Bahin 2​—Mapintason Asirya—​Ang Ikaduhang Dakong Gahom sa Kalibotan

Ang mga diskoberiya sa mga arkeologo sa mga palasyo sa karaang mga hari sa Asirya nagadugang sa imong pagsalig sa pagkatukma sa kasaysayan sa Bibliya. Unsay gipakita niadtong maong mga diskoberiya bahin sa kasaysayan sa Bibliya, ug unsay kahulogan niini alang kanimo?

ANG mga Asiryanhon mabangis ug magubatong mga tawo. Nakatukod sila ug dako, mabangis nga imperyo nga mikaylap gikan sa ilang yutang-natawhan diha sa amihanang tumoy sa kapatagan sa Mesopotamia. Gihisgotan sila sa makadaghang higayon sa Bibliya, ingong mga kaaway sa Juda ug Israel.

Ang pagbaton ug kasayoran bahin ning karaang mga tawo sa tino makatabang kanato sa pagsabot sa mga butang nga gipamulong sa Bibliya. Bisan ang kaugalingong rekord sa Asirya nagpamatuod sa pagkatinuod sa kasaysayan ug sa tagna sa Bibliya. Apan diin gikan ang mga Asiryanhon?

Kining kusgang mga tawo, nga naglarawan sa ilang kaugalingon nga may baga nga mga kilay ug mga bungot, nagagikan kang Ashur, ang apo ni Noe. Sa pagkatinuod, ang maong Hebreohanong pulong nagkahulogang “Ashur” ug “Asiryanho(n).” Si Nimrod, nga ilado sa Bibliya nga “kusgang mangangayam nga nagabatok kang Jehova,” ang nagtukod sa mga siyudad sa Nineve ug Calah. Kining duha ka siyudad, lakip sa Ashur ug Khorsabad, sa ulahi nahimong mga kapital sa Asirya.—Genesis 10:8-12, 22.

Ang basahon ni Nahum nagbukas uban ning mga pulonga: “Ang pahayag batok sa Nineve,” ang kapital sa Asirya. Ngano? Tungod kay, sumala sa gihubit sa ulahi ni propetang Nahum, ang Nineve maoy usa ka “dugoon nga siyudad . . . nga puno sa panikas ug pangawat.” (Nahum 1:1; 3:1) Naghinobra ba siyag sulti? Wala gayod!

Ang mga Asiryanhon dunay dili-hitupngang dungog sa pagkapintas. Ang mga dekorasyon sa ilang dagkong mga palasyo nagpakita kanila nga nagapangilog, nagapangsunog, ug nagapanglaglag sa nagkalainlaing nasod. Ang ilang hari si Ashurnasirpal nagpasiatab nga giputos niya ang usa ka haligi sa panit sa iyang mga kaaway. Siya miingon: “Daghang binihag gikan sa ilang taliwala nga akong gisunog . . . Ang uban akong giputol ang ilang mga ilong, ang ilang mga mga dalunggan ug ang ilang mga tudlo, daghan ang gilukahan nakog mga mata. Naghimo akog haligi sa mga buhi ug lain sa mga ulo.”

Impluwensiya sa Relihiyon

Apan, relihiyoso kaayong kining mga tawhana. Kini ang ginaingon bahin sa karaang mga Asiryanhon: “Ang pakiggubat mao ang obra sa nasod, ang mga saserdote mao ang tigpaugda sa gubat. Sila nabuhi gikan sa mga inagaw sa gubat . . . Kining rasa sa mga tulisan hilabihan kaayo ka relihiyoso.”—Ancient Cities, W. B. Wright, panid 25.

Napanunod sa mga Asiryanhon ang ilang relihiyon gikan sa Babilonya. Ang The Illustrated Bible Dictionary nag-ingon: “Halos sa tanang bahin lahi rag diyutay ang relihiyon sa Asirya gikan nianang sa Babilonya, nga diin kini nagagikan.” Ang marka sa Asirya, nga karon gipasundayag diha sa British Museum sa London, nagpakita sa ilang diyos sa nasod nga si Ashur nga dunay tulo ka ulo. Ang pagtuo sa tulo ka persona nga diyos komun diha sa ilang pagsimba. Busa, uban sa ilang rekord sa kabangisan ug kapintasan, dili ikatingala nga misulat ang propeta sa Bibliya nga si Nahum nga ang bugtong matuod nga Diyos, si Jehova, “manimalos ug napuno sa kaligotgot” sa mga Asiryanhon.—Nahum 1:2.

