ETIOPIA
[Gr., Ai·thi·o·piʹa, “Rehiyon sa Nasunog nga mga Nawong”], ETIOPIANHON
Ang Etiopia mao ang ngalan nga gigamit sa karaang mga Grego alang sa rehiyon sa Aprika sa H sa Ehipto. Busa kini sa katibuk-an katumbas sa Hebreohanong “Cus,” nga pangunang naglakip sa amihanang katunga sa presenteng Sudan ug sa kinahabagatang bahin sa modernong Ehipto. Sa mga tekstong Ehiptohanon kini nga rehiyon nailhan usab sa ngalang Keesh. Sa dihang gihimo ang hubad nga Septuagint, ang mga maghuhubad migamit sa Gregong “Etiopia” sa paghubad sa Hebreohanong “Cus” sa duha ka teksto lamang. (Gen 10:6-8; 1Cr 1:8-10) Ang King James Version misunod niini nga hubad diha sa tanang teksto gawas lamang sa Isaias 11:11, diin gigamit niini ang “Cus” imbes nga “Etiopia”; ang Revised Standard Version misunod usab sa Septuagint gawas lamang sa Genesis 2:13 ug Ezequiel 38:5. Ang ubang mga hubad (NW, JB) mipalabi sa paggamit sa Cus diha sa uban pang mga teksto diin wala tinoa pinasukad sa konteksto kon kini mao ba ang karaang Etiopia. Ang ngalan nga Cus mahimong magtumong usab sa katawhan sa Arabia.—Tan-awa ang CUS Num. 2; CUSIHANON.
Ang dapit nga sa orihinal gitawag ug Etiopia gilangkoban karon sa ugahon nga kapatagan sa A, mga patag nga walay mga kahoy ug mga bukid nga patag ang ibabaw diha sa sentral nga rehiyon, ug sa tropikanhong lasang dapit sa H. Ang kanhing mga kaulohan sa karaang Etiopia mao ang Napata ug Meroë. Ang Meroë mao ang sentro sa usa ka gingharian nga ang katungod sa pagkahari gihuptan sa kaliwat sa babaye imbes sa kaliwat sa lalaki. Busa sa inahan nga rayna maggikan ang katungod sa trono sa iyang harianong anak nga lalaki, ug may mga panahon nga siya mao ang magmamando sa yuta. Ang ngalang Candace gihisgotan sa mga magsusulat nga Grego ug Latino ingong titulo nga gigamit sa ubay-ubayng rayna nga Etiopianhon, nga hayan naglakip sa usa nga gihisgotan sa Buhat 8:27.
Sa unsang diwa nga ang Etiopianhon nga gisangyawan ni Felipe maoy usa ka eunuko?
Ang Etiopianhong eunuko nga ‘tinugyanan sa mga bahandi’ ni Rayna Candace ug gisangyawan ni Felipe, dayag nga usa ka tinuling kinabig nga Hudiyo. (Buh 8:27-39) Busa wala siya isipa nga usa ka Hentil ug sa ingon wala mauna kang Cornelio ingong unang dili-tinuling Hentil nga nakabig sa Kristiyanidad. (Buh 10) Aron ang Etiopianhon makapakigbahin sa pagsimba diha sa templo sa Jerusalem kinahanglang siya nakabig na sa Hudiyohanong relihiyon ug natuli. (Ex 12:48, 49; Lev 24:22) Tungod sa Moisesnong Balaod nga nagdili sa pagpasulod sa mga tawong kinapon diha sa kongregasyon sa Israel (Deu 23:1), dayag nga ang Etiopianhon dili eunuko sa unodnon nga diwa. Ang Hebreohanong pulong alang sa “eunuko” (sa·risʹ) sa lapad o sa linaing diwa nagkahulogan usab nga usa ka opisyal, sama sa Genesis 39:1, diin ang opisyal ni Paraon nga si Potipar, nga usa ka tawong minyo, gitawag nga sa·risʹ. Kon ang opisyal nga Etiopianhon maoy eunuko gayod, dili siya mahimong usa ka kinabig, ug kon dili usa ka kinabig, si Felipe dili unta magbawtismo kaniya, sanglit ang maayong balita wala pa man sugdi pagpaabot ngadto sa dili-tinuling mga Hentil.
Ang Etiopia (Cus) mao ang usa sa mga yuta nga niana ang mga Hudiyong destiyero natibulaag human masakop sa Babilonya ang Juda. (Isa 11:11) Busa, kining Etiopianhong opisyal lagmit nakig-uban na sa mga Hudiyo sa iyang dapit o tingali sa Ehipto, diin daghang mga Hudiyo ang nanimuyo. Ang iyang kopya sa linukot nga basahon ni Isaias lagmit usa ka kopya sa Gregong Septuagint, orihinal nga hinimo sa Alejandria, Ehipto. Sanglit sa usa ka bahin ang gingharian sa Etiopia naimpluwensiyahan sa Helenismo sukad sa panahon ni Ptolemy II (308-246 W.K.P.), dili ikahibulong kon kini nga opisyal makamaong mobasa ug Gregong pinulongan. Ang pagkahimo niyang kinabig nga Hudiyo ug ang pagkakabig niya sa Kristiyanidad human niana maoy katumanan sa Salmo 68:31.
Pinulongan nga Etiopianhon. Ang orihinal nga pinulongan sa Etiopia dili matino; sa kataposan sa ikawalong siglo W.K.P. ang Ehiptohanong hieroglyphic nga sistema sa pagsulat maoy gigamit alang sa opisyal nga mga inskripsiyon sa Etiopia. Usa ka lumad nga pinulongan ug estilo sa pagsulat nga gitawag ug Meroitiko nailhan sukad sa siglo sa wala pa magsugod ang Komong Panahon ug sa mga kasiglohan human niana. Ang pinulongan nga gitawag ug Etiopianhon mao ang lumad nga pinulongan sa Komong Panahon hangtod sa ika-14 nga siglo. Semitikanhon ang gigikanan niini sama sa pinulongan karon sa modernong Etiopia nga gitawag ug Amharic.