BETLEHEM

[Balay sa Tinapay].

1. Usa ka lungsod diha sa kabukiran sa Juda nga nag-umbaw sa pangunang dalan nga nagsukad sa Jerusalem paingon sa Beer-seba. Karong adlawa gitawag kini nga Beit Lahm (Bet Lehem), nga nahimutang mga 9 km (5.5 mi) sa HHK sa Patukoranan sa Templo. Ang gihabogon niini nga mga 780 m (2,560 p) ibabaw sa lebel sa dagat maoy halos pareho sa gihabogon sa Jerusalem mismo. Ang kabanikahan niini, bisan tuod batohon, nagpatubo ug mga olibo, ubas, ug lainlaing mga lugas.​—Ru 1:22.

Dayag nga ang unang ngalan sa Betlehem maoy Eprat (o, Eprata). Gilubong ni Jacob si Raquel “samtang nagpaingon sila sa Eprat, buot ingnon, Betlehem.” (Gen 35:19; 48:7) Lakip sa unang mga kaliwat sa anak nga lalaki ni Jacob nga si Juda mao si “Salma nga amahan ni Betlehem” (1Cr 2:​51, 54) ug ang “amahan ni Betlehem nga si Hur nga panganay ni Eprata.” (1Cr 4:4) Kining mga pulonga lagmit nagpasabot nga kining mga tawhana maoy mga katigulangan sa mga Israelinhon nga sa ulahi namuyo sa Betlehem. (Tan-awa ang EPRATA Num. 2.) Sa dihang ang mga Israelinhon misulod sa Canaan, ang Betlehem nahimutang sulod sa teritoryo sa Juda, bisan tuod wala kini hisgoti nga espesipiko diha sa bisan unsang talaan sa mga siyudad sa Juda ug wala poy makitang pamatuod nga naghisgot sa gidak-on o pagkailado niini niadtong panahona. Sanglit may laing Betlehem diha sa teritoryo sa Zabulon (Jos 19:​10, 15), kini nga lungsod sa Juda sagad nga gipalahi pinaagi sa paghisgot sa Eprat, o pinaagi sa pagtawag niini nga “Betlehem sa Juda.”​—Huk 17:7-9; 19:​1, 2, 18.

Busa si Maghuhukom Ibzan lagmit nga taga-Betlehem sa Juda, apan sanglit wala hisgoti ang Juda, o Eprat, daghan ang naghunahuna nga siya taga-Betlehem sa Zabulon. (Huk 12:8-10) Si Elimelek, ang iyang asawa nga si Noemi, ug ang ilang mga anak nga lalaki maoy taga-Betlehem, ug niining dapita mibalik si Noemi uban kang Ruth nga Moabihanon. (Ru 1:​1, 2, 19, 22) Si Boaz gikan usab sa Betlehem, ug ang nahibiling mga panghitabo sa basahon ni Ruth labot sa mga katigulangan ni Jesus (Mat 1:​5, 6) nakasentro niining lungsora ug sa kaumahan niini.​—Ru 2:4; 4:11.

Si David nga anak nga lalaki ni “Jese nga taga-Betlehem” natawo sa Betlehem sa Juda, nag-alima sa mga karnero sa iyang amahan nianang dapita, ug sa ulahi gidihogan didto ni Samuel ingong umaabot nga hari sa Israel. (1Sa 16:​1, 4, 13, 18; 17:​12, 15, 58; 20:6) Sa ulahi, samtang siya usa ka kagiw, si David nangandoy nga makainom ug tubig gikan sa atabay sa Betlehem, diin niadtong tungora maoy dapit nga gikampohan sa mga Filistehanon. (2Sa 23:​14, 15; 1Cr 11:​16, 17) Mamatikdan nga adunay tulo ka atabay nga makaplagan gihapon diha sa A nga bahin sa maong lungsod. Si Elhanan, usa sa talagsaong mga manggugubat ni David, maoy anak nga lalaki sa usa ka tawo sa Betlehem (2Sa 23:24), sama sa mga pag-umangkon ni David nga si Joab, Abisai, ug Asahel. Ang tulin modagan nga si Asahel gilubong didto human siya mapatay sa banggiitan nga si Abner.​—2Sa 2:18-23, 32.

Bisan tuod anaa kini sa sentro nga dapit, diha sa pangunang dalan, ug maayong pagkapuwesto sa militaryong paagi (sanglit nahimutang kini diha sa habog nga dapit ug gitukod sa usa ka dapit nga nag-umbaw sa usa ka tagaytay nga anapog), ug bisan pag kini ang lungsod nga natawhan ni David, ang Betlehem wala pilia nga mahimong kaulohan ni David. Sa panahon na lamang sa paghari ni Rehoboam nga anak nga lalaki ni Solomon nga ang Betlehem direktang gihisgotan pag-usab, sa dihang kini gilakip sa mga siyudad nga gipalig-on niini nga hari. (2Cr 11:​5, 6) Ang nahibilin sa katawhan nga gibilin sa Juda human mapukan ang Jerusalem sa Babilonya mihunong duol sa Betlehem una pa sila mipadayon paingon sa Ehipto. (Jer 41:17) Ang mga tawo sa Betlehem maoy lakip niadtong namalik gikan sa Babilonya human sa pagkadestiyero.​—Esd 2:21; Neh 7:26.

