. Bisan pa niana, sa katibuk-an ang kainit sa ting-init didto daw dili maagwanta sa mga emperador sa Persia, busa ang Babilonya nahimo na lamang nga usa ka dapit nga adtoanan panahon sa tingtugnaw. Adunay ebidensiya sa arkeolohiya nga, human masakop ang Babilonya, si Ciro mibalik gilayon sa Ecbatana (modernong Hamadan), nga nahimutang kapin sa 1,900 m (6,200 p) ibabaw sa lebel sa dagat diha sa tiilan sa Bukid sa Alwand, diin ang baga kaayong niyebe ug ang bugnaw kaayong klima sa tingtugnaw gibalanse sa makapahayahay nga klima sa ting-init. Didto usab sa Ecbatana nga nakaplagan ang direktiba ni Ciro labot sa pagtukod pag-usab sa templo sa Jerusalem human sa paglabay sa daghang katuigan gikan sa pagpagula niini. (Esd 6:2-5) Ang mas unang kaulohan sa Persia maoy didto sa Pasargadae, mga 650 km (400 mi) sa HS sa Ecbatana, apan halos sama ra sa gihabogon. Duol sa Pasargadae, gitukod sa ulahi sa Persianhong mga emperador nga si Dario, Jerjes, ug Artajerjes Longimanus ang harianong siyudad sa Persepolis, nga ilang gihimoan ug kutay sa mga tunel ilalom sa yuta, dayag aron sa pagsuplay niini ug tab-ang nga tubig. Ang laing kaulohan mao ang Susa (Susan) nga nahimutang duol sa Suba sa Choaspes (Karkheh) sa karaang Elam, nga nahimutang sa usa ka estratehikong dapit tali sa Babilonya, Ecbatana, ug Persepolis. Dinhi si Dario nga Bantogan nagtukod ug usa ka dakong palasyo nga sa katibuk-an nagsilbing pinuy-anan panahon sa tingtugnaw, kay, sama sa Babilonya, grabe ang kainit sa ting-init didto sa Susa. Apan sa ngadtongadto ang Susa mao na gayod ang nahimong sentro sa pangagamhanan sa imperyo.​—Tan-awa ang ECBATANA; SUSAN.

Relihiyon ug Balaod. Ang mga magmamando sa Persia, bisan tuod mapintas sama sa Semitikanhong mga hari sa Asirya ug Babilonya, sa sinugdan daw naningkamot nga ipakita ang panagkaangay ug pagsubay sa balaod diha sa ilang mga pagpakiglabot sa nasakop nga katawhan. Dayag nga ang ilang relihiyon naundan sa pipila ka konsepto sa maayong mga panggawi. Sunod sa ilang pangulong diyos nga si Ahura Mazda, ang usa ka pangunang bathala mao si Mitra, kinsa nailhan dili lamang ingong usa ka diyos sa gubat kondili usab ingong ang diyos sa mga kontrata, ang diyos kansang mga mata ug mga dalunggan kanunayng alerto sa pagpaniid kang bisan kinsa nga molapas sa usa ka kasabotan. (Tan-awa ang DIYOS UG MGA DIYOSA, MGA.) Ang Gregong historyador nga si Herodotus (I, 136, 138) misulat bahin sa mga Persianhon: “Sila nag-edukar sa ilang mga batang lalaki gikan sa singko anyos hangtod sa bayente anyos, ug nagtudlo kanila sa tulo lamang ka butang, pagsakay ug kabayo ug pamana ug pagsulti sa kamatuoran. . . . Giisip nila nga ang pagpamakak hilabihan gayod ka daotan.” Bisan tuod ang kasaysayan sa mga magmamando sa Persia nagpakita nga wala sila mahigawas sa pagkasalingkapaw ug intriga, bisan pa niana ang paninugdang pagsunod sa pipila ka tribonhong prinsipyo bahin sa ‘pagtuman sa kon unsay gisulti’ tingali mabanaag sa ilang pag-insistir sa dili malapas nga “balaod sa mga Medianhon ug sa mga Persianhon.” (Dan 6:​8, 15; Est 1:19; 8:8) Busa, sa dihang ang sugo ni Ciro nakaplagan mga 18 ka tuig sukad sa petsa nga kini giluwatan, si Haring Dario miila sa legalidad sa baroganan sa mga Hudiyo labot sa pagtukod sa templo ug nagsugo nga ihatag kanila ang bug-os nga kooperasyon.​—Esd 6:1-12.

