Kapitulo Katorse

Nailisan ang mga lhanan sa Duha ka Hari

1, 2. (a) Unsay miagak kang Antiochus IV sa pagsugot sa mga gipangayo sa Roma? (b) Kanus-a ang Sirya nahimong usa ka Romanhong probinsiya?

ANG Siryanhong hari nga si Antiochus IV misulong sa Ehipto ug nagkorona sa iyang kaugalingon nga hari niini. Sa hangyo ni Haring Ptolemy VI sa Ehipto, ang Roma nagpadala kang Embahador Caius Popilius Laenas ngadto sa Ehipto. Uban niya ang talagsaong panon sa kasundalohan ug mga mando gikan sa Romanhong Senado nga si Antiochus IV moluwat sa iyang pagkahari sa Ehipto ug mosibog gikan sa nasod. Sa Eleusis, duol sa Alexandria, ang Siryanhong hari ug ang Romanong embahador nagsugat nawong sa nawong. Si Antiochus IV mihangyo nga hatagag panahon aron mokonsulta sa iyang mga magtatambag, apan si Laenas mikudlit ug lingin palibot sa gitindogan sa hari ug misulti kaniya sa pagtubag sa dili pa molakang sa linya. Kay napakaulawan, si Antiochus IV misunod sa mga gipangayo sa mga Romano ug mibalik sa Sirya sa 168 W.K.P. Sa maong paagi natapos ang panagharong sa Siryanhong hari sa amihanan ug sa Ehiptohanong hari sa habagatan.

² Kay may dominanteng bahin sa mga kahikayan sa Tungang Sidlakan, ang Roma nagpadayon pagdiktar sa Sirya. Busa, bisan pag ang ubang mga hari sa Seleucid nga dinastiya nagmando sa Sirya sa pagkamatay ni Antiochus IV sa 163 W.K.P., wala sila mag-okupar sa katungdanan sa “hari sa amihanan.” (Daniel 11:15) Ang Sirya sa kataposan nahimong usa ka Romanhong probinsiya sa 64 W.K.P.

 3. Kanus-a ug sa unsang paagi ang Roma nagmando ibabaw sa Ehipto?

³ Ang Ptolemaiko nga dinastiya sa Ehipto nagpadayon sa paghupot sa katungdanan sa “hari sa habagatan” sulod sa kapig diyutay sa 130 ka tuig human sa pagkamatay ni Antiochus IV. (Daniel 11:14) Panahon sa panagsangka sa Actium, sa 31 W.K.P., gipildi sa Romanong magmamando nga si Octavian ang naipong mga kasundalohan sa kataposang Ptolemaiko nga hara​—si Cleopatra VII​—ug sa iyang Romanong hinigugma, si Mark Antony. Human sa paghikog ni Cleopatra sa pagkasunod tuig, ang Ehipto usab nahimong usa ka Romanhong probinsiya ug wala na magtuman sa papel sa hari sa habagatan. Pagkatuig-30 W.K.P., ang Roma nagmando ibabaw sa Sirya ug Ehipto. Dahomon na ba nato karon nga ang ubang mga pagmando maoy nakahupot sa mga papel sa hari sa amihanan ug hari sa habagatan?

USA KA BAG-ONG HARI NAGPADALAG “USA KA MANININGIL”

 4. Nganong pagadahomon nato nga ang laing magmamando maoy maghupot sa ilhanan sa hari sa amihanan?

⁴ Sa tingpamulak sa 33 K.P., giingnan ni Jesu-Kristo ang iyang mga tinun-an: “Sa dihang inyong malantawan ang dulumtanang butang nga magpahinabog pagkaawaaw, ingon sa gikapamulong pinaagi ni Daniel nga propeta, nga magabarog diha sa balaang dapit, . . . nan silang anaa sa Judea pakalagiwa na ngadto sa kabukiran.” (Mateo 24:​15, 16) Sa pagkutlo gikan sa Daniel 11:​31, si Jesus nagpasidaan sa iyang mga sumusunod mahitungod sa umaabot nga “dulumtanang butang nga magpahinabog pagkaawaaw.” Kining tagnaa nga naglambigit sa hari sa amihanan gipahayag mga 195 ka tuig human sa pagkamatay ni Antiochus IV, ang kataposang Siryanhong hari sa maong papel. Segurado, ang laing magmamando maoy maghupot sa ilhanan sa hari sa amihanan. Kinsa ba kaha kana?

 5. Kinsay mibarog ingong hari sa amihanan, nga nagkuha sa katungdanang giokupar sa nangagi ni Antiochus IV?

⁵ Ang manulonda ni Jehova nga Diyos mitagna: “Mobarog sa iyang katungdanan [ang iya ni Antiochus IV] ang usa nga magpaagi sa usa ka maniningil latas sa halangdong gingharian, ug sulod sa pipila ka adlaw siya mapukan, apan dili tungod sa kasuko ni sa gubat.” (Daniel 11:20) Ang usang “mobarog” niining paagiha mao ang unang Romanong emperador, si Octavian, nga nailhang Cesar Agusto.​—Tan-awa “Ang Usa Pinasidunggan, ang Lain Tinamay,” sa panid 248.

 6. (a) Kanus-a ang “usa ka maniningil” gipaagi latas sa “halangdong gingharian,” ug unsa ka hinungdanon kadto? (b) Nganong ikaingon nga si Agusto namatay “dili tungod sa kasuko ni sa gubat”? (c) Unsang kausaban ang nahitabo sa ilhanan sa hari sa amihanan?

⁶ Ang “halangdong gingharian” ni Agusto naglakip sa “yuta sa Dayandayan”​—ang Romanhong probinsiya sa Judea. (Daniel 11:16) Sa 2 W.K.P., si Agusto nagpadalag “usa ka maniningil” pinaagi sa pagmando sa usa ka pagrehistro, o senso, lagmit aron iyang masayran ang gidaghanon sa populasyon alang sa mga katuyoan sa buluhisan ug militaryong pagrekluta. Tungod sa maong dekreto, si Jose ug Maria mipanaw paingon sa Betlehem aron magparehistro, nga miresulta sa pagkatawo ni Jesus niadtong gitagnang dapit. (Miqueas 5:​2; Mateo 2:​1-12) Sa Agosto 14 K.P.​—“sa pipila ka adlaw,” o wala madugay human sa pagmando sa rehistrasyon​—si Agusto namatay sa pangedarong 76, dili “tungod sa kasuko” diha sa mga kamot sa malipotong mamumuno ni “sa gubat,” kondili ingong resulta sa sakit. Tinuod nga nailisan ang ilhanan sa hari sa amihanan! Kining haria sa maong panahon nahimong ang Romanhong Empiryo diha sa pagkatawo sa mga emperador niini.

