KAMELYO

[Heb., ga·malʹ; beʹkher, “nating laking kamelyo” (Isa 60:6); bikh·rahʹ, “nating bayeng kamelyo” (Jer 2:23); kir·ka·rohthʹ, “tulin nga mga bayeng kamelyo” (Isa 66:20); Gr., kaʹme·los].

Usa ka hayop nga dugay nang gigamit sa tawo ingong usa ka mananap nga luwananan ug sakyanan, ilabina sa desyertong mga rehiyon. Adunay duha ka matang sa kamelyo, ang Bactrian ug ang Arabian. Ang kamelyo nga Bactrian (Camelus bactrianus) adunay duha ka bugdo sa bukobuko niini, mas kusgan kay sa kamelyo nga Arabian, ug makadalag mas bug-at nga mga luwan; ang kamelyo nga Arabian (Camelus dromedarius), nga gituohang mao ang kanunayng gihisgotan sa Bibliya, may usa lamang ka bugdo sa bukobuko.

Ang mga kinaiyahan sa kamelyo angayan kaayo alang sa kinabuhi sa desyertong mga rehiyon, diin kini ang mobuhat sa sagad buhaton sa kabayo o asno sa ubang kayutaan. Ang bagang balhibo niini nga hayop nahimong panagang niini batok sa init sa desyerto. Ang taas nga samag-gisi nga mga buho sa ilong niini matak-optak-op, nga usa ka mapuslanong panalipod batok sa balas nga ipadpad sa hangin. Ang mga mata niini mapanalipdan batok sa grabeng mga bagyo sa balas pinaagi sa bagang mga tabontabon ug tag-as nga mga pilok niini. Ang mga tiil sa kamelyo gahig panit ug laparon, nga haom kaayo sa paglakaw diha sa humok ug buhaghag nga balas. Ang baga nga panit nga samag sapin nga maoy idapat sa hayop sa dihang kini molubog nagsilbing proteksiyon sa dughan ug sa mga tuhod niini. Kini nga mga panit nga samag sapin anaa na sa dihang kini ipanganak. Ang lig-ong mga ngipon sa kamelyo magpaarang niini sa pag-usap sa halos bisan unsa. Diyutay nga lugas lamang ang gikinahanglan niini nga linalang ug mabuhi ra sa komong mga tanom sa desyerto, ug tungod niini kini nga hayop praktikal nga gamiton.

Ang bugdo sa bukobuko sa kamelyo nagsilbing madaladala nga pondohanan sa pagkaon. Dinhi ipondo ang kadaghanan sa reserba nga pagkaon ingong tambok. Kon kinahanglang gamiton sa kamelyo ang reserba niini nga pagkaon sulod sa dugay kaayong panahon, ang panit sa bugdo, inay nga mag-ugdo, mohulpa ug molaylay nga samag walay sulod nga sako diha sa kilid sa bukobuko niini. Sa kanhing mga panahon, sama usab karong adlawa, ang mga luwan gipahimutang diha sa mga bugdo sa bukobuko sa mga kamelyo. (Isa 30:6) Gihisgotan usab sa Kasulatan ang “pangmonturang bukag sa kamelyo nga pangbabaye,” nga sa walay duhaduha gipahimutang diha sa bugdo sa bukobuko sa kamelyo.​—Gen 31:34.

Bisan tuod ang sugilambong nag-ingon nga ang kamelyo nagtipig ug tubig diha sa bugdo sa bukobuko niini, kini dili tinuod. Sagad gituohan nga ang kamelyo makaagwanta nga walay tubig sa dugaydugay nga panahon tungod kay kini makapondo sa daghang tubig nga mainom niini. Ang hinungdan niini mao ang disenyo sa ilong, nga magpaarang sa hayop nga makakuhag alisngaw sa tubig inigbuga niini ug hangin. Ang kamelyo makalahutay bisag mawad-an ug tubig sa lawas nga 25 porsiyento sa gibug-aton niini, kon itandi sa 12 porsiyento sa mga tawo. Dili kini daling mawad-an sa kaumog tungod sa pagsingot sama sa ubang mga linalang, tungod kay ang temperatura sa lawas niini mahimong mausab ngadto sa 6°C. (11°F.) nga walay dakong epekto. Talagsaon ang dugo niini sa pagkaagi nga diyutay lamang ang mawala nga pluwido bisag diyutay ra ang suplay nga tubig sulod sa ubay-ubayng mga adlaw. Kini makahulip usab sa nawalang gibug-aton sa lawas pinaagi sa pag-inom ug 135 L (35 gal) sulod sa napulo ka minuto.

May mga kamelyo nga makadagan nga paspas kaayo. Sa 1 Samuel 30:​17, lagmit nga ang gihisgotan mao ang tulin nga mga kamelyo. Ang 400 lamang ka batan-ong lalaki nga misakay ug mga kamelyo ang nakalingkawas sa dihang gipamatay ni David ang Amalekanhong mga manunulong.

