ARKITEKTURA

Ang arte o siyensiya sa pagpanukod. Ang Bibliya nagpakita sa nagkadaiyang mga puloy-anan ug mga pamaagi sa pagkinabuhi sa sayong bahin sa tawhanong kasaysayan sulod sa 1,656 ka tuig una pa ang Lunop sa adlaw ni Noe. Si Cain, human patya si Abel, gihisgotan ingong “mipuyo” sa usa ka dapit, ug didto “siya nagtukod ug usa ka siyudad.” (Gen 4:​16, 17) Apan, usa sa iyang mga kaliwat, si Jabal, nahimong “ang mag-uugda niadtong mga nagapuyo sa mga tolda ug may kahayopan.” Ang lain pa nahimong usa ka “mananalsal sa tanang matang sa himan nga tumbaga ug puthaw.” (Gen 4:​20, 22) Ang mga kaliwat ni Cain nangahanaw lagmit sa panahon sa Lunop; apan, ang katakos sa pagpanukod ug ang paggamit sa mga himan sa pagpanukod wala mahanaw uban kanila.

Ang talagsaong pagpanukod sa wala pa ang Lunop gibuhat sa mga kaliwat ni Set: ang arka nga gitukod ni Noe ug sa iyang mga anak. Bisan tuod ang pangunang mga plano ug mga sukod gitagana sa Diyos, ang ubang abilidad sa arkitektura sa walay duhaduha nabatonan ni Noe ingong tagdumala sa buluhaton. Ang arka maoy 300 ka maniko ang gitas-on, 50 ka maniko ang gilapdon, ug 30 ka maniko ang gihabogon (133.5 m × 22.3 m × 13.4 m; 437 p 6 pul. × 72 p 11 pul. × 43 p 9 pul.). Ang gilapdon sa salog niini lagmit nga mga 0.9 ekt (2.2 akre). Ang tulo ka andana lakip ang lapad nga atop, dugang pa sa mga “lawak,” lagmit nagkinahanglan ug mga haligi ug mga sagbayan nga kahoy sa pagsangga sa kabug-at, ingon man usab sa paghatag ug gikinahanglang kalig-on sa arka. Bisan tuod ang arka gibulitan ug alkitran, gikinahanglan usab ang maampingong pagpasibo sa mga kahoy aron maseguro nga dili kini malutsan ug tubig.​—Gen 6:13-16; tan-awa ang ARKA Num. 1.

Unang Pagpanukod Human sa Lunop. Sa panahon human sa Lunop, si Nimrod gihubit ingong usa ka bantogang magtutukod sa ubay-ubayng mga siyudad. (Gen 10:8-12) Ang laing dakong proyekto sa pagpanukod gisugdan nianang higayona, ang Torre sa Babel, nga wala uyoni sa Diyos. Dinhi gihisgotan ang bag-ong mga materyales, mga tisa nga gipagba sa kalayo nga may aspalto nga gigamit ingong argamasa. Ang torre gitukod aron himoon nga kinatas-ang tinukod sa maong panahon.​—Gen 11:​3, 4.

Si Abraham, ang katigulangan sa mga Israelinhon, sa walay duhaduha nakakita sa medyo modernong mga estilo sa arkitektura didto sa Ur sa mga Caldeanhon. (Gen 11:31) Ang mga pagpangubkob didto nagpakita nga dihay mga dalan sa siyudad, tagduha ka andana nga mga balay nga may mga hagdanan nga tisa, ug mga tinukod nga mga templo ug mga palasyo, nga gituohan nga gitukod niadto pang ikatulong milenyo W.K.P. Dinhi nakaplagan usab ang pipila ka ebidensiya labot sa kinaunahang paggamit sa arko nga giporma pinaagi sa pagtukod ug duha ka kiliran sa bungbong nga nag-anam ka dug-ol hangtod nga ang kal-ang tali niini madugtong na pinaagig lumbay sa mga bato o mga tisa, ingon man usab sa laing matang sa arko nga may kinatung-ang bato niini.