‘ANG USANG TINAMAY MIBAROG’

7, 8. (a) Kinsay mibarog sa katungdanan ni Agusto ingong hari sa amihanan? (b) Nganong “ang dignidad sa gingharian” makuli nga gihatag ngadto sa sumusunod ni Agusto Cesar?

⁷ Sa pagpadayon sa tagna, ang manulonda miingon: “Mobarog sa iyang [kang Agusto] katungdanan ang usa nga pagatamayon, ug dili nila ibutang kaniya ang dignidad sa gingharian; ug siya moabot sa panahon nga walay kabalaka ug makahupot sa gingharian pinaagi sa pag-uloulo. Ug kon bahin sa mga bukton sa baha, sila pagabahaan gumikan kaniya, ug sila mabali; ingon man usab ang Pangulo sa pakigsaad.”​—Daniel 11:​21, 22.

⁸ Ang “usa nga pagatamayon” mao si Tiberio Cesar, ang anak lalaki ni Livia, ang ikatulong asawa ni Agusto. (Tan-awa “Ang Usa Pinasidunggan, ang Lain Tinamay,” sa panid 248.) Gikapungtan ni Agusto ang maong hinablos nga lalaki tungod sa daotan niyang mga taras ug dili gustong siya ang mahimong sunod nga Cesar. “Ang dignidad sa gingharian” makuli nga nahatag kaniya human lamang nga nangamatay ang tanang ubang lagmit nga mga sumusunod. Gisagop ni Agusto si Tiberio sa 4 K.P. ug gihimo siyang manununod sa trono. Pagkamatay ni Agusto, ang 54-anyos nga si Tiberio​—ang usang tinamay​—‘mibarog,’ nga nahimong gamhanan ingong Romanong emperador ug hari sa amihanan.

 9. Sa unsang paagi si Tiberio ‘naghupot sa gingharian pinaagi sa pag-uloulo’?

⁹ “Si Tiberio,” matod sa The New Encyclopædia Britannica, “nagmaniobra sa Senado ug wala mosugot nga itudlo siyang emperador sa hapit usa ka bulan [human mamatay si Agusto].” Iyang giingnan ang Senado nga gawas kang Agusto walay usang may katakos sa pagpas-an sa kabug-at sa pagmando sa Empiryo sa Roma ug gihangyo ang mga senador nga ipasig-uli ang republika pinaagi sa pagtugyan sa maong awtoridad ngadto sa usa ka grupo sa mga tawo inay ngadto sa usa ka tawo. “Kay wala motuo sa iyang pulong,” misulat ang historyanong si Will Durant, “ang Senado nakigyukboay kaniya hangtod nga sa kataposan siya midawat sa gahom.” Si Durant midugang: “Ang maniobra maayong pagkadula sa duha ka kiliran. Gitinguha ni Tiberio ang pagmando, o nakapangita unta siyag paagi sa paglikay niana; ang Senado nahadlok ug nasilag kaniya, apan miayad sa pagpasig-uli sa usa ka republika nga gibase, sama sa karaan, diha sa gamhanan-sa-teoriya nga mga asembliya.” Sa maong paagi si Tiberio ‘nakahupot sa gingharian pinaagi sa pag-ulo-ulo.’

10. Sa unsang paagi ‘ang mga bukton sa baha nabali’?

¹⁰ “Kon bahin sa mga bukton sa baha”​—ang mga kasundalohan sa naglibot nga mga gingharian​—ang manulonda miingon: ‘Sila pagabahaan ug mabali.’ Sa dihang si Tiberio nahimong hari sa amihanan, ang iyang pag-umangkong lalaki nga si Germanicus Cesar maoy komandante sa Romanong mga sundalo sa Suba sa Rino. Sa 15 K.P., gipangunhan ni Germanicus ang iyang kasundalohan batok sa Alemang bayaning si Arminius, uban ang diyutayng kalamposan. Ugaling, ang diyutayng mga kadaogan naangkon nga dakog gasto, ug human niadto gihunong ni Tiberio ang militaryong kampanya sa Alemanya. Sa kapulihay, pinaagi sa pagpasiugda sa gubat sibil, gisulayan niya pagsanta nga magkahiusa ang Alemang mga tribo. Si Tiberio kasagarang mipalabi sa depensibong polisa labot sa langyawng kahikayan ug nagsentro sa pagpalig-on sa mga utlanan. Milampos ang maong baroganan. Niining paagiha ang “mga bukton sa baha” nakontrolar ug ‘nabali.’

11. Sa unsang paagi ‘ang Pangulo sa pakigsaad nabali’?

¹¹ ‘Nabali’ usab “ang Pangulo sa pakigsaad” nga gihimo ni Jehova nga Diyos uban kang Abraham sa pagpanalangin sa tanang banay sa yuta. Si Jesu-Kristo mao ang Binhi ni Abraham nga gisaad sa maong pakigsaad. (Genesis 22:​18; Galacia 3:16) Sa Nisan 14, 33 K.P., si Jesus mibarog sa atubangan ni Poncio Pilato sa palasyo sa Romanong gobernador sa Jerusalem. Ang Hudiyong mga saserdote nag-akusar kang Jesus sa pagbudhi sa emperador. Apan giingnan ni Jesus si Pilato: “Ang akong gingharian dili bahin niining kalibotana. . . . Ang akong gingharian dili gikan niini nga tinubdan.” Aron ang Romanong gobernador dili makapagawas sa walay-salang si Jesus, ang mga Hudiyo misinggit: ‘Kon buhian mo kining tawhana, ikaw dili usa ka higala ni Cesar. Ang matag tawo nga nagahimo sa iyang kaugalingon nga usa ka hari nagasultig batok kang Cesar.’ Human sa pag-awhag sa pagpatay kang Jesus, sila miingon: “Kami walay hari gawas kang Cesar.” Sumala sa balaod sa “sala batok sa kamahalan,” nga gipadako ni Tiberio sa paglakip sa halos bisan unsang pag-insulto kang Cesar, si Pilato nagtugyan kang Jesus aron “mabali,” o ilansang sa usa ka kahoyng sakitanan.​—Juan 18:​36; 19:​12-16; Marcos 15:14-20.