Dihang nahulog ang Nineve, bug-os ang kalumpagan niini nga sulod sa daghang kasiglohan bisan ang lugar niini nakalimtan. Gitamay sa ubang mga kritiko ang Bibliya, nga nag-ingon nga kining siyudara wala gayod maglungtad. Apan naglungtad kini! Kini nadiskobrehan pag-usab, ug ang nakaplagan didto sa mga arkeolohista nakapaukyab kaayo!

Dagkong mga Palasyo Nakit-an

Sa 1843 ang ahente sa konsuladong Pranses si Paul-Émile Botta nangalot sa Khorsabad, nagtuo nga sa kaarang Nineve kadto. Apan, iyang nadiskobrehan ang matahom nga palasyo ni “Sargon nga hari sa Asirya,” nga gihisgotan sa ngalan diha sa Bibliya sa Isaias 20:1. Ang mga kritiko miingon nga sayop ang Bibliya tungod kay kadtong karaang dokumento lamang ang naghisgot niining haria. Apan tinuod nga naglungtad si Sargon, kay nakalotan sa mga arkeologo ang iyang 200 ka lawak nga palasyo, ug ang tagsaong bahandi sa mga inskripsiyon ug ubang mga butang. Lakip niini ang mga rekord ni Sargon nga nagpalig-on, gikan sa hunahunang Asiryanhon, sa mga hitabo nga gihisgotan sa Bibliya. Sukad sa tunga-tunga sa ika-19ng siglo, si Sargon maoy usa sa labing iladong mga hari sa Asirya, bisag daghang mga detalye bahin kaniya dili-kompleto.

Dayon, sa 1847, nadiskobrehan ni Austin Henry Layard ang palasyo ni Sennacherib diha sa Nineve, hapit 19 ka kilometro sa habagatang-kasadpan sa Khorsabad. Kini siya mao ang mismong Sennacherib kinsa mapintasong nakig-away sa Jerusalem ug gihisgotan ang iyang ngalan mismo 13 ka besis diha sa Bibliya. Nasusi ni Layard ang 71 ka lawak niining palasyoha. Maluhong gidekorasyonan kinig mga talan-awon sa mga gubat, sa mga kadaogan, ug sa relihiyosong mga seremonya.

Labi pang katingalahan, nakit-an sa mga arkeologo ang kaugalingong rekord ni Sennacherib—tuig-tuig nga taho sa mga hitabo, nga gitala diha sa yutang-kolonon nga mga tabudyos, o mga prismo. Ang usa gitipigan sa Oriental Institute of the University of Chicago, samtang ang lain, ang Taylor Prism, anaa sa British Museum.

Unsay gipakita niini nga mga diskoberiya? Nga ang gipamulong sa Bibliya bahin ning mga tawhana, ug sa mga hitabo nga sila nalangkit tinuod gayod—bisan sa pagngalan sa Asiryanhong mga hari!

Ang mga Hari sa Asirya

Ang mga ngalan niining karaang mga hari daw katingalahang pamation kanimo, apan maayong masinati ka sa labing menos pito kanila, sanglit suod silang nalangkit sa mga hitabo may kalabotan sa Bibliya.

Misunod si Shalmaneser III sa iyang amahang si Ashurnasirpal sa trono. Ang iyang iladong Black Obelisk, nga nakit-an sa Nimrud (Calah) ug gipasundayag diha sa British Museum dunay alsadong larawan nga nagpakita kang Haring Jehu sa Israel nga nagbayad kaniyag buhis, tingali pinaagi sa usa ka sinugo.—Itandi ang mga kahimtang nga gihisgotan sa 2 Hari 10:31-33.