Sa ulahi, sa panahon sa iyang pagpuyo sa Ehipto (Gen 12:10), si Abraham lagmit nakakita sa pipila ka maanindot nga mga arkitektura sa maong yuta. Ang Hinagdan nga Piramide ni Haring Djoser didto sa Saqqara gituohan nga sukad pa sa ikatulong milenyo W.K.P. ug mao ang usa sa labing unang mga pananglitan sa nahibilin sa dagkong mga tinukod ginamit ang tinabas nga bato. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 530) Ang Bantogang Piramide ni Khufu, nga gitukod sa ulahi didto sa Giza, may dakong pundasyon nga 5.3 ekt (13 akre) ug gigama pinaagig mga 2,300,000 ka bloke sa anapog nga bato, nga ang matag usa nag-aberids ug 2.3 ka metrikong tonelada ang gibug-aton. Kini sa orihinal maoy 147 m (482 p) ang gihabogon. Dili lamang ang gidak-on kondili ang pagkatakdo usab sa pagpahiluna sa mga bato niini nga tinukod ang nakapahingangha bisan sa modernong mga inhenyero. Ubay-ubayng mga siglo sa ulahi didto sa Karnak, sa ibabaw sa Nilo, ang mga Ehiptohanon nakapatungha sa gibantog nga kinadak-ang templo nga gitukod sa tawo. Ang atop sa dakong tigomanan niini gisuportahan sa 134 ka dagkong mga haligi, nga ang matag usa maoy mga 3 m (10 p) ang diyametro, nga gidayandayanan sa daghag bulok nga mga linilok.

Israelinhong Arkitektura. Sa panahon nga gidaogdaog ang mga Israelinhon didto sa Ehipto, sila mihimog daghang buluhatong pagpanukod ingong mga ulipon ubos sa Ehiptohanong mga kapatas. (Ex 1:11-14) Sa ulahi, didto sa kamingawan si Jehova naghatag kanila ug tinong mga instruksiyon alang sa pagtukod sa tabernakulo, nga may kuwadrong mga bayanan, suksokanang mga patongan, balabag, ug mga haligi, nga sa ilang bahin nagkinahanglan usab ug igoigong abilidad sa arkitektura. (Ex 25:​9, 40; 26:15-37; Heb 8:5) Bisan tuod ang kadaghanan niadtong nagbuhat sa maong buluhaton (ug niadtong mihimog mga pagpanukod sa Ehipto) sa walay duhaduha nangamatay na sa wala pa makaabot sa Yutang Saad, ang mga pamaagi sa pagpanukod ug ang paggamit sa mga himan tinong gipadayon niadtong mga buhi pa. (Itandi ang Deu 27:5.) Ang Moisesnong Balaod naglatid ug labing menos usa ka kinahanglanon sa pagpanukod. (Deu 22:8) Siyempre, ang mga Israelinhon, human masakop ang yuta, nag-ilog sa tibuok nga mga siyudad ug mga balangay uban sa ilang nakompletong mga tinukod, apan sila mihimo usab ug kaugalingong pagpanukod. (Num 32:16; Deu 6:​10, 11; 8:12) Sa panahon sa ilang pagsulod (1473 W.K.P.), ang Canaan maoy usa ka yuta nga may daghang pinarilan nga mga siyudad ug lig-ong mga kuta.​—Num 13:28.

Bisan tuod walay talagsaong mga tinukod nga nahibilin nga nagpailang kini orihinal nga gitukod sa mga Israelinhon o kini natukod tungod sa ilang pagkamamugnaon sa natad sa arkitektura, wala kini magpasabot nga sila walay abilidad sa pagpanukod. Dili sama sa paganong mga nasod, sila wala magtukod ug dagkong mga monyumento alang sa pagpasidungog sa politikanhong mga magmamando o mga bayani sa militar. Ang usa ka templo nga gitukod maoy didto sa Jerusalem, bisan tuod ang apostasya nakapatunghag ubang relihiyosong mga tinukod sa laing mga dapit. Wala nay nahibilin sa orihinal nga templo o bisan sa templo nga gitukod puli niini. Lakip sa mga kagun-oban sa talagsaong mga tinukod nga nakubkoban mao kadtong managsama nga mga ganghaan sa siyudad sa karaang Megido, Hazor, ug Gezer, nga gituohang gitukod sa panahon ni Solomon. (1Ha 9:15) Sa matag ganghaan ang 20-m-gitas-on (66 p) nga mga paril sa gawas maoy hinimo sa maayong pagkatabas nga mga bato. Diha sa agianan sa ganghaan may tulo ka sunodsunod nga paris sa mga hamba o nagsiwil nga mga haligi, sa ingon adunay unom ka lawaklawak sa isigkakilid niini, nga diha niana ang negosyo mahimong himoon o gikan niana ang mga sundalo makababag sa bisan unsang kasundalohan nga mosulay sa pagsulod agi sa mga ganghaan. (Tan-awa ang GANGHAAN.) Sa Megido ug sa Samaria nakaplagan ang mga pananglitan sa estrukturang mga bato nga maayo kaayong pagkagama, ang mga bato maampingong gisapsap, gipahimutang, ug gidugtong nga hilabihan katakdo, sa pipila ka kahimtang kini takdo kaayo nga bisan ang nipis nga sulab sa kutsilyo dili ikasuksok tali sa dinugtongan sa mga bato. Sa walay duhaduha ang pagpanukod labot sa templo ni Solomon ingon usab niana kataas ang kalidad.​—1Ha 5:17; 6:7.