USA KA DIKTADOR ‘NAGLARAW SA IYANG MGA LARAW’

12. (a) Kinsay nakig-alyansa kang Tiberio? (b) Sa unsang paagi si Tiberio ‘nahimong kusganon pinaagi sa usa ka gamay nga nasod’?

¹² Nga nagtagna gihapon mahitungod kang Tiberio, ang manulonda miingon: “Tungod sa ilang pakig-alyansa kaniya siya magapanglimbong ug mogula ug mahimong kusganon pinaagi sa usa ka gamay nga nasod.” (Daniel 11:23) Ang mga membro sa Romanhong Senado sumala sa batakang-balaod ‘nakig-alyansa’ kang Tiberio, ug siya sa pormal nagdepende kanila. Apan siya malimbongon, nga sa pagkatinuod nahimong “kusganon pinaagi sa usa ka gamay nga nasod.” Kanang gamay nga nasod mao ang Romanhong Praetorianong Guwardiya, nga nagkampo duol sa mga paril sa Roma. Ang pagkaduol niana nakapahadlok sa Senado ug nakatabang kang Tiberio sa pagpugong sa bisan unsang mga pag-alsa batok sa iyang awtoridad taliwala sa katawhan. Busa, pinaagi sa mga 10,000 ka guwardiya, si Tiberio nagpabiling kusganon.

13.Sa unsang paagi si Tiberio milabaw sa iyang mga katigulangan?

¹³ Ang manulonda midugang sa pagtagna: “Sa panahon nga walay kabalaka, siya mosulod ngadto sa katambok sa sakop nga distrito ug mobuhat niadtong wala buhata sa iyang mga amahan ug sa mga amahan sa iyang mga amahan. Ang mga inagaw ug inilog ug mga manggad iyang katagon sa ilang taliwala; ug batok sa mga kinutaang dapit siya magalaraw sa iyang mga laraw, apan hangtod lamang sa usa ka panahon.” (Daniel 11:24) Si Tiberio labihan ka matahapon, ug sa iyang paghari daghan ang gimandong mga pagpatay. Kasagarang tungod sa impluwensiya ni Sejanus, komandante sa Praetorianong Guwardiya, ang ulahing bahin sa iyang paghari gitiman-an sa kalisang. Sa kataposan, si Sejanus mismo gikatahapan ug gipapatay. Sa pagkadiktador ibabaw sa katawhan, si Tiberio milabaw sa iyang mga katigulangan.

14. (a) Sa unsang paagi si Tiberio nagkatag sa “mga inagaw ug inilog ug mga manggad” sa katibuk-an sa Romanhong mga probinsiya? (b) Unsay pag-isip kang Tiberio sa dihang siya namatay?

¹⁴ Hinuon, si Tiberio nagkatag sa “mga inagaw ug inilog ug mga manggad” sa katibuk-an sa Romanhong mga probinsiya. Panahon sa iyang pagkamatay, ang tanang katawhang ginsakpan nagtagamtam ug kadagaya. Gamay ang mga buluhisan, ug siya nahimong manggihatagon ngadto niadtong diha sa mga dapit nga naglisod. Kon ang mga sundalo o opisyales magdaogdaog kang bisan kinsa o magpasiugdag kahiwian sa pagdumala sa mga butang, makadahom sila sa empiryohanong panimalos. Ang hugot nga paghawid sa gahom nagpatunhay sa publikong kasegurohan, ug ang mas maayong sistema sa komunikasyon nakatabang sa komersiyo. Gitino ni Tiberio nga ang mga kahikayan gidumala sa makiangayon ug makanunayong paagi sa sulod ug sa gawas sa Roma. Ang mga balaod gipaarang-arang, ug ang kalagdaang sosyal ug moral gipausbaw sa pagpadaghan sa mga repormang gisugdan ni Agusto Cesar. Bisan pa niana, si Tiberio ‘naglaraw sa iyang mga laraw,’ mao nga ang Romanong historyanong si Tacitus nagbatbat kaniya ingong usa ka tawong salingkapaw, nga hanas sa pagpakaaron-ingnon. Sa panahong siya namatay sa Marso 37 K.P., si Tiberio giisip nga usa ka diktador.

15. Unsay kahimtang sa Roma sa hinapos sa una ug sa sinugdan sa ikaduhang mga siglo K.P.?

¹⁵ Ang mga kapuli ni Tiberio nga miokupar sa papel sa hari sa amihanan naglakip kang Gaius Cesar (Caligula), Claudius I, Nero, Vespasian, Tito, Domitian, Nerva, Trajan, ug Hadrian. “Sa kinadak-ang bahin,” matod sa The New Encyclopædia Britannica, “ang mga kapuli ni Agusto nagpadayon sa iyang mga polisa sa administrasyon ug programa sa pagpanukod, bisan pag may menos nga kamamugnaon ug labawng pagpagarbo.” Ang samang basahon dugang mipunting: “Sa hinapos sa una ug sa sinugdan sa ikaduhang mga siglo ang Roma diha sa pungkay sa iyang kahalangdon ug sa populasyon.” Bisan pag ang Roma may suliran sa mga utlanan sa empiryo niadtong panahona, ang iyang unang gitagnang pakigharong sa hari sa habagatan nahitabo lang sa ikatulong siglo K.P.

NAAGHAT BATOK SA HARI SA HABAGATAN

16, 17. (a) Kinsay nagbaton sa papel sa hari sa amihanan nga gihisgotan sa Daniel 11:25? (b) Kinsay nakaokupar sa katungdanan sa hari sa habagatan, ug sa unsang paagi nahitabo kadto?

¹⁶ Ang manulonda sa Diyos nagpadayon sa tagna, nga nag-ingon: “Iyang [ang hari sa amihanan] palihokon ang iyang gahom ug ang iyang kasingkasing batok sa hari sa habagatan uban ang dakong panon sa kasundalohan; ug ang hari sa habagatan, sa iyang bahin, mangisog alang sa gubat uban ang usa ka hilabihan ka dako ug gamhanang panon sa kasundalohan. Ug siya [ang hari sa amihanan] dili makabarog, tungod kay sila maglaraw batok kaniya ug mga laraw. Ug silang nangaon sa iyang espesyal nga pagkaon magpukan kaniya. Ug kon bahin sa iyang sa kasundalohan, kini igabanlas, ug daghan gayod ang mangapukan nga mga pinatay.”​—Daniel 11:​25, 26.