Ang maayong katakos sa pangagamhanan gipakita sa pagkaorganisar sa imperyo sa Persia. Dugang pa sa pribadong mga magtatambag sa hari, o hugpong sa mga magtatambag, nga gilangkoban sa “pito ka prinsipe sa Persia ug sa Media” (Est 1:14; Esd 7:14), dihay mga satrapa nga gitudlo nga magdumala sa dagkong mga rehiyon o mga nasod, sama sa Media, Elam, Partia, Babilonya, Asirya, Arabia, Armenia, Capadocia, Lydia, Ionia, ug, sa dihang midako ang imperyo, sa Ehipto, Etiopia, ug Libya. Kini nga mga satrapa gihatagan ug usa ka sukod sa pagkinaugalingon sa ilang pagmando ingong satrapa, lakip sa pagdumala sa hudisyal ug pinansiyal nga mga kalihokan sulod sa ilang teritoryo. (Tan-awa ang SATRAPA.) Sulod sa teritoryo nga gimandoan sa satrapa mopatim-aw nga diha pay ubos nga mga gobernador sa sakop nga mga distrito (nga mikabat ug 127 sa adlaw ni Haring Ahasuero), ug sulod sa mga sakop nga distrito dihay mga prinsipe sa partikular nga katawhan nga naglangkob sa populasyon sa distrito. (Esd 8:36; Est 3:12; 8:9) Lagmit aron mabuntog ang dili-paborableng kahimtang nga ang kaulohan sa imperyo daw atua na sa kinalay-ang bahin sa dominyo, ang usa ka sistema sa dali ra nga komunikasyon gihimo pinaagi sa usa ka harianong serbisyo sa koreyo nga naggamit sa mensaherong mangangabayo nga mosakay sa mga kabayong pangkoreyo, nga tungod niana may komunikasyon ang hari ngadto sa tanang sakop nga mga distrito. (Est 8:​10, 14) Ang harianong mga dalan gimentinar pag-ayo; ang usa niini milatas gikan sa Susan hangtod sa Sardis sa Asia Minor.

Sukad sa Kamatayon ni Ciro Hangtod sa Kamatayon ni Dario. Ang paghari ni Ciro nga Bantogan natapos niadtong 530 W.K.P. sa dihang siya namatay samtang nakiggubat. Ang iyang anak nga lalaki nga si Cambyses mipuli kaniya sa trono ug nagmalamposon sa pagsakop sa Ehipto. Bisan tuod wala hinganli nga Cambyses diha sa Bibliya, siya lagmit mao ang “Ahasuero” nga kaniya ang mga magsusupak sa pagtukod sa templo nagpadalag bakak nga mga sumbong batok sa mga Hudiyo, sumala sa gihisgotan sa Esdras 4:6.

Dili tin-aw ang mga hinungdan sa pagkatapos sa pagmando ni Cambyses. Ang usa ka asoy, nga gisulat ni Dario nga Bantogan diha sa iyang Behistun nga Inskripsiyon, ug giasoy ni Herodotus ug sa uban pa nga may pipila ka kalainan, nag-ingon nga sekretong gipapatay ni Cambyses ang iyang igsoong lalaki nga si Bardiya (gitawag ug Smerdis ni Herodotus). Dayon, sa dihang si Cambyses didto sa Ehipto, usa ka Mago nga ginganlan ug Gaumata (gitawag usab ug Smerdis ni Herodotus), nagtakoban nga mao si Bardiya (Smerdis), miilog sa trono ug nakaangkon sa pagkahari. Sa dihang mipauli gikan sa Ehipto, si Cambyses namatay, ug busa nakuha sa mangingilog ang trono. (Herodotus, III, 61-67) Ang laing bersiyon, nga giuyonan sa pipila ka historyador mao nga si Bardiya wala patya ug nga siya, dili ang usa ka impostor, ang miilog sa trono sa dihang wala si Cambyses.

Bisan unsa pa ang kahimtang, ang paghari ni Cambyses natapos niadtong 522 W.K.P., ug ang pagmando nga misunod milungtad ug pito ka bulan, nga natapos usab niadtong 522 W.K.P. sa dihang gipatay ang mangingilog (si Bardiya o kaha si Gaumata nga parehong ginganlan ug Smerdis). Bisan pa niana, mopatim-aw nga sulod niining mubong pagmando ang ikaduhang sumbong batok sa mga Hudiyo gisang-at ngadto sa trono sa Persia, ang hari niadtong tungora gitawag sa Bibliya ingong “Artajerjes” (tingali usa ka ngalan sa hari o usa ka titulo), ug niining panahona ang mga sumbong milampos sa pagpagulag usa ka sugo sa hari nga nagdili sa pagpadayon sa pagtukod sa templo. (Esd 4:7-23) Ang pagtukod sa templo niadtong panahona nahunong “hangtod sa ikaduhang tuig sa paghari ni Dario nga hari sa Persia.”​—Esd 4:24.