Pinasukad sa arkeolohikanhong pagsusi mopatim-aw nga ang Israelinhong mga balay sa katibuk-an maoy kasarangan kaayo ang pagkatukod, ug ang ubang mga tigdukiduki nagtuo nga kini dili kaayo pulidong pagkatukod. Bisan pa niana ang ebidensiya diin gipasukad ang maong mga opinyon diyutay ra kaayo. Sama sa gikomento sa The Interpreter’s Dictionary of the Bible (Tomo 1, p. 209): “Diyutay ra karon ang nahibaloan bahin niini tungod kay ang karaang mga magsusulat wala kaayo maghatag ug detalye maylabot sa arkitektura ug pipila na lamang ka tinukod ang nahibilin, nga ang kadaghanan niini bug-os nga nalumpag paglabay sa panahon ug giguba sa misunod nga mga kaliwatan sa mga magtutukod.” (Giedit ni G. A. Buttrick, 1962) Busa, lisod makakaplag ug kapin sa usa o duha ka lut-od sa estrukturang bato ibabaw sa pundasyon sa bisan haing naguba nga tinukod sa Palestina. Makataronganon usab nga ang mas maayong mga balay ang makaagom ug dakong kadaot diha sa mga kamot sa mga tiglaglag ug, dayon, niadtong nangitag mga materyales alang sa pagpanukod.

Karaang mga Materyales ug mga Pamaagi sa Pagpanukod. Ang mga pundasyon nga bato maoy komon sukad pa sa labing karaang kapanahonan. Bisan tuod nga gigamit tingali ang gansangon nga mga bato, kini gilinya ug gipatapot pinaagi sa mga batong pamag-ang, nga gipahamis ug gipatakdo pag-ayo. (Itandi ang Sal 118:22; Isa 28:16.) Ang gipalitadang yutang-kulonon o ang pangpalitada sulod sa Israelinhong mga balay nga bato gihisgotan diha sa Levitico 14:40-48. Kon ang ubang bahin sa balay wala gamiti ug bato, ang gipauga sa adlaw o gipagba sa kalayo nga mga tisa mao ang sagad nga gigamit ibabaw sa pundasyon. (Itandi ang Isa 9:10.) Ang kahoy usahay gisal-ang sa mga tisa. Ang gigamit nga mga materyales nagdepende ilabina sa kon unsay mabatonan sa lokal nga dapit. Tungod kay walay kahoy ug bato didto sa habagatang Mesopotamia, ang kadaghanan sa mga tinukod didto gigamitan ug mga tisa nga gama sa lapok, samtang sa tibuok Palestina daghan ang anapog o ubang mga bato. Ang unang paagi sa paghimog dili-gastoso nga bungbong mao ang paglala ug mga sangasanga sa kahoy ug dayon tabonan ug bulitan kini pinaagig lapok. Ang mga usok iugsok sa yuta ug ang mga tangbo o malubaylubay nga mga sanga gilala tali niini nga pababag aron mahimong gambalay nga diha niana ihaklap ang yutang-kulonon. Sa dihang ang yutang-kulonon miuga na pag-ayo ug migahi tungod sa init sa adlaw, kini sa popanahon palitadahan aron mapreserbar ang mga bungbong gikan sa makadaot nga mga elemento.​—Tan-awa ang PARIL, BUNGBONG.