Sa ulahi niadtong mao gihapong siglo, tingali sa mga tuig 844 W.K.P., gipadala si propetang Jonas sa pagpasidaan sa Nineve sa umaabot nga kalaglagan.a Ang siyudad naghinulsol ug wala laglaga. Bisag wala gayod kitay kasayoran kon kinsa ang hari sa Nineve dihang nahitabo kini, makaikag ang pagkasayod nga kining yugtoa maoy usa sa kalumpagan sa pagkaagresibo sa Asirya.

Si Tiglath-pileser III (ginganlan usab ug Pul) mao ang unang hari sa Asirya nga gihisgotan sa ngalan mismo diha sa Bibliya. Misulong siya ngadto sa amihanang gingharian sa Israel sa panahon sa paghari ni Menahem (791-780 W.K.P.). Ang Bibliya nag-ingon nga gibayran siya ni Menahem ug usa ka libong talento sa salapi.—2 Hari 15:19, 20.

Diha sa iyang kaugalingong mga rekord, nga nakit-an sa Calah, gipamatud-an ni Tiglath-pileser kining kamatuorana sa Bibliya, nga nag-ingon: “Ako nakadawat ug buhis gikan . . . kang Menahem sa Samaria.”

Napukan ang Samaria

Apan, ang Samaria ug ang amihanang napulo-ka-tribo nga gingharian sa Israel nameligro dili lamang sa mga Asiryanhon kondili sa Maglalalang sa langit ug sa yuta, si Jehova nga Diyos. Sila miliso gikan sa iyang pagsimba ngadto sa magubot, paghuboghubog nga pagsimba kang Baal. (Oseas 2:13) Bisag nakadawat silag daghang pasidaan pinaagi sa mga propeta ni Jehova, midumili sila sa pagbalik. Busa gidasig si propetang Oseas sa pagsulat: “Ang Samaria ug ang iyang hari pagapahilomon, maingon sa nabaling sanga ibabaw sa tubig.” (Oseas 10:7; 2 Hari 17:7, 12-18) Ang Bibliya nag-ingon nga gihimo kini sa mga Asiryanhon ngadto sa Israel—ug diha sa kaugalingong mga rekord usab sa Asirya, sumala sa makita unya nato.

Si Shalmaneser V, nga maoy misunod kang Tiglath-pileser, misulong sa amihanang napulo-ka-tribo sa gingharian sa Israel ug gilikosan ang malig-ong pagkakutang kapital nga Samaria. Tapos sa tulo ka tuig nga paglikos, nahulog ang Samaria (sa 740 W.K.P.), sumala sa gipamulong sa propeta ni Jehova nga maoy mahitabo.—Miqueas 1:1, 6; 2 Hari 17:5.

Si Sargon II misunod kang Shalmaneser ug tingali mao ang mitapos sa pagpukan sa Samaria, sanglit ang sinugdanan sa iyang pagmando ginaingon nga nagkaatol sa tuig sa pagkapukan sa siyudad. Ang Bibliya nag-ingon nga human napukan ang Samaria, “gibihag ang Israel ngadto sa Asirya” sa hari sa Asirya. (2 Hari 17:6) Ang usa ka inskripsiyon sa Asirya, nga nakit-an sa Khorsabad, nagpalig-on niini. Diha niini si Sargon miingon: “Akong gisulong ug gipukan ang Samaria, nakabihag ug 27,290 ka molupyo niini ingong inagaw sa gubat.”

Ang Bibliya dugang nag-ingon nga tapos migawas ang mga Israelinhon, gidala sa hari sa Asirya ang mga tawo gikan sa ubang mga dapit “ug gipapuyo sila sa mga siyudad sa Samaria inay ang mga anak sa Israel; ug ilang gipanag-iya ang Samaria ug nagpuyo sa mga siyudad niini.”—2 Hari 17:24.

Ang mga rekord ba sa Asirya nagpamatuod usab niini? Oo, ang kaugalingong mga rekord ni Sargon, nga natala diha sa Nimrud Prism, nag-ingon: “Akong gipasig-uli ang siyudad sa Samaria . . . Akong gipasulod niini ang mga tawo gikan sa mga nasod nga napukan sa akong mga kamot mismo.”—Illustrations of Old Testament History, R. D. Barnett, panid 52.