Ingon sa namatikdan sa miagi, ang Betlehem wala itala lakip sa mga siyudad sa Juda diha sa mga asoy sa mga dibisyon sa mga tribo. Bisan tuod ang mga basahon sa Bibliya naghisgot niini labot sa pipila ka indibiduwal, mopatim-awng kini dili inila nga lungsod ni kini daghan ug populasyon​—usa ka “balangay” sa dihang si Jesus dinhi sa yuta. (Ju 7:42) Tungod niana ang manalagnang si Miqueas sa iyang Mesiyanikong tagna sa Miqueas 5:2 naghisgot sa Betlehem Eprata ingong “gamay kaayo aron mahiapil taliwala sa linibo sa Juda.” Apan ang iyang tagna nagpakita nga ang gamayng Betlehem makabaton ug talagsaong dungog ingong lungsod nga niana maggikan ang Mesiyas. Gisabot sa mga Hudiyo kining tagnaa nga ang Mesiyas o Kristo matawo o mogula gikan nianang lungsora (Ju 7:40-42), usa ka pagtuo nga gipahayag usab sa ilang pangulong mga saserdote ug mga eskriba.​—Mat 2:3-6.

Busa, bisan tuod si Maria nagmabdos didto sa Nasaret sa Galilea, siya nanganak kang Jesus didto sa Betlehem sa Judea, aron matuman ang tagna gikan sa Diyos. (Luc 1:26-38; 2:4-7) Kini nga panaw mokabat ug 110 km (68 mi) hangtod 150 km (93 mi), depende sa ruta nga agian.

Sa panahon sa pagkatawo ni Jesus, ang mga magbalantay nagpuyo sa gawas didto sa kapatagan ug nagbantay sa ilang panon sa kahayopan panahon sa kagabhion. (Luc 2:8) Bisan tuod ang mga karnero mahimong dad-on sa gawas aron pasibsibon sa maadlaw sa bisan unsang yugto sa tuig, ang pagkaatua sa mga magbalantay didto sa kapatagan ug ang ilang pagpalabay sa kagabhion uban sa ilang panon sa kahayopan nagpaila sa tinong yugto sa panahon nga natawo si Jesus. Ang ting-ulan sa Palestina magsugod sa mga tungatunga sa Oktubre, nga molungtad ug pipila ka bulan. Sa Disyembre, ang Betlehem, sama sa Jerusalem, makasinatig kanunay nga pagyelo sa panahon sa kagabhion. Busa, sanglit ang mga magbalantay sa Betlehem didto man sa kapatagan panahon sa kagabhion, nan kadto gayod maoy panahon nga wala pa magsugod ang ting-ulan. Imposible usab nga basta pasuk-on na lang ni Cesar Agusto ang mga Hudiyo pinaagi sa pagsugo kanila nga magparehistro sa panahon sa tingtugnaw ug ting-ulan nga bulan sa Disyembre, sa dihang lisod ang pagpanaw.​—Luc 2:1-6; itandi ang Mat 24:20.

Ang orihinal nga nahimutangan sa kuwadra didto sa Betlehem diin natawo si Jesus wala mahibaloi. Usa ka panahon niana human matawo si Jesus, sa dihang ang iyang mga ginikanan nagpuyo na sa usa ka balay ug dili sa usa ka kuwadra, ang Betlehem giduaw sa pipila ka astrologo nga taga-Sidlakan ug ilang gipangita “ang bata.” (Mat 2:1-12) Bisan tuod nangilabot ang Diyos aron nga ang ilang pagduaw dili mosangpot sa kamatayon sa bata nga si Jesus, ang tanang batang lalaki nga nag-edad ug duha ka tuig paubos gipamatay diha sa lungsod sa Betlehem ug diha sa naglibot niini nga teritoryo tungod sa sugo ni Haring Herodes. (Mat 2:​12, 16) Sa Mateo 2:​17, 18 gikutlo sa inspiradong magsusulat ang tagna sa Jeremias 31:15 ug gipadapat kini sa nahitabo niadtong panahona.​—Tan-awa ang RAQUEL.

2. Usa ka lungsod sa teritoryo sa Zabulon. (Jos 19:​10, 15) Lagmit nga dinhi niini nga Betlehem naggikan si Maghuhukom Ibzan, ug dinhi niining lungsora nga siya gilubong, sanglit wala hisgoti ang Eprat o Juda diha sa asoy. (Huk 12:8-10) Ang Betlehem sa Zabulon gituohan nga mao ang Beit Lahm (Bet Lehem Ha-Gelilit) nga mga 11 km (7 mi) sa KAK sa Nasaret.