Ang atop sa usa ka tinukod sagad giporma pinaagi sa pagpahimutang ug tag-as nga mga bato o mga kahoy latas sa magkaatbang nga nagsuportar nga mga bungbong. Ang mga poste o mga haligi mahimong ipahiluna ug butangan kini ug balabag aron pasangkaron ang gilapdon sa atop. Sanglit ang arko ilado sa karaang kapanahonan, posible nga sa dagkong mga tinukod kini gigamit aron mosangga sa patag nga mga atop tungod kay kini makahimo sa pagsangga ug igoigong gibug-aton. Diha niining mas dagkong mga tinukod, usa o duha ka lumbay sa mga haligi ang sagad nga gigamit; ang kahoy o bato nga mga haligi gipahimutang diha sa usa ka bato nga sukaranan, ug gituohan sa pipila nga ang mga haligi sa balay ni Dagon diin didto gidala sa mga Filistehanon ang gibutaan nga si Samson maoy ingon niining matanga sa haligi. Gawas pa niadtong nagkatigom sa sulod sa tinukod, mga 3,000 ka tawo ang didto sa atop nga nagtan-aw sa dihang gitumba ni Samson ang duha ka pangunang mga haligi, nga maoy nakapahugno sa balay.​—Huk 16:25-30.

Ang mga atop sa mas gagmayng mga tinukod ug mga puloy-anan sagad nga hinimo sa mga sanga o mga tangbo nga gibangan ug gibanday sa mga sagbayan ug dayon gisansan ug gitabonan ug lapok o yutang-kulonon, ug dayon gipatag. Ang atop gipahandag ug diyutay aron makaagos ang ulan. Kining matanga sa mga atop makaplagan gihapon didto sa Walog sa Jordan sa presenteng-adlaw nga mga puloy-anan.

Ang komong porma sa mga tinukod didto sa Palestina maoy rektanggulo; kon kini usa ka balay, sagad kini adunay gagmayng rektanggulong mga lawak sa sulod nga mahimong gipahiluna sa lainlaing paagi. Ang gidak-on ug porma sa mga tinukod magdepende sa limitadong luna sa mga siyudad, nga sagad huot. Kon aduna pay luna, lagmit himoag sawang sa sulod diin ang tanang pultahan sa mga lawak paatubang niana ug adunay usa lamang ka entrada pasulod sa balay gikan sa dalan. Ang samang rektanggulong disenyo gigamit usab dili lamang sa ordinaryong balay kondili sa harianong balay (palasyo), sa bodega, sa balay nga tigomanan (sinagoga), sa balay sa Diyos (templo), ug sa balay sa mga patay (lubnganan).

Mga Tinukod sa mga Hari sa Juda ug sa Israel. Ang bugtong linaing tinukod nga gihisgotan sa panahon sa paghari ni Haring David mopatim-aw nga mao ang “balay nga sedro,” nga gitukod pinaagi sa mga materyales ug sa mga trabahante nga gipadala sa Fenicianhon nga si Haring Hiram sa Tiro (1Cr 14:1; 17:1), bisan tuod gitala nga si David nagpadayon sa pagpanukod sa ubang mga balay sa Jerusalem. (1Cr 15:1) Si David mihimo usab ug dakong pagpangandam alang sa pagtukod sa templo nga pagahimoon sa iyang anak nga si Solomon, lakip ang pagtabas ug kuwadradong mga bato, ang paghimog puthawng mga lansang, ug ang pag-andam sa mga tumbaga ug mga kahoyng sedro nga “daghan kaayo,” ingon man ang paglain sa mga suplay nga bulawan, plata, bililhong mga bato, ug gagmayng mga bato nga mosayko. (1Cr 22:1-4; 29:1-5) Siya gigamit usab sa pagtagana sa inspirado sa Diyos nga “plano sa arkitektura” alang sa tibuok nga plano sa templo ug sa kasangkapan niini. (1Cr 28:​11, 19) Ang Hebreohanong pulong alang sa “plano sa arkitektura” (tav·nithʹ) naggikan sa lintunganayng pulong nga ba·nahʹ (“tukod”; 1Cr 22:11) ug gihubad sa ubang mga teksto nga “sumbanan” ug “larawan.”​—Ex 25:9; 1Cr 28:18.