Si Dario I (gitawag nga Dario Hystaspis o Dario nga Bantogan) lagmit nagmaniobra o naghulhog sa pagpatay sa usa nga miokupar sa trono sa Persia ug siya ang nakaangkon sa trono. Sa panahon sa iyang pagmando ang pagtukod sa templo sa Jerusalem gipadayon nga may harianong pag-uyon, ug ang templo natapos sa panahon sa iyang ikaunom nga tuig sa pagmando (sayong bahin sa 515 W.K.P.). (Esd 6:1-15) Midako ang imperyo panahon sa paghari ni Dario. Iyang gipasangkad ang pagmando sa Persia hangtod sa S sa India ug hangtod sa K sa Trasia ug Macedonia.

Labing menos niining panahona ang Persianhong mga magmamando nakatuman sa matagnaong mga simbolismo sa Daniel 7:5 ug 8:​4, diin, pinaagi sa mga simbolo sa usa ka oso ug ingon man usab sa usa ka laking karnero, ang Imperyo sa Medo-Persia gihulagway ingong nag-ilog ug mga teritoryo diha sa tulo ka pangunang direksiyon: sa A, sa K, ug sa H. Apan sa usa ka pagpakiggubat batok sa Gresya, ang kasundalohan ni Dario napildi didto sa Maraton niadtong 490 W.K.P. Si Dario namatay niadtong 486 W.K.P.​—Tan-awa ang DARIO Num. 2.

Ang Paghari ni Jerjes ug ni Artajerjes. Si Jerjes nga anak nga lalaki ni Dario, lagmit mao ang hari nga gitawag ug Ahasuero diha sa basahon ni Ester. Ang iyang mga buhat usab mohaom sa kahubitan bahin sa ikaupat nga hari sa Persia, kinsa ‘mopalihok sa tanan batok sa gingharian sa Gresya.’ (Dan 11:2) Sa pagpaningkamot nga makabalos tungod sa kapildihan sa Persia didto sa Maraton, si Jerjes misulong uban ang dakong puwersa militar batok sa Gresya niadtong 480 W.K.P. Human sa kadaogan didto sa Thermopylae, diin siya namatyan ug daghang sundalo, ug sa pagkalaglag sa Atenas, ang iyang kasundalohan napildi didto sa Salamis ug sa ulahi sa Plataea, nga tungod niana si Jerjes mibalik sa Persia.

Ang paghari ni Jerjes nailado tungod sa pipila ka administratibong mga reporma ug sa pagtapos sa dakong bahin sa buluhatong pagpanukod nga gisugdan sa iyang amahan didto sa Persepolis. (Itandi ang Est 10:​1, 2.) Ang Gregong mga sugilanon bahin sa kataposan sa paghari ni Jerjes nasentro maylabot sa mga problema sa kaminyoon, panagbangi tali sa iyang mga asawa, ug sa gituohang pagdominar kang Jerjes sa pipila sa iyang mga tig-alagad sa palasyo. Bisan tuod nagkasumpaki ug tinuis kaayo, kini nga mga asoy nagpabanaag sa pipila ka pangunang mga kamatuoran bahin sa basahon ni Ester, lakip na ang pagpalagpot kang Rayna Vasti ug ang pagpuli kaniya ni Ester, ingon man ang pagkabaton ni Mardokeo sa usa ka posisyon nga may dakong awtoridad diha sa gingharian. (Est 2:17; 10:3) Sumala sa sekular nga mga asoy, si Jerjes gipatay sa usa sa iyang mga tig-alagad sa palasyo.

Si Artajerjes Longimanus, ang manununod ni Jerjes, nailhan tungod sa iyang pag-awtorisar kang Esdras sa pagbalik sa Jerusalem dala ang dakong kontribusyon alang sa templo didto. Nahitabo kini sa ikapitong tuig ni Artajerjes (468 W.K.P.). (Esd 7:1-26; 8:24-36) Sa ika-20 nga tuig ni Artajerjes (455 W.K.P.), si Nehemias gitugotan nga mobalik sa Jerusalem aron tukoron pag-usab ang siyudad. (Neh 1:3; 2:​1, 5-8) Sa ulahi, si Nehemias mibalik sa palasyo ni Artajerjes sa ika-32 nga tuig sa pagmando sa maong hari (443 W.K.P.).​—Neh 13:6.