¹⁷ Mga 300 ka tuig human himoa ni Octavian ang Ehipto nga Romanhong probinsiya, ang Romanong Emperador Aurelian maoy mikuha sa papel sa hari sa amihanan. Kasamtangan, si Hara Septimia Zenobia sa koloniya sa Roma nga Palmyra maoy nag-okupar sa katungdanan sa hari sa habagatan.a (Tan-awa ang “Si Zenobia​—Ang Manggugubat nga Hara sa Palmyra,” sa panid 252.) Ang kasundalohan sa Palmyra nag-okupar sa Ehipto sa 269 K.P. sa pasangil nga himoon kanang lig-on alang sa Roma. Gusto ni Zenobia nga himoon ang Palmyra nga dominanteng siyudad sa silangan ug buot magmando sa silangang mga probinsiya sa Roma. Kay nahadlok sa iyang tingusbawan, gipalihok ni Aurelian “ang iyang gahom ug ang iyang kasingkasing” sa pagsulong kang Zenobia.

18. Unsa ang sangpotanan sa panag-away tali ni Emperador Aurelian, ang hari sa amihanan, ug ni Hara Zenobia, ang hari sa habagatan?

¹⁸ Ingong pagmando nga gipangulohan ni Zenobia, ang hari sa habagatan ‘nangisog’ alang sa pagpakiggubat batok sa hari sa amihanan uban ang “hilabihan ka dako ug gamhanang panon sa kasundalohan” ubos sa duha ka heneral, si Zabdas ug Zabbai. Apan si Aurelian nagpukan sa Ehipto ug unya milansad sa usa ka ekspedisyon ngadto sa Asia Minor ug Sirya. Si Zenobia napildi sa Emesa (karon Homs), nga unya siya misibog ngadto sa Palmyra. Sa gisulong ni Aurelian kadtong siyudara, maisogong gidepensahan kini ni Zenobia apan wala molampos. Siya ug ang iyang anak lalaki nangalagiw paingon sa Persia, nga unya hidakpan lamang sa mga Romano sa may Subang Eufrates. Ang mga taga-Palmyra misurender sa ilang siyudad sa 272 K.P. Wala patya ni Aurelian si Zenobia, nga naghimo kaniyang pangunang atraksiyon sa iyang madaogong prosesyon latas sa Roma sa 274 K.P. Iyang gigugol ang nahibilin niyang kinabuhi ingong usa ka Romanong matrona.

19. Sa unsang paagi si Aurelian nahulog ‘tungod sa mga laraw batok kaniya’?

¹⁹ Si Aurelian mismo ‘wala makabarog tungod sa mga laraw batok kaniya.’ Sa 275 K.P., gisugdan niya ang usa ka ekspedisyon batok sa mga Persianhon. Samtang nagpaabot siya sa Thrace sa higayong motabok sa agianan sa dagat paingon sa Asia Minor, kadtong ‘nagkaon sa iyang pagkaon’ nagpatuman sa mga laraw batok kaniya ug nagpahinabo sa iyang ‘pagkapukan.’ Iyang silotan ang iyang sekretaryong si Eros tungod sa mga kahiwian. Apan, si Eros nagpalsipikar sa usa ka listahan sa mga ngalan sa pila ka opisyal nga markado nga patyon. Ang pagkakita sa maong listahan nagdasig sa mga opisyal sa pagplano sa malipotong pagpatay kang Aurelian ug nagpatay kaniya.

20. Sa unsang paagi ang “panon sa kasundalohan” sa hari sa amihanan ‘gibanlas’?

²⁰ Ang karera sa hari sa amihanan wala matapos uban sa pagkamatay ni Emperador Aurelian. Misunod ang ubang Romanong mga magmamando. Sulod sa usa ka panahon, dihay usa ka emperador sa kasadpan ug usa sa silangan. Ubos niining mga tawhana ang “panon sa kasundalohan” sa hari sa amihanan ‘gibanlas,’ o ‘gitibulaag,’b ug daghan ang ‘napukan nga namatay’ tungod sa mga pagsulong sa Alemang mga tribo gikan sa amihanan. Gilapas sa mga Goth ang mga utlanan sa Roma sa ikaupat ka siglo K.P. Ang mga pagsulong nagpadayon, nga nagsunodsunod. Sa 476 K.P., ang Alemang pangulong si Odoacer nagtangtang sa kataposang emperador nga nagmando gikan sa Roma. Sa sinugdan sa ikaunom nga siglo, ang Empiryo sa Roma sa kasadpan nabungkag, ug ang Alemang mga hari nagmando sa Amihanang Aprika, Britannia, Espanya, Gaul, ug Italya. Ang silangang bahin sa empiryo milungtad hangtod sa ika-15ng siglo.

USA KA DAKONG EMPIRYO NABAHIN

21, 22. Unsang mga kausaban ang gipahinabo ni Constantino sa ikaupat nga siglo K.P.?

²¹ Nga wala mohatag sa dili-hinungdanong mga detalye mahitungod sa pagkabungkag sa Empiryo sa Roma, nga gidangtag mga siglo, ang manulonda ni Jehova nagpadayon sa pagtagna sa dugang nga mga kahimoan sa hari sa amihanan ug hari sa habagatan. Bisan pa niana, ang mubong pagsubli sa pila ka panghitabo sa Empiryo sa Roma motabang kanato sa pag-ila sa duha ka magkaindig nga mga hari sa ulahing kapanahonan.

²² Sa ikaupat nga siglo, ang Romanong Emperador Constantino mihatag ug Estadong pag-ila sa apostatang Kristiyanidad. Gipatawag gani niya ug personal nga gidumala ang usa ka konsilyo sa simbahan sa Nicaea, Asia Minor, sa 325 K.P. Sa ulahi, gibalhin ni Constantino ang residensiya sa emperador gikan sa Roma ngadto sa Byzantium, o Constantinople, nga naghimo nianang siyudara nga iyang bag-ong kaulohan. Ang Empiryo sa Roma nagpadayon ubos sa pagmando sa usa ka ulitawong emperador hangtod sa pagkamatay ni Emperador Theodosius I, sa Enero 17, 395 K.P.

23. (a) Unsang pagkabahin sa Empiryo sa Roma ang nahitabo sa pagkamatay ni Theodosius? (b) Kanus-a natapos ang Silangang Empiryo? (c) Kinsay nagmando sa Ehipto sa 1517?