Ang Jerusalem Naluwas

Si Sennacherib, nga anak ni Sargon ug manununod, ilado sa mga estudyante sa Bibliya. Sa 732 W.K.P. kining militaristikog hunahunang hari nagdalag gamhanang mga gamit sa gubat batok sa habagatang gingharian sa Juda.

Ang Bibliya nag-ingon nga “si Sennacherib nga hari sa Asirya misulong batok sa kinutaang mga siyudad sa Juda ug giilog sila.” Si Haring Hezekias sa Jerusalem, nahadlok ning maong hulga, “nagpaadto sa hari sa Asirya sa Lachish,” ug mitanyag sa paghatag kaniya ug dakong buhis.—2 Hari 18:13, 14.

Gipamatud-an ba ni Sennacherib nga didto siya sa Lachish? Tino! Iyang gipasundayag ang mga talan-awon niining paglikos diha sa dagkong mga pliyego diha sa iyang dakong palasyo nga gitun-an sa mga arkeologo diha sa Nineve. Kining detalyadong mga pliyego diha sa British Museum nagpakita sa Lachish nga giatake. Nagpanong migawas ang mga molupyo sa pagsurender. Gibihag ang mga dinakpan. Ang uban gilansang sa mga poste. Ang uban mipasidungog kang Sennacherib, ang mismong tawo nga gihisgotan sa asoy sa Bibliya. Usa ka inskripsiyon diha sa kunyag pormang cuneiform nga sinulat nag-ingon: “Si Sennacherib, nga hari sa kalibotan, ang hari sa Asirya, milingkod sa tronong nímedu ug giparada ang inagaw nga (nakuha) gikan sa Lachish.”

Ang Bibliya nag-ingon nga mihatag ug buhis si Hezekias ug “tulo ka gatos ka talento nga salapi ug katloan ka talento nga bulawan.” (2 Hari 18:14, 15) Kining maong bayad gipamatud-an sa mga rekord ni Sennacherib, apan siya nangangkon nga nakadawat siya ug “800 ka talentong salapi.”

Bisan niining maong bayad, ang mga mensahero niining hari sa Asirya mitindog gawas sa paril sa Jerusalem, gibiaybiay si Jehova nga Diyos, ug gihulga ang iyang balaang siyudad. Pinaagi kang Isaias, nga didto sa sulod sa Jerusalem, si Jehova miingon bahin kang Sennacherib: “Siya dili moanhi dinhi niining siyudara ni mopasa ug usa ka udyong didto ni moanhi siya atubangan niana nga may taming ni maghimo ug usa ka bungdo batok niana. Sa dalan nga iyang giagian paingon dinhi, sa mao gihapong dalan nga siya mobalik, ug siya dili moanhi niining siyudara.”—2 Hari 18:17–19:8, 32, 33.

Gihunong ba ni Jehova si Sennacherib, sumala sa gisaad? Niadto mismong gabhiona, 185,000 ka Asiryanhon ang gipatay pinaagi sa manulonda sa Diyos! Miatras si Sennacherib ug mibalik sa Nineve, sa ulahi gipatay sa usa sa duha niya ka anak samtang nagsimba sa iyang diyosdiyos nga si Nisroch.—2 Hari 19:35-37.

Siyempre, dili gayod malaomang ipasiatab sa hambogirong Sennacherib ang kapildihan sa iyang mga sundalo. Apan ang iyang gipamulong makaikag. Diha sa iyang mga rekord, nga natala diha sa Oriental Institute Prism ug sa Taylor Prism, nag-ingon: “Mahitungod kang Hezekias, nga Hudiyo, siya wala mopailalom sa akong yugo, akong giilog ang 46 sa iyang malig-ong mga siyudad, kinutaang mga dapit ug sa dili-maisip nga gagmayng mga balangay sa ilang duol, ug gipukan (sila) . . . Siya akong gibilanggo sa Jerusalem, ang iyang harianong balay, sama sa langgam diha sa hawla.” Si Sennacherib nag-ingon nga “ang makalilisang nga katahom sa akong pagkahari” milupig kang Hezekias. Apan, siya wala mag-ingon nga iyang nabihag si Hezekias o giilog ang Jerusalem, sama sa iyang giingon bahin sa “malig-ong mga siyudad” ug sa “gagmayng mga balangay.” Ngano man? Sumala sa gipakita sa Bibliya, ang labing maayo sa iyang mga sundalo nga gipadala ni Sennacherib sa pagbuhat niini nangalaglag!