Adunay pipila ka panagsumpaki sa makasaysayanhong mga sinulat maylabot sa paghari ni Jerjes ug ni Artajerjes. Ang mga reperensiya nag-ingon nga si Artajerjes milingkod sa trono niadtong 465 W.K.P. Gihisgotan sa pipila ka dokumento nga ang iyang amahan, si Jerjes, nagpadayon sa paghari hangtod sa ika-21 nga tuig. Ang pagmando ni Jerjes sa naandan giihap sukad sa 486 W.K.P., sa dihang namatay si Dario nga iyang amahan. Ang iyang unang tuig sa paghari gituohang nagsugod niadtong 485 W.K.P., ug ang iyang ika-21 nga tuig ug ang tuig sa paglingkod sa trono ni Artajerjes sagad gituohan nga maoy niadtong 465 W.K.P. Labot kang Artajerjes, ang mga eskolar sagad nag-ingon nga ang iyang kataposang tuig sa pagmando nagsugod niadtong 424 W.K.P. Ang ubang mga dokumento nagpresentar niana ingong ika-41 nga tuig sa paghari ni Artajerjes. Kon husto kana, kini nagpasabot nga ang tuig sa iyang paglingkod sa trono maoy niadtong 465 W.K.P. ug nga ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod niadtong 464 W.K.P.

Bisan pa niana, adunay malig-ong ebidensiya sa pagkalkulo sa kataposang tuig ni Jerjes ug sa tuig sa paglingkod sa trono ni Artajerjes ingong 475 W.K.P. Kini nga ebidensiya naggikan sa tulo ka tinubdan: gikan sa Gregong mga tinubdan, gikan sa Persianhong mga tinubdan, ug gikan sa Babilonyanhong mga tinubdan.

Ebidensiya gikan sa Gregong mga tinubdan. Ang usa ka hitabo sa Gregong kasaysayan makatabang kanato sa pagtino kon kanus-a nagsugod sa pagmando si Artajerjes. Ang Gregong estadista ug militaryong bayani nga si Themistocles nawad-ag pag-uyon sa iyang mga katagilungsod ug midangop sa Persia alang sa kahilwasan. Sumala sa Gregong historyador nga si Thucydides (I, CXXXVII, 3), kinsa nabantog tungod sa iyang pagkatukma, niadtong higayona si Themistocles “nagpadalag usa ka sulat ngadto kang Haring Artajerjes nga anak nga lalaki ni Jerjes, kinsa bag-o lang nga milingkod sa trono.” Ang Plutarch’s Lives (Themistocles, XXVII, 1) naghatag sa impormasyon nga “si Thucydides ug Charon sa Lampsacus nag-asoy nga si Jerjes namatay, ug nga ang iyang anak nga lalaki nga si Artajerjes mao ang giinterbiyo ni Themistocles.” Si Charon maoy usa ka sakop sa Persia nga nagkinabuhi panahon sa pagbalhin sa pagmando gikan kang Jerjes ngadto kang Artajerjes. Gikan sa mga testimonya ni Thucydides ug Charon sa Lampsacus, atong makita nga sa dihang si Themistocles miabot sa Persia, si Artajerjes bag-o lang nga nagsugod sa pagmando.

Atong matino ang panahon kon kanus-a nagsugod sa pagmando si Artajerjes pinaagi sa pagkalkulo ug balik sukad sa panahong namatay si Themistocles. Dili tanang reperensiya ang naghatag ug samang petsa sa iyang kamatayon. Bisan pa niana, ang historyador nga si Diodorus Siculus (Diodorus of Sicily, XI, 54, 1; XI, 58, 3) nag-asoy sa iyang kamatayon pinasukad sa mga butang nga nahitabo “sa dihang si Praxiergus mao ang pangulong mahistrado sa Atenas.” Si Praxiergus mao ang pangulong mahistrado sa Atenas niadtong 471/470 W.K.P. (Greek and Roman Chronology, ni Alan E. Samuel, Munich, 1972, p. 206) Sumala kang Thucydides, ang pag-abot ni Themistocles sa Persia gisundan sa usa ka tuig nga pagtuon sa pinulongan agig pagpangandam sa pagpakigkita kang Artajerjes. Human niadto ang hari nagpapuyo kaniya sa Persia ug naghatag kaniya ug daghang pasidungog. Kon si Themistocles namatay niadtong 471/470 W.K.P., ang iyang pagpuyo sa Persia dili gayod mas ulahi sa 472 W.K.P. ug ang iyang pag-abot usa ka tuig una pa niana maoy niadtong 473 W.K.P. Niadtong panahona si Artajerjes “bag-o lang nga milingkod sa trono.”

Mahitungod sa panahon nga si Jerjes namatay ug si Artajerjes milingkod sa trono, si M. de Koutorga misulat: “Atong nakita nga, sumala sa kronolohiya ni Thucydides, si Jerjes namatay sa naghinapos ang tuig 475 W.K.P., ug nga, sumala sa samang historyador, si Themistocles miabot sa Asia Minor wala madugay human makalingkod sa trono si Artajerjes Longimanus.”​—Mémoires présentés par divers savants à l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres de l’Institut Impérial de France, unang serye, Tomo VI, ikaduhang bahin, Paris, 1864, p. 147.