²³ Sa pagkamatay ni Theodosius, ang Empiryo sa Roma nabahin taliwala sa iyang mga anak lalaki. Nadawat ni Honorius ang kasadpang bahin, ug si Arcadius ang silangan, uban sa Constantinople ingong iyang kaulohan. Ang Britannia, Gaul, Italya, Espanya, ug Amihanang Aprika nahiapil sa mga probinsiya sa kasadpang dibisyon. Ang Macedonia, Thrace, Asia Minor, Sirya, ug Ehipto maoy mga probinsiya sa silangang dibisyon. Sa 642 K.P., ang kaulohan sa Ehipto, ang Alexandria, nahulog ngadto sa mga Saracen (mga Arabiano), ug ang Ehipto nahimong usa ka probinsiya sa mga caliph. Sa Enero 1449, si Constantino XI nahimong kataposang emperador sa silangan. Ang Ottoman nga mga Turko ubos kang Sultan Mehmed II nagpukan sa Constantinople sa Mayo 29, 1453, nga nagtapos sa Silangang Romanhong Empiryo. Sa tuig 1517 ang Ehipto nahimong usa ka probinsiya sa Turkiya. Apan, sa ngadtongadto kining yuta sa karaang hari sa habagatan nailalom sa gahom sa laing empiryo gikan sa kasadpang seksiyon.

24, 25. (a) Sumala sa mga historyano, unsay nagtimaan sa sinugdanan sa Balaang Romanhong Empiryo? (b) Sa kataposan unsay nahitabo sa titulong “emperador” sa Balaang Romanhong Empiryo?

²⁴ Sa kasadpang seksiyon sa Empiryo sa Roma mitungha ang Katolikong obispo sa Roma, ang iladong si Papa Leo I, kinsa gisalikway tungod sa pag-insistir nga dawaton ang awtoridad sa papa sa ikalimang siglo K.P. Sa wala madugay, ang papa nangako sa pagkorona sa emperador sa kasadpang seksiyon. Nahitabo kadto sa Roma sa adlaw sa Pasko sa 800 K.P., sa dihang gikoronahan ni Papa Leo III ang Frankish nga Haring Carlos (Karlomagno) nga emperador sa bag-ong Kasadpang Romanhong Empiryo. Ang maong pagkorona nagbuhi pag-usab sa pagmando sa emperador sa Roma ug, sumala sa pipila ka historyano, nagtimaan sa sinugdanan sa Balaang Romanhong Empiryo. Sukad niadto naglungtad ang Silangang Empiryo ug ang Balaang Romanhong Empiryo sa kasadpan, nga ang duha nag-angkong Kristohanon.

²⁵ Sa pag-aginod sa panahon, ang mga sumusunod ni Karlomagno napamatud-ang dili-mabungahong mga magmamando. Ang katungdanan sa emperador nabakante gani sulod sa usa ka panahon. Kasamtangan, nakaangkon ug gahom ang Alemang Haring Otto I sa kinadak-an sa amihanan ug sentral nga Italya. Giproklamar niya ang iyang kaugalingon nga hari sa Italya. Sa Pebrero 2, 962 K.P., si Papa Juan XII nagkorona kang Otto I nga emperador sa Balaang Romanhong Empiryo. Ang iyang kaulohan maoy didto sa Alemanya, ug ang mga emperador maoy mga Aleman, ingon man ang kadaghanan nilang ginsakpan. Lima ka siglo sa ulahi naangkon sa Austrianong balay sa Hapsburg ang titulong “emperador” ug naghupot niana sulod sa kadaghanang nahibiling mga tuig sa Balaang Romanhong Empiryo.

ANG DUHA KA HARI NATATAW NA USAB

26. (a) Unsay ikaingon bahin sa kataposan sa Balaang Romanhong Empiryo? (b) Kinsay migula nga hari sa amihanan?

²⁶ Gihapak ni Napoléon I sa kamatayon ang Balaang Romanhong Empiryo sa dihang midumili siya sa pag-ila sa kalungtaran niini human sa iyang mga kadaogan sa Alemanya sulod sa tuig 1805. Kay wala makahimo sa pagdepensa sa korona, si Emperador Francis II miluwat sa pagka-Romanong emperador sa Agosto 6, 1806, ug misibog ngadto sa iyang nasodnong kagamhanan ingong emperador sa Austria. Human sa 1,006 ka tuig, ang Balaang Romanhong Empiryo​—nga gitukod ni Leo III, usa ka Romano Katolikong papa, ug ni Karlomagno, usa ka Frankish nga hari​—natapos. Sa 1870, ang Roma nahimong kaulohan sa Gingharian sa Italya, nga bulag sa Batikano. Pagkasunod tuig, ang usa ka Alemanhong empiryo nagsugod uban kang Wilhelm I nga ginganlang cesar, o kaiser. Sa ingon ang modernong-adlawng hari sa amihanan​—ang Alemanya​—mitungha sa kalibotan.

27. (a) Sa unsang paagi ang Ehipto nahimong usa ka protektadong nasod sa Britanya? (b) Kinsay nahidangat sa katungdanan sa hari sa habagatan?

²⁷ Apan kinsa man ang modernong-adlaw nga hari sa habagatan? Gipakita sa kasaysayan nga ang Britanya nakabaton ug empiryohanong gahom sa ika-17ng siglo. Kay buot mobalda sa Britanikong mga ruta sa negosyo, si Napoléon I nagbuntog sa Ehipto sa 1798. Ang gubat miresulta, ug ang Britaniko-Ottoman nga alyansa nagpugos sa Pranses sa pagsibog gikan sa Ehipto, nga nailhang hari sa habagatan sa sinugdan sa panag-away. Sa misunod nga siglo, midako ang Britanikong impluwensiya sa Ehipto. Human sa 1882, ang Ehipto sa pagkatinuod maoy usa ka teritoryo sa Britanya. Sa pagsilaob sa Gubat sa Kalibotan I sa 1914, ang Ehipto nahisakop sa Turkiya ug gimandoan sa usa ka khedive, o viceroy. Ugaling, human modapig ang Turkiya sa Alemanya nianang gubata, ang Britanya nagpapahawa sa khedive sa katungdanan ug mideklarar sa Ehipto nga usa ka protektadong nasod sa Britanya. Sa inanay nagkasuod, ang Britanya ug Tinipong Bansa sa Amerika nahimong Anglo-Amerikanhong Gahom sa Kalibotan. Nga tingob, sila nahidangat sa katungdanan sa hari sa habagatan.

[Mga footnote]

UNSAY IMONG NASABTAN?

• Kinsang Romanong emperador ang unang mibarog ingong hari sa amihanan, ug kanus-a niya ipadala ang “usa ka maniningil”?