Si Esar-haddon, mas batan-ong anak nga lalaki ug manununod ni Sennacherib, gihisgotan tulo ka besis sa Bibliya—diha sa Ikaduhang Hari, sa Esdras, ug sa Isaias. Ang Bibliya nagrekord nga nailog sa mga Asiryanhon ang hari sa Juda nga si Manases. Nakakita ang mga arkeologo ug listahan sa Asirya nga naglakip kang “Manases nga hari sa Juda” nga usa nga mibayad ug buhis kang Esar-haddon.—2 Cronicas 33:11.

Si Ashurbanipal, anak ni Esar-haddon, gituohan nga mao “ang dako ug dungganong Asenapar” nga gihisgotan diha sa Esdras 4:10. Siya ang nakapadako sa imperyo sa Asirya.

Kataposan sa Gahom sa Kalibotan

Tungod sa pagkadaotan sa Asirya, gilagda na ang kalaglagan niini. Ang propeta ni Jehova si Nahum nagsulat nga ang Nineve nga kapital niini mabuksan diha sa “mga ganghaan sa mga suba . . . ug ang palasyo niini matunaw.” Dunay pagpangawat ug salapi ug bulawan, ang siyudad mahimong kagun-oban, ug ang katawhan moingon: “Ang Nineve gilaglag! Kinsa ang nagaagulo tungod kaniya?”—Nahum 2:6-10; 3:7.

Nahitabo ba usab kini? Pasagdi nga ang mga magpupukan sa Nineve ang motubag. Sa 632 W.K.P. mihatag mapait nga panimalos ang mga Babilonyanhon ug ang mga Medianhon sa kapital sa Asirya. Ang mga rekord sa Babilonya nagtaho: “Ang dakong inagaw sa siyudad ug sa templo ilang gidala ug [gihimo] ang siyudad nga usa bukid sa kalumpagan.”

Duha ka dakong mga bukid karong panahona ang nagtimaan sa lugar niining mapahitas-ong kapital. Sila maoy hilom nga pamatuod sa kamatuoran nga walay nasod—wala bisan ang mapahitas-on ug mapintasong Asirya—ang makababag sa tino nga katumanan sa mga tagna ni Jehova.

[Mga footnote]

[Mapa sa panid 24]

IMPERYO SA ASIRYA

Dakong Dagat

Damascus

Samaria

Lachish

EHIPTO

Jerusalem

ARABIA

Nineve

Babilonya

[Credit Line]

Gibase sa mapa nga copyright sa Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survery of Israel

[Hulagway sa panid 25]

Si Haring Ashurbanipal nag-ipis ug halad nga bino ibabaw sa pinatayng mga liyon. Nakapahinumdom ba kini kanimo kang Nimrod?

[Credit Line]

Sa maayong kabubut-on sa British Museum, London

[Mga hulagway sa panid 26]

Usa ka alsadong larawan sa Asirya nga naghulagway sa pag-atake pinaagi sa kasundalohan batok sa kinutaang siyudad sa Juda sa Lachish

[Credit Line]

Sa maayong kabubut-on sa British Museum, London

Bungtod sa Lachish. Kining dakong bantayanan sa habagatang-kasadpan nagbantay sa kabungtoran sa nasod sa Judea hangtod nga gilikosan sa mga Asiryanhon ang Lachish ug giilog kini

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Hulagway sa panid 27]

Alsadong larawan ni Sargon II (sa wala) nag-atubang sa opisyal nga Asiryanhon nga tingali mao si erederong Prinsipeng Sennacherib

[Credit Line]

Sa maayong kabubut-on sa British Museum, London