Ingong dugang pagpaluyo niini, si E. Levesque nag-ingon: “Busa gikinahanglan, sumala sa Alexandrian Chronicle, nga ang petsa sa kamatayon ni Jerjes maoy niadtong 475 W.K.P., human sa onse ka tuig nga paghari. Ang historyador nga si Justin, III, 1, nagpamatuod niini nga cronica ug sa mga gipahayag ni Thucydides. Matod niya, sa panahong gibuno si Jerjes, si Artajerjes nga iyang anak nga lalaki, usa pa ka bata, puer [usa ka batang lalaki], nga maoy tinuod kon si Jerjes namatay niadtong 475. Si Artajerjes niadtong higayona maoy 16 anyos lamang, samtang niadtong 465 siya maoy bayente-sayis anyos na, nga tungod niini dili na katuohan ang mga pulong ni Justin. Sumala niini nga kronolohiya, sanglit si Artajerjes nagsugod sa paghari niadtong 475, ang ika-20 nga tuig sa iyang paghari maoy niadtong 455 ug dili niadtong 445 nga maoy kasagarang giingon.”​—Revue apologétique, Paris, Tomo 68, 1939, p. 94.

Kon si Dario namatay niadtong 486 W.K.P. ug si Jerjes namatay niadtong 475 W.K.P., sa unsang paagi ikapatin-aw ang giingon sa pipila ka karaang mga dokumento nga si Jerjes naghari sulod sa 21 ka tuig? Nahibaloan na pag-ayo nga ang usa ka hari ug ang iyang anak nga lalaki mahimong dungan nga magmando ingong duha ka hari, o kauban nga magmando. Kon kini mao ang kahimtang ni Dario ug Jerjes, ang mga historyador makaihap sa mga tuig sa paghari ni Jerjes sukad sa pagmando kauban sa iyang amahan o kaha sukad sa kamatayon sa iyang amahan. Kon si Jerjes nagmando sulod sa 10 ka tuig kauban sa iyang amahan ug 11 ka tuig nga siya lamang ang nagmando, mahimong ikapasidungog sa pipila ka tinubdan nga siya nagmando sa 21 ka tuig, samtang mahimong ikapasidungog sa ubang tinubdan nga siya nagmando sa 11 ka tuig.

Adunay malig-ong ebidensiya nga si Jerjes kaubang nagmando sa iyang amahan nga si Dario. Ang Gregong historyador nga si Herodotus (VII, 3) nag-ingon: “Giisip ni Dario ang iyang [kang Jerjes] hangyo [alang sa pagkahari] ingong matarong ug gideklarar siya nga hari. Apan sa akong hunahuna si Jerjes mahimong hari bisag wala kini nga hangyo.” Kini nagpakita nga si Jerjes gihimong hari sa panahon sa paghari sa iyang amahan nga si Dario.

Ebidensiya gikan sa Persianhong mga tinubdan. Ang magkauban nga pagmando ni Jerjes ug Dario makita ilabina gikan sa nakaplagan nga pinaugdong mga kinulit sa Persia. Sa Persepolis ang ubay-ubayng pinaugdong mga kinulit nakaplagan nga naglarawan kang Jerjes nga nagbarog sa likod sa trono sa iyang amahan, nga nagsul-ob ug besti nga pareho sa iyang amahan ug nga ang iyang ulo tupong sa iyang amahan. Talagsaon kini, sanglit sa naandan ang ulo sa hari mas labaw kay sa ulo sa tanang ubang tawo. Diha sa A New Inscription of Xerxes From Persepolis (ni Ernst E. Herzfeld, 1932) giingon nga ang mga inskripsiyon ug mga tinukod nga nakaplagan sa Persepolis nagpakita nga si Jerjes kaubang nagmando sa iyang amahan nga si Dario. Sa panid 8 sa iyang basahon, si Herzfeld misulat: “Ang talagsaong ideya sa mga inskripsiyon ni Jerjes sa Persepolis, nga ang kadaghanan niini wala maghatag ug kalainan tali sa iyang kaugalingong kalihokan ug nianang sa iyang amahan, ug ang maong relasyon, nga ingon ka talagsaon, sa ilang mga tinukod, nga imposibleng matino kon kini iya ba ni Dario o ni Jerjes, kanunayng nagpasabot nga dihay kauban ni Jerjes sa pagmando. Dugang pa, duha ka eskultora sa Persepolis ang nagpatin-aw niana nga relasyon.” Sa paghisgot sa usa niini nga mga eskultora, si Herzfeld nagpatin-aw: “Si Dario gilarawan nga nagsul-ob sa tanang kasangkapan sa pagkahari, nga naglingkod sa trono diha sa usa ka taas nga platapormang lingkoranan nga gisangga sa mga hawas sa nagkalainlaing nasod sa iyang imperyo. Luyo kaniya diha sa linilok, nga mao, diha gayod mismo sa iyang tuo nga bahin, nagbarog si Jerjes nga sinul-oban sa samang kasangkapan sa pagkahari, ang iyang walang kamot gipatong diha sa taas nga sandiganan sa trono. Kana nga aksiyon tin-awng nagpakita ug labaw pa kay sa pagkamanununod; kini nagpasabot nga magkauban sila sa pagmando.”