• Kinsay nagkuha sa katungdanan sa hari sa amihanan sunod kang Agusto, ug sa unsang paagi ‘ang Pangulo sa pakigsaad nabali’?

• Unsa ang resulta sa panag-away tali kang Aurelian ingong hari sa amihanan ug kang Zenobia ingong hari sa habagatan?

• Unsay nahitabo sa Empiryo sa Roma, ug unsang mga nasora ang nag-okupar sa mga katungdanan sa duha ka hari sa pagkatapos sa ika-19 nga siglo?

[Kahon/Hulagway sa panid 248-251]

ANG USA PINASIDUNGGAN, ANG LAIN TINAMAY

ANG usa naghimo sa punog-away nga republika nga usa ka empiryo sa kalibotan. Ang lain nagpadaghan sa iyang bahandi sa kawhaan ka pilo sa 23 ka tuig. Ang usa pinasidunggan sa iyang pagkamatay, apan ang lain tinamay. Ang mga pagmando niining duha ka emperador sa Roma nagdugtong sa kinabuhi ug sa ministeryo ni Jesus. Kinsa ba sila? Ug nganong ang usa pinasidunggan, samtang ang lain dili?

IYANG “NAKAPLAGAN NGA PINAGBANG-YUTA ANG ROMA UG GIBIYAAN KANANG MARMOL”

Sa 44 W.K.P. sa dihang malipotong gipatay si Julius Cesar, ang apong lalaki sa iyang igsoong babaye nga si Gaius Octavian maoy 18 anyos lamang. Kay sinagop nga anak ni Julius Cesar ug iyang pangunang personal nga manununod, ang batan-ong si Octavian dihadiha milarga paingon sa Roma aron angkonon ang iyang panulondon. Didto iyang nahibalag ang lisod-buntogong kontra​—ang pangunang tenyente ni Cesar, si Mark Antony, kinsa naglaom nga mahimong pangunang manununod. Ang misangpot nga politikanhong kasungian ug pag-ilogay sa gahom milungtad ug 13 ka tuig.

Human lamang sa pagparot sa giipong mga puwersa sa Ehiptohanong Hara Cleopatra ug sa iyang hinigugmang si Mark Antony (sa 31 W.K.P.) nga si Octavian migulang dili-malalis nga magmamando sa Empiryo sa Roma. Sa pagkasunod tuig si Antony ug Cleopatra naghikog, ug gisumbak ni Octavian ang Ehipto. Ang kataposang salin sa Empiryo sa Gresya sa ingon nawagtang, ug ang Roma nahimong gahom sa kalibotan.

Sa paghinumdom nga ang paggamit ni Julius Cesar sa gahom sa diniktador nga paagi misangpot sa malipotong pagpatay kaniya, si Octavian nagbantay nga ang sayop dili masubli. Busa aron dili masilo ang Romanhong mga pagbati nga dapig sa usa ka republika, gitaptapan niya ang iyang pagkahari sa republikang besti. Gibalibaran niya ang mga titulong “hari” ug “diktador.” Sa paghimog dugang lakang, siya nagpahibalo sa iyang tuyo nga ang paggahom sa tanang probinsiya itugyan ngadto sa Romanhong Senado ug mitanyag sa pagluwat sa mga katungdanan nga iyang gihuptan. Misaler ang maong taktika. Ang nagpabiling Senado miawhag kang Octavian sa paghupot sa iyang mga katungdanan ug paggahom sa pipila ka probinsiya.

Dugang pa, sa Enero 16, 27 W.K.P., ang Senado naghatag kang Octavian sa titulong “Agusto,” nga nagkahulogang “Binayaw, Sagrado.” Si Octavian wala lamang magdawat sa titulo kondili nag-usob usab sa ngalan sa usa ka bulan alang sa iyang kaugalingon ug naghulam ug usa ka adlaw gikan sa Pebrero aron ang Agosto makabatog samang gidaghanon sa mga adlaw sa Hulyo, ang bulan nga ginganlan sumala kang Julius Cesar. Sa ingon si Octavian nahimong unang emperador sa Roma ug human niadto nailhang Cesar Agusto o “Usa nga Halangdon.” Sa ulahi iyang gihuptan usab ang titulong “pontifex maximus” (hataas nga saserdote), ug sa 2 W.K.P.​—ang tuig sa pagkatawo ni Jesus​—ang Senado naghatag kaniya sa titulong Pater Patriae, “Amahan sa Iyang Nasod.”

Sa mao mismong tuig, “ang usa ka mando gipagula gikan kang Cesar Agusto nga ang tanan sa gipuy-ang yuta magparehistro; . . . ug ang tanang tawo nanagpanaw aron magparehistro, ang matag usa ngadto sa iyang kaugalingong siyudad.” (Lucas 2:​1-3) Ingong resulta sa maong mando, si Jesus natawo sa Betlehem ingong katumanan sa tagna sa Bibliya.​—Daniel 11:​20; Miqueas 5:2.

Ang kagamhanan ubos kang Agusto natiman-an sa usa ka sukod sa kamatinud-anon ug lig-ong panalapi. Si Agusto mitukod usab ug epektibong sistema sa koreyo ug migamag mga dalan ug mga taytayan. Iyang giorganisar pag-usab ang armadong kusog, gimugna ang usa ka permanenteng puwersa nabal, ug gitukod ang hamiling pundok sa mga magbalantay sa emperador nga nailhang Praetorianong Guwardiya. (Filipos 1:13) Ubos sa iyang pagpaluyo, ang mga magsusulat nga si Virgil ug Horace miusbaw ug ang mga eskultor mimugnag matahom nga mga buhat sa gitawag karon nga klasikong estilo. Si Agusto naghuman sa mga tinukod nga gibiyaan ni Julius Cesar nga wala matapos ug nag-ayo sa daghang templo. Ang Pax Romana (“Romanhong Kalinaw”) nga iyang gipailaila milungtad ug kapin sa 200 ka tuig. Sa Agosto 19, 14 K.P., sa edad nga 76, si Agusto namatay ug gisimba ingong diyos human niadto.

Si Agusto nanghambog nga iyang “nakaplagan nga pinagbang-yuta ang Roma ug gibiyaan kanang marmol.” Kay dili gustong mahibalik ang Roma ngadto sa punog-away nga mga adlaw sa kanhing republika, siya nagplano sa pag-andam sa sunod nga emperador. Apan siya walay kapilian kon bahin sa usa ka sumusunod. Ang iyang pag-umangkong lalaki, duha ka apong lalaki, usa ka umagad-nga-lalaki, ug usa ka hinablos nga lalaki tanan nangamatay, nga nagbilin lamang sa iyang hinablos nga lalaking si Tiberio nga maoy mosunod.