Sumala sa Balaod, ang kamelyo maoy mahugaw nga hayop ug busa dili kan-on sa mga Israelinhon. (Lev 11:4; Deu 14:7) Apan, ang balhibo sa kamelyo gihabol aron mahimong panapton. Si Juan nga Tigbawtismo nagsul-ob ug besti nga ginama niini nga materyal. (Mat 3:4; Mar 1:6) Bisan karong adlawa ang panapton nga gikan sa balhibo sa kamelyo gigamit sa paghimog mga besti.

Paggamit Sukad sa Unang mga Panahon. Ang unang paghisgot sa Bibliya bahin sa kamelyo maoy maylabot sa temporaryong pagpuyo ni Abraham sa Ehipto, diin siya nakabaton ug daghan niining matanga sa mga mananap nga luwananan. (Gen 12:16) Sa dihang gipadala ni Abraham ang iyang matinumanong alagad ngadto sa Mesopotamia aron sa pagpangitag pangasaw-onon alang kang Isaac, usa ka panon sa napulo ka kamelyo, nga gikargahan sa tanang matang sa mga gasa, ang nag-uban kaniya. (Gen 24:10) Si Jose gibaligya sa iyang mga igsoon-sa-amahan ngadto sa usa ka nagapanawng panon sa mga Ismaelinhon nga nagsakay sa mga kamelyo paingon sa Ehipto.​—Gen 37:25-28.

Si Job gipaila ingong “ang labing bantogan sa tanan nga taga-Sidlakan.” Ang iyang materyal nga mga bahandi naglakip sa 3,000 ka kamelyo, ug human sulayi ang iyang integridad, si Job gipanalanginan ni Jehova, nga tungod niana siya sa ulahi nakabaton ug 6,000 ka kamelyo ug daghan kaayong uban pang kahayopan.​—Job 1:3; 42:12.

Sama sa ubang kahayopan sa Ehipto, lakip ang mga kamelyo sa nakaagom sa mga hampak nga gipadangat sa Diyos nganha sa dominyo ni Paraon. (Ex 9:​3, 10, 25; 12:29) Wala hisgoti sa rekord sa Bibliya kon ang mga kamelyo kauban ba sa mga Israelinhon sa ilang panaw latas sa kamingawan, apan lagmit mao kini ang kahimtang.

Ang unang paghisgot sa mga kamelyo human mopuyo ang mga Israelinhon sa Yutang Saad maoy mahitungod sa paggamit niini sa mga manunulong. Sa dihang ang panon sa mga Midianhon ug ang ilang ‘mga kamelyo nga dili maihap’ mihugop sa yuta ug nagdaot niini, ang Israel nga katawhan sa Diyos nakaagom ug lisod nga kahimtang. (Huk 6:5; 7:12) Dihay mga panahon nga pinaagi sa tabang ni Jehova gipildi sa mga Israelinhon ang ilang mga kaaway ug giilog ang dakong panon sa mga kamelyo, sa usa ka higayon niana kini mikabat ug 50,000.​—1Cr 5:21; 2Cr 14:15.

Sa dihang nagtagotago gikan kang Saul, si David ug ang iyang mga tawo nakiggubat sa mga Gesurihanon, Girzihanon, ug mga Amalekanhon, nga nagpatay sa tanang lalaki ug babaye apan nagkuha sa binuhing mga hayop lakip ang mga kamelyo ingong mga inagaw. (1Sa 27:​8, 9) Sa panahon sa paghari ni David, usa ka hamiling opisyal nga si Obil ang gitugyanan sa iyang mga kamelyo. (1Cr 27:30) Ang rayna sa Sheba nagdalag mga gasa kang Haring Solomon sakay sa panon sa mga kamelyo, ug si Ben-hadad II sa Sirya nagpadalag mga gasa ngadto sa manalagnang si Eliseo nga gikarga diha sa 40 ka kamelyo.​—1Ha 10:​1, 2; 2Ha 8:9.

Sa dihang gitagna ang pagkapukan sa Babilonya, ang manalagnang si Isaias naghisgot sa nagapangdaog nga kasundalohan ubos sa simbolo nga “usa ka karo nga iggugubat sa mga kamelyo.” (Isa 21:7) Sumala sa Gregong historyador nga si Herodotus (I, 80), si Ciro migamit ug mga kamelyo sa iyang pagpakiggubat. Sa dihang gihubit ang nagsingabot nga kalaglagan sa Raba, ang kaulohang siyudad sa mga Ammonhanon, ang Ezequiel 25:5 nag-ingon nga ang siyudad mahimong “sibsibanan sa mga kamelyo.” Lain pa, ang dili-matinuohong balay sa Israel, tungod sa pagpanapaw niini, nga nakigrelasyon sa paganong mga nasod sa palibot, gipakasama sa nangulag nga nating bayeng kamelyo, nga walay tumong nga nagdagandagan ngadto-nganhi.​—Jer 2:​23, 24.