Mahitungod sa petsa sa mga linilok nga naglarawan kang Dario ug Jerjes nianang paagiha, diha sa Achaemenid Sculpture (Istanbul, 1974, p. 53), si Ann Farkas nag-ingon nga “ang mga linilok lagmit gipahimutang diha sa Tipiganan sa Bahandi sa panahong gihimo ang unang pagdugang sa tinukod, 494/493–​492/491 W.K.; kini mao gayod ang labing kombenyenteng panahon sa pagbalhin nianang mabug-at nga mga piraso sa bato. Apan bisan unsa pa ang petsa sa pagbalhin niini ngadto sa Tipiganan sa Bahandi, ang mga eskultora tingali gikulit niadtong katuigang 490.”

Ebidensiya gikan sa Babilonyanhong mga tinubdan. Ang ebidensiya sa pagsugod ni Jerjes sa pagmando kauban sa iyang amahan sa katuigang 490 W.K.P. nakaplagan didto sa Babilonya. Ang mga pagpangubkob didto nakadiskobre ug usa ka palasyo ni Jerjes nga nahuman niadtong 496 W.K.P. Niining bahina, si A. T. Olmstead misulat diha sa History of the Persian Empire (p. 215): “Sa pagka-Oktubre 23, 498, atong masayran nga ang balay sa anak nga lalaki sa hari [nga mao, anak nga lalaki ni Dario, si Jerjes] hapit nang tukoron sa Babilonya; walay duhaduha kini mao ang palasyo ni Dario diha sa sentro nga bahin nga ato nang gihubit. Duha ka tuig sa ulahi [niadtong 496 W.K.P.], diha sa usa ka dokumento sa negosyo gikan sa duol nga Borsippa, kita dunay reperensiya nga naghisgot sa ‘bag-ong palasyo’ nga nahuman na.”

Duha ka talagsaong papan nga kulonon ang mohatag ug dugang pamatuod nga kaubang nagmando si Jerjes ug Dario. Ang usa maoy dokumento sa negosyo bahin sa pag-abang sa usa ka tinukod niadtong tuig sa paglingkod sa trono ni Jerjes. Ang papan pinetsahan sa unang bulan sa tuig, ang Nisan. (A Catalogue of the Late Babylonian Tablets in the Bodleian Library, Oxford, ni R. Campbell Thompson, London, 1927, p. 13, ang papan gitawag ug A. 124) Ang laing papan pinetsahan ug “bulan sa Ab(?), tuig sa paglingkod sa trono ni Jerjes.” Angayng matikdan, kining ulahing papan wala magtawag kang Jerjes sa titulong “hari sa Babilonya, hari sa kayutaan,” nga maoy naandan niadtong panahona.​—Neubabylonische Rechts- und Verwaltungsurkunden übersetzt und erläutert, ni M. San Nicolò ug A. Ungnad, Leipzig, 1934, Tomo I, bahin 4, p. 544, papan Num. 634, nga gitawag ug VAT 4397.

Kining duha ka papan makapalibog. Sa naandan, ang tuig sa paglingkod sa trono sa usa ka hari magsugod human mamatay ang iyang gisundan. Apan, adunay ebidensiya nga ang gisundan ni Jerjes (si Dario) buhi pa hangtod sa ikapitong bulan sa iyang kataposang tuig sa paghari, samtang kining duha ka dokumento sukad sa tuig sa paglingkod ni Jerjes sa trono gipetsahan nga una pa sa ikapitong bulan (ang usa gipetsahan sa unang bulan, ang lain gipetsahan sa ikalimang bulan). Busa kini nga mga dokumento wala magtumong sa yugto sa paglingkod ni Jerjes sa trono human mamatay ang iyang amahan apan nagpaila sa tuig sa iyang paglingkod sa trono sa panahon nga siya kaubang nagmando kang Dario. Kon ang maong tuig sa paglingkod sa trono maoy niadtong 496 W.K.P., sa dihang nahuman ang palasyo ni Jerjes sa Babilonya, ang iyang unang tuig ingong kaubang magmamando nagsugod sa sunod nga bulan sa Nisan, niadtong 495 W.K.P., ug ang iyang ika-21 ug kataposan nga tuig sa pagkahari nagsugod niadtong 475 W.K.P. Sa maong kahimtang, ang paghari ni Jerjes naglakip sa 10 ka tuig nga pagmando kauban ni Dario (gikan sa 496 hangtod sa 486 W.K.P.) ug 11 ka tuig nga pagmando nga siya lamang (gikan sa 486 hangtod sa 475 W.K.P.).