Ilalom sa pagmando ni Solomon, ang Israelinhong arkitektura nakaabot sa kinapungkayan niini. (2Cr 1:15; Ecc 2:4-6) Bisan tuod gigamit ang Fenicianhong mga trabahante ni Haring Hiram sa pagputol ug mga kahoy didto sa Lebanon aron gamiton sa pagtukod sa templo, ang rekord wala magpaluyo sa panglantaw nga sagad gipatuo sa pipila nga ang templo sa Jerusalem maoy tinukod gayod sa mga Fenicianhon. Ang usa ka Israelinhon-Fenicianhon nga ginganlan ug Hiram gihisgotan ingong nakaamot sa aktuwal nga pagtukod, apan sa panguna kini maoy maylabot sa pagdayandayan ug sa paggamag kagamitan nga metal, nga gibuhat human ang templo matukod ug sumala sa mga plano nga gitagana ni Haring David. (1Cr 28:19) Giila ni Haring Hiram sa Tiro nga dihay “hanas nga mga tawo” usab taliwala sa mga Israelinhon. (1Ha 7:13-40; 2Cr 2:​3, 8-16; itandi ang 1Cr 28:​20, 21.) Si Solomon mismo mao ang nagdumala sa pagtukod sa templo. (1Ha 6:1-38; 2Cr 3:1–​4:22) Dugang pa, iyang gitukod ang sawang sa templo, ang Balay sa Lasang sa Lebanon, nga talagsaon tungod sa 45 ka haligi niini nga kahoyng sedro ug may linaing mga agianan sa kahayag, ang Portiko sa mga Haligi, ang Portiko sa Trono, ingon man usab ang iyang kaugalingong balay ug ang balay sa anak nga babaye ni Paraon, nga ang tanan hinimo sa mahalong mga bato nga tinabas “sumala sa sukod.”​—1Ha 7:1-12.

Ang ubang mga hari nga nabantog sa pagpanukod mao si Asa (1Ha 15:23), Baasa (1Ha 15:17), Omri (1Ha 16:​23, 24), Ahab (1Ha 22:39), Jehosapat (2Cr 17:12), Uzzias (2Cr 26:6-10, 15), Jotam (2Cr 27:​3, 4), ug Ezequias (2Ha 20:20). Ang tunel sa Siloam (533 m [1,749 p] ang gitas-on), nga gituohang gitukod ni Ezequias, ug ang mga tunel nga nakaplagan sa Lakis, Gabaon, Gezer, ug Megido maoy talagsaong mga kahimoan sa enhinyeriya.

Pagpanukod sa Palestina Human sa Pagkadestiyero. Sa yugto human sa pagkadestiyero, ang mga pagpanukod taliwala sa mga Hudiyo maoy kasarangan lamang. Apan, si Herodes nga Bantogan (sa unang siglo W.K.P.), ug ang iyang mga manununod, mihimog dagkong mga proyekto sa arkitektura, lakip na ang pagtukod pag-usab sa templo sa Jerusalem (Mar 13:​1, 2; Luc 21:5), sa dunggoanan sa Cesarea, sa dakong tulay nga mitadlas sa sentro nga bahin sa Jerusalem, ingon man usab sa publikong mga tinukod, teatro, lumbaanan sa mga kabayo, ug mga kaligoanan. Ang labing talagsaong kahimoan mao ang pagtukod ni Herodes ug kuta didto sa bungtod sa Masada nga kapin sa 400 m (1,300 p) ang gihabogon ibabaw sa Patayng Dagat. Gawas sa mga kuta, si Herodes nagtukod pa ug maanindot, tulo ka andanang palasyo sa kilid sa pangpang nga may terasa ug mga swimming pool, ingon man usab sa laing palasyo nga may Romanhong balay-kaligoanan nga may mga tubong pangpainit diha sa mga bungbong niini, ug sa usa ka kasilyas nga may sistema sa pagplas sa tubig. Ang dakong kuta nga bato iyang gibutangan ug usa ka dosenang dagko nga mga biawan nga masudlan ug halos 40,000 kl (10,500,000 gal) nga tubig.​—HULAGWAY, Tomo 2, p. 751.