“ANG USA NGA PAGATAMAYON”

Walay usa ka bulan sa pagkamatay ni Agusto, ang Romanhong Senado nagngalan sa 54-anyos nga Tiberio nga emperador. Si Tiberio nagkinabuhi ug nagmando hangtod sa Marso 37 K.P. Busa, siya ang emperador sa Roma sa gidugayon sa publikong ministeryo ni Jesus.

Ingong emperador, si Tiberio samang may maayong mga hiyas ug mga bisyo. Lakip sa maayo niyang mga hiyas mao ang pagpanuko paggasto alang sa mga kaluhoan. Ingong resulta, ang empiryo miuswag ug may salapi siya alang sa kapasig-ulian gikan sa mga katalagman ug daotang mga panahon. Sa iyang kadungganan, giisip ni Tiberio nga siya tawo lamang, gibalibaran ang daghang gipasidungog nga mga titulo, ug sagad nga gipunting ang pagsimba sa emperador kang Agusto inay sa iyang kaugalingon. Wala siya magngalan sa usa ka bulan sa kalendaryo sumala sa iyang ngalan sama sa gihimo ni Agusto ug Julius Cesar alang sa ilang kaugalingon, ni siya mitugot sa uban sa pagpasidungog kaniya nianang paagiha.

Hinunoa, ang mga bisyo ni Tiberio milabaw sa iyang maayong mga hiyas. Siya matahapon kaayo ug salingkapaw sa iyang pagpakiglabot sa uban, ug ang iyang paghari nahupngan sa gimandong mga pagpatay​—daghan sa kanhing mga higala niya nahilakip sa mga biktima. Iyang gilugwayan ang balaod sa lèse-majesté (nadaot nga kamahalan) nga naglakip, dugang sa rebelyosong mga buhat, sa mga pulong pakaulaw batok sa iyang pagkatawo. Lagmit nga pinasukad sa puwersa sa maong balaod, ang mga Hudiyo nagpugos sa Romanong Gobernador Poncio Pilato nga ipapatay si Jesus.​—Juan 19:​12-16.

Gipundok ni Tiberio ang Praetorianong Guwardiya duol sa Roma pinaagi sa pagtukod ug kinutaang mga baraks sa amihanan sa mga paril sa siyudad. Ang presensiya sa Guwardiya nakapahadlok sa Romanhong Senado, nga usa ka hulga sa iyang gahom, ug nagpugong sa kamasukihon sa katawhan. Gidasig usab ni Tiberio ang sistema sa pagkamay-magsusumbong, ug ang kalisang maoy timaan sa ulahing bahin sa iyang pagmando.

Sa iyang pagkamatay, si Tiberio giisip nga usa ka diktador. Sa iyang pagkamatay, ang mga Romano nagsadya ug ang Senado midumili sa paghimo kaniyang diyos. Tungod sa maong mga katarongan ug uban pa, atong masabtan nga diha kang Tiberio natuman ang tagna nga nag-ingong “ang usa nga pagatamayon” motungha ingong “ang hari sa amihanan.”​—Daniel 11:​15, 21.

UNSAY IMONG NASABTAN?

• Sa unsang paagi si Octavian nahimong unang emperador sa Roma?

• Unsay ikaingon mahitungod sa mga kahimoan sa gobyerno ni Agusto?

• Unsa ang maayong mga hiyas ug mga bisyo ni Tiberio?

• Sa unsang paagi ang tagna mahitungod sa “usa nga pagatamayon” natuman kang Tiberio?

[Hulagway]

Tiberio

[Kahon/Mga hulagway sa mga panid 252-255]

SI ZENOBIA—ANG MANGGUGUBAT NGA HARA SA PALMYRA

“ITOMON ang iyang pamanit . . . Ang iyang ngipon puti sama sa perlas, ug ang iyang dagkong itom nga mga mata nagpangidlap sa talagsaong kasidlak, nga gipalulot sa labing madanihong kalumo. Kusog ug mananoy ang iyang paningog. Ang iyang lakin-ong pagpanabot gipalig-on ug gipausbaw sa pagtuon. Sinati siya sa pinulongang Latin, apan samang hanas sa Grego, Syriac, ug sa Ehiptohanong mga pinulongan.” Kana ang mga pagdayeg nga gihatag sa historyanong si Edward Gibbon kang Zenobia​—ang manggugubat nga hara sa Siryanhong siyudad sa Palmyra.

Ang bana ni Zenobia mao ang taga-Palmyra nga hamiling tawo nga si Odaenathus, kinsa gigantihan sa ranggong konsul sa Roma sa 258 K.P. tungod kay malamposon siyang nangampanya batok sa Persia alang sa Romanong Empiryo. Duha ka tuig sa ulahi, nadawat ni Odaenathus gikan sa Romanong Emperador Gallienus ang titulong corrector totius Orientis (gobernador sa tibuok Silangan). Kadto maoy pag-ila sa iyang kadaogan batok kang Haring Shāpūr I sa Persia. Sa kadugayan si Odaenathus naghatag sa iyang kaugalingon sa titulong “hari sa mga hari.” Ang maong mga kalamposan ni Odaenathus mahimong sa dakong sukod maoy tungod sa kaisog ug maayong panabot ni Zenobia.

SI ZENOBIA NAGTINGUHA SA PAGMUGNAG USA KA EMPIRYO

Sa 267 K.P., sa pungkay sa iyang karera, si Odaenathus ug iyang manununod malipotong gipatay. Gibanos ni Zenobia ang katungdanan sa iyang bana, sanglit ang iyang anak lalaki bata pa kaayo aron maghari. Kay matahom, ambisyosa, may-katakos ingong magdudumala, naanad sa pagpangampanya uban sa iyang bana, ug larinong mosulti sa ubay-ubayng mga pinulongan, siya nakaangkon sa pagtahod ug pagpaluyo sa iyang mga sakop. Gusto kaayo ni Zenobia nga makakat-on ug gilibotan ang iyang kaugalingon sa maalamong mga tawo. Usa sa iyang mga magtatambag mao ang pilosopo ug orador nga si Cassius Longinus—giingon nga maoy “usa ka buhing librarya ug naglakawng museyo.” Sa librong Palmyra and Its Empire​—Zenobia’s Revolt Against Rome, ang awtor nga si Richard Stoneman miingon: “Sulod sa lima ka tuig human mamatay si Odenathus . . . , si Zenobia sa bug-os dinawat na diha sa mga alimpatakan sa iyang katawhan ingong hara sa Silangan.”