Nagpahinumdom sa mga hampak nga midangat sa kahayopan sa Ehipto, gitagna ni Zacarias ang usa ka hampak nga modangat sa mga kamelyo ug sa ubang kahayopan sa mga nasod nga makig-away sa katawhan ni Jehova dinhi sa yuta. (Zac 14:​12, 15) Human sila ipasig-uli gikan sa pagkadestiyero, ang katawhan sa Diyos gihulagway ingong natabonan sa “nagabul-og nga panon sa mga kamelyo,” nga ang tanan nagdalag tributo. Ang mga kamelyo gihisgotan usab nga lakip sa mga mananap nga luwananan nga gisakyan sa mga igsoon sa mga alagad sa Diyos paingon sa Jerusalem gikan sa tanang kanasoran “ingong gasa ngadto kang Jehova.” (Isa 60:6; 66:20) Makaiikag nga, sa unang katumanan sa tagna ni Isaias bahin sa pagpasig-uli, dihay 435 ka kamelyo taliwala sa kahayopan sa mga Hudiyo nga mibalik gikan sa Babilonya niadtong 537 W.K.P.​—Esd 2:67; Neh 7:69.

Masambingayong Paggamit. Si Jesus naghisgot sa mga kamelyo sa masambingayong paagi. Sa usa ka okasyon iyang gipasiugda nga mas sayon pa alang sa usa ka kamelyo nga makalusot sa mata sa dagom kay sa usa ka tawong dato nga makasulod sa Gingharian. (Mat 19:24; Mar 10:25; Luc 18:25) Ang usa ka pangutana mitungha kon ang “kamelyo” husto ba nga hubad inay nga “pisi” nianang mga tekstoha. Sa pagkatinuod, ang hubad ni George M. Lamsa naggamit sa pulong nga “pisi” diha sa pangunang teksto, ug ang nota o footnote sa Mateo 19:24 mabasa: “Ang Aramaikong pulong nga gamla nagkahulogang pisi ug kamelyo.” Lain pa, ang Gregong mga pulong alang sa pisi (kaʹmi·los) ug kamelyo (kaʹme·los) susama kaayo, ug gituohan nga makalibog kining Gregong mga pulong. Apan matikdi nga ang A Greek-English Lexicon (ni Liddell ug Scott, nga girebisar ni Jones, Oxford, 1968, p. 872) nagbatbat sa kaʹmi·los ingong “pisi” apan nagdugang nga tingali kini gimugna ingong kausaban sa prase, “Mas sayon pa sa usa ka kamelyo nga makalusot sa mata sa dagom kay sa usa ka tawong dato nga makasulod sa gingharian sa Diyos,” sa ingon nagpakita nga ang kaʹme·los, inay nga kaʹmi·los, ang makita sa teksto sa orihinal nga Grego.

Diha sa labing karaang nahibilin nga Gregong mga manuskrito sa Ebanghelyo ni Mateo (ang Sinaitic, ang Vatican Num. 1209, ug ang Alexandrine), makita ang pulong nga kaʹme·los. Unang gisulat ni Mateo ang iyang asoy sa kinabuhi ni Jesus diha sa Hebreohanon ug dayon mahimong iyang gihubad kini ngadto sa Grego. Busa, nahibalo gayod siya kon unsay giingon ug gipasabot ni Jesus. Sa ingon nahibalo siya sa hustong pulong, ug ang pulong nga gigamit diha sa labing karaang nahibilin nga Gregong mga manuskrito maoy kaʹme·los. Mao nga adunay maayong katarongan sa pagtuo nga ang “kamelyo” maoy hustong hubad.

Pinaagi niini nga ilustrasyon, nga dili sabton nga literal, gipasiugda ni Jesus nga sanglit imposible sa literal nga kamelyo nga makalusot sa mata sa literal nga dagom, ilabinang imposible alang sa usa ka datong tawo, samtang nagpadayon sa pagtapot sa iyang bahandi, nga makasulod sa Gingharian sa Diyos.​—Tan-awa ang MATA SA DAGOM.

Sa iyang paghukom sa salingkapaw nga mga Pariseo, gihisgotan ni Jesus ang ilang ‘pagsala sa tagnok apan naglamon sa kamelyo.’ Ang maong mga tawo nagsala sa tagnok gikan sa ilang bino, dili lamang tungod kay kini insekto, kondili tungod kay kini mahugaw sa seremonyal nga paagi; bisan pa niana, sila sa mahulagwayon nga pagkasulti naglamon sa mga kamelyo, nga mahugaw usab. Samtang miinsistir nga sundon ang labing gagmay nga mga kinahanglanon sa Balaod, bug-os nilang gibalewala ang mas bug-at nga mga butang​—hustisya, kaluoy, ug pagkamatinumanon.​—Mat 23:​23, 24.