Asiryanhon, Babilonyanhon, Persianhon nga Arkitektura. Tungod sa pagkapukan sa amihanang gingharian sa Israel (740 W.K.P.) ug sa habagatang gingharian sa Juda (607 W.K.P.), ang Hudiyong katawhan nasinati sa maanindot nga mga arkitektura sa Asiryanhon, Babilonyanhon, ug sa Persianhon nga mga Imperyo. Ang palasyo ni Sargon II didto sa Khorsabad maoy talagsaon tungod sa maayo kaayong proporsiyon niini, ingon man sa maanindot nga mga linilok, sinawon nga mga tisa, ug sa mga dibuho diha sa baldosa nga hinaklapan ug enamel. Ang palasyo ni Senakerib didto sa Nineve maoy usa ka dakong tinukod nga may mga 70 ka lawak, nga may espasyo sa bungbong nga kapin sa 3,000 m (halos 10,000 p) nga gilumbayan ug kinulitan nga mga papan. (2Ha 19:36; itandi ang Jon 3:​2, 3.) Gituohan usab nga si Senakerib ang nagtukod sa 48-km (30 mi) nga agianan sa tubig nga nagdala sa tubig gikan sa Suba sa Gomel ngadto sa mga tanaman sa Nineve. Didto sa Mari, dapit sa Euprates sa sidlakang Sirya, ang usa ka dako kaayong palasyo nga may 300 ka lawak nagkobre ug luna nga mga 6 ekt (15 akre). Ang mga kagun-oban sa karaang Babilonya nagpakita usab sa kanhing katahom niana nga siyudad uban sa lig-ong mga paril niini, maanindot nga mga dalan, ug ubay-ubayng mga palasyo ug mga templo.

Ubos sa Persianhong pagmando, ang mga Hudiyo sa Susan lagmit nakakita sa maanindot nga palasyo ni Dario I, diin ang sulod niini gipatahom pinaagig maanindot ug bulok nga sinawong mga tisa. (MGA HULAGWAY, Tomo 2, p. 330) Sa Persepolis, ang kahalangdon sa mga tinukod didto lagmit labi pa ka makapahingangha (MGA HULAGWAY, Tomo 2, p. 329), gikan sa Ganghaan ni Jerjes, nga may dagkong mga linilok nga mga torong baka, ngadto sa palasyo ug dagko kaayong tigomanan ni Dario ug Jerjes, lakip ang tigomanan nga may 100 ka haligi. Ang Persianhong mga haligi mas elegante ug yagpis kay sa nabantog nga Ioniko nga mga haligi sa mga Grego. Ang proporsiyon sa gihabogon ngadto sa diyametro sa mga haligi sa Tigomanan ni Jerjes maoy 12 por 1 kon itandi sa proporsiyon nga 10 por 1 sa kinadak-an sa Corintohanong mga haligi, ug 6 por 1 lamang sa Ehiptohanong mga haligi. Sa ingon usab, ang distansiya tali sa mga haligi sa Persianhong mga tinukod maoy doble ang gilay-on kay nianang sa Gregong mga tinukod, sa ingon mas halapad ang luna kay nianang sa makaplagan diha sa susama nga karaang mga tinukod.

Gresyanhon ug Romanhon nga mga Estilo ug mga Pamaagi. Ang Gregong arkitektura misulod sa “bulawanong yugto” niini sa ikapitong siglo W.K.P. Ang maong yugto miabot hangtod sa ikaupat nga siglo W.K.P. Ang Atenas nahimong dapit sa maanindot nga mga templo ug sa mga tinukod nga gipahinungod ngadto sa Gregong mga diyos ug mga diyosa. Kini nga mga tinukod naglakip sa Parthenon, sa Temple of Wingless Victory, ug sa Erechtheum; samtang didto sa Corinto nailado ang Templo ni Apolo ug ang halapad nga tiyanggihan (o a·go·raʹ). Ang estilo sa arkitektura sagad nga gitawag sumala sa tulo ka pangunang matang sa maanindot nga Gregong mga haligi nga nagama: ang Doriko, ang Ioniko, ug ang Corintohanon.