Sa usa ka kiliran sa dominyo ni Zenobia mao ang Persia, nga gipiangan niya ug sa iyang bana, ug sa pikas kiliran mao ang nagtinga nga Roma. Mahitungod sa mga kahimtang sa Empiryo sa Roma niadtong panahona, ang historyanong si J. M. Roberts nag-ingon: “Ang ikatulong siglo maoy . . . daotan kaayong panahon alang sa Roma sa mga utlanan sa managsamang silangan ug kasadpan, samtang sa kaugalingong nasod nasugdan ang usa ka bag-ong yugto sa gubat sibil ug giawayang mga pagpanunod. Kawhaag-duha ka emperador (walay labot ang mga nangangkon) nagpulipuli pagmando.” Sa laing bahin, ang Siryanhong hara maoy nakapahiluna-pag-ayo nga absolutong hara diha sa iyang dominyo. “Kay nagkontrol sa katimbang sa duha ka empiryo [Persianhon ug Romanhon],” nag-ingon si Stoneman, “siya makapangandoy sa pagmugnag ikatulo nga maoy mogahom nilang duha.”

Ang higayon ni Zenobia sa pagpauswag sa iyang harianong mga gahom miabot sa 269 K.P. sa dihang ang usa ka nangangkong manununod nga milalis sa Romanhong pagkamagmamando mipatim-aw sa Ehipto. Ang kasundalohan ni Zenobia mimartsa sa madali paingon sa Ehipto, nagpukgo sa rebelde, ug nagbihag sa nasod. Sa pagproklamar sa iyang kaugalingon nga hara sa Ehipto, siya naggamag mga kuwarta nga adunay iyang ngalan. Ang iyang gingharian sa maong panahon nagsukad sa subang Nilo hangtod sa subang Eufrates. Maoy niadtong higayona sa iyang kinabuhi nga si Zenobia nag-okupar sa katungdanang “hari sa habagatan.”​—Daniel 11:​25, 26.

KAULOHANG SIYUDAD NI ZENOBIA

Si Zenobia nagpalig-on ug nagpatahom sa iyang kaulohan, ang Palmyra, abot sa sukod nga naklasipikar kadto nga uban sa dagkong mga siyudad sa Romanhong kalibotan. Ang gibanabanang populasyon niana mikabat ug kapig 150,000. Ang nindot kaayong publikong mga tinukod, mga templo, mga tanaman, mga haligi, ug mga monyumento nakapuno sa Palmyra, usa ka siyudad nga gilibotan ug mga paril nga giingong 21 kilometros ang sirkumperensiya. Ang naglumbayng mga haliging Corintohanon nga kapig 15 metros ang gihabogon—mga 1,500 kanila—naglinya sa pangunang dalan. Ang mga estatwa ug mga busto sa mga bayani ug datong mga pilantropo dagaya sa siyudad. Sa 271 K.P., si Zenobia nagpatindog ug mga estatwa sa iyang kaugalingon ug sa iyang naanhing nga bana.

Ang Templo sa Adlaw maoy usa sa labing nindot nga mga gambalay sa Palmyra ug sa walay duhaduha naglabi sa relihiyosong talan-awon sa siyudad. Si Zenobia mismo basin nagsimba sa usa ka diyos nga nalangkit sa adlaw-diyos. Hinuon, ang Sirya sa ikatulong siglo maoy usa ka yuta nga may daghang relihiyon. Sa dominyo ni Zenobia dihay nag-angkong mga Kristohanon, mga Hudiyo, ug mga magsisimba sa adlaw ug bulan. Unsa ang iyang tinamdan bahin niining nagkalainlaing mga matang sa pagsimba? Ang awtor nga si Stoneman mipahayag: “Ang usa ka maalamong magmamando dili magpasagad sa bisan unsang mga batasan nga daw nahiangay alang sa iyang katawhan. . . . Ang mga diyos, kadto . . . gilaoman, natigom sa kiliran sa Palmyra.” Dayag, si Zenobia matinugoton sa relihiyon.

Tungod sa iyang buloknong pagkatawo, naangkon ni Zenobia ang pagdayeg sa kadaghanan. Ang iyang papel sa paghawas sa usa ka politikanhong pagmando nga gitagna ni Daniel maoy labing makahuloganon. Bisan pa niana, ang iyang paghari milungtad lamang ug lima ka tuig. Ang Romanong Emperador Aurelian nagparot kang Zenobia sa 272 K.P. ug human niadto naglungkab sa Palmyra nga wala na mapasig-uli. Si Zenobia gihatagan ug pasaylo. Giingong siya naminyo sa usa ka Romanong senador ug lagmit migugol sa nahibilin niyang kinabuhi nga retirado.ator and presumably spent the rest of her life in retirement.

UNSAY IMONG NASABTAN?

• Sa unsang paagi gibatbat ang personalidad ni Zenobia?

• Unsa ang pipila ka talagsaong mga kahimoan ni Zenobia?

• Unsa ang tinamdan ni Zenobia bahin sa relihiyon?

[Hulagway]

Si Hara Zenobia nagmando sa iyang mga sundalo

[Chart/Mga hulagway sa panid 246]

MGA HARI SA DANIEL 11:20-26

Daniel 11:20 Agusto

Daniel 11:21-24 Tiberio

Daniel 11:25, 26 Aurelian Hara Zenobia

[Hulagway]

Tiberio

[Hulagway]

Aurelian

[Hulagway]

Gamayng estatwa ni Karlomagno

Agusto

[Hulagway]

Ika-17ng-siglo nga Britanikong bapor degira

[Tibuok-panid nga hulagway sa panid 230]

[Hulagway sa panid 233]

Agusto

[Hulagway sa panid 234]

Tiberio

[Hulagway sa panid 235]

Tungod sa dekreto ni Agusto, si Jose ug Maria mipanaw paingon sa Betlehem

[Hulagway sa panid 237]

Sumala sa gitagna, si Jesus ‘nabali’ diha sa kamatayon

[Mga hulagway sa panid 245]

1. Karlomagno 2. Napoléon I 3. Wilhelm I 4. Alemang mga sundalo, Gubat sa Kalibotan I