Sa laing bahin, ang mga historyador nagkauyon nga ang unang tuig sa paghari ni Dario II nagsugod sa tingpamulak sa 423 W.K.P. Usa ka Babilonyanhong papan nagpakita nga sa iyang tuig sa paglingkod sa trono, si Dario II diha na sa trono sa ika-4 nga adlaw sa ika-11 nga bulan, nga mao, sa Pebrero 13, 423 W.K.P. (Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, ni R. Parker ug W. H. Dubberstein, 1971, p. 18) Apan, ang duha ka papan nagpakita nga si Artajerjes nagpadayon sa pagmando human sa ika-11 nga bulan, sa ika-4 nga adlaw, sa iyang ika-41 nga tuig. Ang usa gipetsahan sa ika-11 nga bulan, sa ika-17 nga adlaw, sa iyang ika-41 nga tuig. (p. 18) Ang lain gipetsahan sa ika-12 nga bulan sa iyang ika-41 nga tuig. (Old Testament and Semitic Studies, giedit ni Harper, Brown, ug Moore, 1908, Tomo 1, p. 304, papan Num. 12, gitawag ug CBM, 5505) Busa si Artajerjes wala pulihi sa iyang ika-41 nga tuig sa paghari apan nagpadayon sa pagmando hangtod sa katibuk-an niini. Kini nagpakita nga si Artajerjes nagmando gayod ug kapin sa 41 ka tuig ug busa ang iyang unang tuig sa paghari dili iphon nga nagsugod niadtong 464 W.K.P.

Ang ebidensiya nga si Artajerjes Longimanus nagmando saylo pa sa iyang ika-41 nga tuig makaplagan diha sa usa ka dokumento sa negosyo gikan sa Borsippa nga gipetsahan sa ika-50 nga tuig ni Artajerjes. (Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Tomo VII: Mga Papan nga Gikan sa Sippar 2, ni E. Leichty ug A. K. Grayson, 1987, p. 153; papan nga gitawag ug B. M. 65494) Ang usa sa mga papan nga nagdugtong sa kataposan sa paghari ni Artajerjes ug sa sinugdanan sa paghari ni Dario II gipetsahan sa mosunod: “Ika-51 nga tuig, tuig sa paglingkod sa trono, ika-12 nga bulan, ika-20 nga adlaw, si Dario, hari sa kayutaan.” (The Babylonian Expedition of the University of Pennsylvania, Series A: Cuneiform Texts, Tomo VIII, Bahin I, ni Albert T. Clay, 1908, pp. 34, 83, ug Plate 57, Papan Num. 127, gitawag ug CBM 12803) Sanglit ang unang tuig sa paghari ni Dario II maoy niadtong 423 W.K.P., kini nagpasabot nga ang ika-51 nga tuig ni Artajerjes maoy niadtong 424 W.K.P. ug ang iyang unang tuig sa paghari maoy niadtong 474 W.K.P.

Busa, ang mga tinubdan sa ebidensiya nga gikan sa Gresya, Persia, ug Babilonya nagkauyon nga ang tuig sa paglingkod sa trono ni Artajerjes maoy niadtong 475 W.K.P. ug ang iyang unang tuig sa paghari maoy niadtong 474 W.K.P. Kana naghimo sa 455 W.K.P. ingong ika-20 nga tuig ni Artajerjes, sa dihang nagsugod ang 70 ka semana sa Daniel 9:24. Kon pinasukad sa Daniel 9:25 kita moihap ug 69 ka semana sa mga tuig (483 ka tuig) gikan sa 455 W.K.P., modangat kita sa talagsaong tuig sa pag-abot sa Mesiyas nga Pangulo.

May katibuk-an nga 455 ka tuig kon mag-ihap sukad sa 455 W.K.P. hangtod sa 1 K.P. Kon idugang ang nahibilin nga 28 ka tuig (aron mabug-os ang 483 ka tuig) kita modangat sa 29 K.P., ang eksaktong tuig sa dihang si Jesus nga taga-Nasaret gibawtismohan sa tubig, gidihogan sa balaang espiritu, ug misugod sa iyang publikong ministeryo ingong Mesiyas, o Kristo.​—Luc 3:​1, 2, 21, 22.