Daghang estilo sa arkitektura sa mga Grego ang gisundog sa mga Romano. Ang Romanhong arkitektura sa kasagaran mas praktikal kay sa Grego, bisan tuod kini dili kaayo matahom. Nakabenepisyo usab ang mga Romano gikan sa mga Etruscanhon, kinsa nabantog tungod sa ilang arko nga giporma pinaagig pormag-kunya nga mga bato. Sa ikaunom nga siglo W.K.P. ang maong mga arko gigamit sa labing talagsaong paagi diha sa paghimog dagkong mga imburnal sa Roma. Ang Romanong mga arkitekto angayng pasidunggan usab sa pagdisenyo sa dobleng arko ug sa simboryo, nga ilang gigamit sa pagtukod ug dagkong inarko-ug-atop nga mga tinukod ug haluag nga mga tigomanan nga walay haligi. Ang Gregong mga kantero nakatukod ug dagkong mga tinukod nga wala mogamit ug argamasa o semento tungod kay sila batid kaayo ug hanas sa pagpahaom ug sa pagdugtong sa gigamit nga mga blokeng marmol. Ang Romanong mga kantero migamit ug bolkanikong yuta nga gisagolan ug apog nga gitawag ug pozzolana, usa ka matang sa lig-on kaayo nga semento nga mobagtok bisan sa ilalom sa tubig. Pinaagi sa pozzolana ingong argamasa, ang mga Romano nakapalapad sa ilang mga arko ingon man nakatukod ug daghag-andana nga mga tinukod, lakip na ang hilabihan ka dako nga upat ka andana nga Kolesiyo, nga gitukod niadtong unang siglo K.P., nga sumala sa nagkadaiyang pagbanabana, makalingkod niini ang 40,000 ngadto sa 87,000 ka tawo. Lakip sa mas bililhon nga Romanhong mga tinukod mao ang dagkong mga dalan sa militar ug maanindot nga mga agianan sa tubig nga gitukod ilabina sukad sa ikatulong siglo W.K.P. Kanunayng giagian ni apostol Pablo kining dagkong Romanhong mga dalan ug sa walay duhaduha nakakita sa agianan sa tubig nga gigama ni Emperador Claudio ubay sa Apyanhong Dalan sa dihang mipanaw paingon sa Roma.

Kristohanong Pagpanukod. Sama sa nasod sa Israel nga wala mabantog sa pagpanukod ug maanindot o magarbohong mga tinukod, ang unang mga Kristohanon sa espirituwal nga Israel nagtukod usab nga makasaranganon. Ang Unger’s Bible Dictionary (1965, pp. 84, 85) miingon: “Sukad pa gayod sa ika-3 nga siglo ang mga tinukod nga ilang gitukod naglungtad na, apan dili kini magarbohon ni mahalon.” Sukad lamang sa panahon ni Emperador Constantino, sa dihang gidasig kadtong buot molangkit sa politikanhong estado, nga ang nagaangkong mga Kristohanon misugod sa pagpatunghag partikular nga disenyo sa arkitektura, nga sa ulahi nagtukod sa pipila sa labing dinayandayanan ug magarbohong mga tinukod nga nahibaloan sa maong panahon.

Arkitektura Diha sa Tagna ug sa Paglarawan. Adunay ubay-ubayng paggamit sa mga termino sa arkitektura diha sa mga tagna ug mga paglarawan sa Bibliya. Ang mga tagna sa pagpasig-uli naghisgot pag-ayo sa pagtukod (o pagtukod pag-usab) sa katawhan sa Diyos ug sa ilang mga siyudad. (Isa 58:12; 60:10; 61:4; Eze 28:26; 36:36) Ang Zion gitagna nga tukoron diha sa mga bato nga gipahiluna sa gahing mga argamasa, sa mga patukoranan nga sapiro, mga salipdanan nga rubi, ug sa mga ganghaan sa naggilakgilak nga mga bato. (Isa 54:​11, 12) Ang kaalam gihubit ingong nagtukod ug kaugalingong balay niini (Pr 9:1) ug, uban sa katakos sa pag-ila ug kahibalo, ingong paagi sa pagtukod ug usa ka panimalay. (Pr 14:1; 24:​3, 4) Si Jehoiakim gihukman tungod sa pagtukod sa iyang palasyo diha sa pagkadili-matarong pinaagi sa dili pagsuhol sa mga trabahante, ug ang mga Caldeanhon gihukman tungod sa pagtukod ug usa ka siyudad pinaagi sa dugo ug pagbudlay sa nasakop nga mga katawhan. (Jer 22:13-15; Hab 2:​12, 13) Ang bakak nga paghanduraw sa pakigdait uban sa Diyos gitandi sa pagtukod ug gipalitadahan nga pang-ulang nga paril nga hugnoon ni Jehova pinaagi sa unos ug ulan nga yelo sa iyang kaaligutgot, nga magpahapla niini ug magpadayag sa mga pundasyon niini. (Eze 13:10-16) Ang salmista nagpasalig nga gawas kon si Jehova ang magtukod sa balay, makawang ang paghago sa mga magtutukod. (Sal 127:1) Sa dili pa moabot “ang dakong adlaw ni Jehova,” kadtong dili manumbaling sa Diyos magatukod apan dili makapuyo sa ilang mga tinukod. (Sof 1:12-14; itandi ang Am 5:11.) Sa kasukwahi, ang mga alagad sa Diyos “magtukod ug mga balay ug magpuyo niini” ug “gamiton sa bug-os” ang buhat sa ilang mga kamot.​—Isa 65:17-23; itandi ang Ecc 3:3.

Diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang kahinungdanon sa pagtimbangtimbang sa magasto sa dili pa magtukod gihisgotan ni Jesus sa dihang siya nagdasig sa iyang mga mamiminaw nga timbangtimbangon pag-ayo ang nalangkit sa pagkahimong iyang mga sumusunod. (Luc 14:28-30) Ang panginahanglan alang sa malig-ong patukoranan gigamit diha sa daghang sambingay. (Mat 7:24-27; Luc 6:​48, 49; 1Ti 6:17-19; 2Ti 2:19; Heb 11:10) Si Kristo Jesus naghisgot sa pagtukod sa iyang kongregasyon diha sa dakong-bato (peʹtra) (Mat 16:18), ug si Jesus gipakita mismo nga mao ang patukoranan, nga gawas kaniya ‘walay tawo nga makapahilunag bisan unsa pang lain’; bisan pa niana siya mao “ang bato nga gisalikway sa mga magtutukod.” (1Co 3:11; Mat 21:42; Buh 4:11; Sal 118:22) Tungod kay siya mao ang pangunang bato nga pamag-ang, ang tanang ubang “buhing mga bato” niini nga templo gipahiluna diha ug gipahiuyon uban kaniya, uban sa hustisya ingong “pising igsusukod” ug sa pagkamatarong ingong “nibel.” (Efe 2:​20, 21; 1Pe 2:4-8; Isa 28:​16, 17) Si Jesus naghisgot bahin sa templo sa iyang lawas ingong gipatindog “sulod sa tulo ka adlaw,” bisan tuod ang literal nga templo ug ang naglibot nga mga tinukod sa Jerusalem sa iyang adlaw mikabat na ug 46 ka tuig sa pagtukod ug kini sa gihapon wala pa matapos. (Ju 2:18-22) Si Pablo, ingong “maalamon nga tagdumala sa mga buluhaton,” nagtambag labot sa paggamit sa taas ug kalidad, dili-masunog nga mga materyales sa pagtukod diha kang Kristo ingong ang pundasyon. (1Co 3:10-17) Ang gugma gihubit ingong usa ka pangunang elemento sa pagtukod. (1Co 8:1; itandi ang Sal 89:2.) Ang panan-awon ni Juan labot sa Bag-ong Jerusalem nagpakita niini ingong masidlak nga siyudad nga ginama sa bililhong mga bato nga ang mga paril niini gipahiluna diha sa mga batong pundasyon nga gisulatan sa mga ngalan “sa napulog-duha ka apostoles sa Kordero.” (Pin 21:9-27) Ang Diyos mismo gihulagway ingong ang Dakong Magtutukod sa tanang butang, busa wala magpuyo sa mga tinukod nga gama sa mga tawo.​—Heb 3:4; Buh 7:48-50; 17:​24, 25; Isa 66:1.