Pagkapukan ug Pagkabahinbahin sa Imperyo. Mahitungod sa mga manununod ni Artajerjes Longimanus sa trono sa Persia, si Diodorus Siculus naghatag sa mosunod nga impormasyon: “Sa Asia si Haring Jerjes namatay human maghari sa usa ka tuig, o, ingon sa girekord sa uban, duha ka bulan; ug ang iyang igsoong lalaki nga si Sogdianus mipuli sa trono ug nagmando sulod sa pito ka bulan. Siya gipatay ni Dario, kinsa naghari sulod sa napulog-siyam ka tuig.” (Diodorus of Sicily, XII, 71, 1) Ang orihinal nga ngalan niini nga Dario (nailhang si Dario II) maoy Ochus, apan sa pagkahari iyang gigamit ang ngalang Dario. Siya mopatim-aw nga mao ang “Dario” nga gihisgotan sa Nehemias 12:22.

Sunod kang Dario II mipuli si Artajerjes II (gitawag ug Mnemon), nga sa iyang paghari mialsa ang Ehipto ug mihuyang ang relasyon niini sa Gresya. Ang iyang paghari (gipetsahan sukad sa 404 hangtod sa 359 W.K.P.) gisundan sa paghari sa iyang anak nga lalaki nga si Artajerjes III (gitawag usab ug Ochus), kinsa gipasidunggan nga nagmando ug mga 21 ka tuig (358-338 W.K.P.) ug giingong mao ang labing uhaw sa dugo sa tanang magmamando sa Persia. Ang iyang dakong nahimo mao ang pagsakop pag-usab sa Ehipto. Dayon gipasidungog sa sekular nga kasaysayan ang duha-ka-tuig nga pagmando ngadto kang Arses, ug ang lima-ka-tuig nga pagmando ngadto kang Dario III (Codommanus), nga sa iyang paghari gibuno si Felipe sa Macedonia (336 W.K.P.) ug gipulihan sa iyang anak nga lalaki nga si Alejandro. Niadtong 334 W.K.P. si Alejandro misugod sa iyang pag-atake sa Imperyo sa Persia, nga unang nagpildi sa Persianhong kasundalohan didto sa Granicus sa AK nga bahin sa Asia Minor ug sa makausa pa didto sa Issus sa atbang nga bahin sa Asia Minor (333 W.K.P.). Sa kataposan, human mabuntog sa mga Grego ang Fenicia ug Ehipto, napukan ang kataposang pagdepensa sa mga Persianhon didto sa Gaugamela niadtong 331 W.K.P. ug natapos ang Imperyo sa Persia.

Human sa kamatayon ni Alejandro ug sa misunod nga pagkabahin sa iyang imperyo, si Seleucus Nicator ang nagkontrolar sa dakong bahin sa mga teritoryo sa Asia nga ang Persia maoy sentro nga bahin niini. Busa ang Seleucid nga dinastiya sa mga hari nagsugod, nga nagpadayon hangtod sa 64 W.K.P. Si Seleucus Nicator daw mao ang matagnaong tawo nga unang mipadayag ingong “hari sa amihanan” diha sa tagna ni Daniel, nga kaatbang sa Ptolemaikong linya sa mga hari sa Ehipto, kinsa sa sinugdan mopatim-aw nga mao ang mikuha sa papel sa simbolikong “hari sa habagatan.”​—Dan 11:4-6.

Ang Seleucid nga mga hari nagpabilin lamang sa kasadpang bahin sa ilang dominyo tungod sa pagsulod sa mga Partianhon, kinsa nag-ilog sa teritoryo sa Persia sa panahon sa ikatulo ug ikaduhang siglo W.K.P. Sila napildi sa mga Sassaniano sa ikatulong siglo K.P., ug ang pagmando sa mga Sassaniano nagpadayon hangtod sa pagpanakop sa mga Arabo niadtong ikapitong siglo.

Ang tagna ni Ezequiel (27:10) naglakip sa mga Persianhon nga apil sa mga manggugubat nga nag-alagad diha sa kasundalohan sa adunahang Tiro, ug kinsa nakaamot sa kahalangdon niini. Ang Persia gitala usab nga lakip niadtong mga nasod nga sakop sa mga panon nga gisugo sa simbolikong “Gog sa yuta sa Magog” aron sa pagpakig-away sa katawhan nga gipakigsaaran ni Jehova.​—Eze 38:​2, 4, 5, 8, 9.