DULA

Sukad pa sa unang kasaysayan sa tawo diha nay kaikag sa paglipaylipay ug kalingawan. Si Jubal, sa ikapitong kaliwatan gikan kang Adan, giingon nga mao “ang mag-uugda sa tanan niadtong nagagamit sa alpa ug sa plawta.” (Gen 4:21) Sa paglabay sa panahon, lagmit sa yugto human sa Lunop, ang mga dula namugna usab.

Ehipto ug Mesopotamia. Sa katag kaayo nga mga dapit sa Ehipto, Palestina, ug Mesopotamia, ang mga arkeologo nakakubkob ug nagkalainlaing samag-damahan nga mga papan, dayis, ug mga piyesa nga dulaan, nga ang pipila niini sukad pa niadtong kapanahonan sa wala pa si Abraham. Ang usa ka linilok gikan sa usa ka Ehiptohanong ganghaan sa templo naglarawan kang Ramses III nga nagdula ug susama sa dama uban sa usa sa iyang mga puyopuyo. Daghang dula ang migamit ug mga dayis ug mga throw stick aron matino ang sunod nga himoon.

Ang Ehiptohanong mga dibuho, gawas nga gilarawan ang pagsayaw ug ang pagpatugtog ug tulonggon, nagpakita ug mga talan-awon sa Ehiptohanong mga babaye nga nagdulag mga bola, nga nag-itsa ug nagsalo sa ubay-ubayng mga bola sa samang higayon. Ang ubang mga dula sa mga batan-on, sama nianang sa usa ka matang sa sangka, pagadulaon ingong grupo. Ang mga holin popular usab.

Israel. Walay direktang paghisgot diha sa Bibliya bahin sa mga dula taliwala sa mga Hebreohanon, apan adunay mga indikasyon sa lainlaing teksto bahin sa pipila ka matang sa kalingawan gawas pa sa musika, pag-awit, pagsayaw, ug pag-estoryahanay. Ang Zacarias 8:5 naghisgot bahin sa mga bata nga nagdula sa mga plasa, ug ang pag-awit ug pagsayaw sa mga batang lalaki gihisgotan sa Job 21:​11, 12. Sa panahon ni Jesus nahimong dula sa mga bata ang pagsundogsundog sa malipayon ug masulub-on nga mga okasyon. (Mat 11:​16, 17) Sa mga pagpangubkob didto sa Palestina nakaplagan ang mga dulaan sa mga bata sama sa tilingtiling, mga pito, ug gagmayng mga kulon ug mga karo. Ang Job 41:5 tingali naghisgot sa pagbuhi ug anad nga mga langgam. Mopatim-aw nga nabatasan gayod usab ang mga pagtiro ginamit ang mga pana ug mga lambuyog. (1Sa 20:20-22, 35-40; Huk 20:16) Apan, ang maindigong mga dula nga ingon niini daw nabatasan lamang taliwala sa mga Hudiyo niadtong Heleniko nga yugto.

Ang mga pagtigmotigmo ug mga pagtag-antag-an maoy popular sa Israel, sumala sa gipakita sa tigmo nga gihatag ni Samson ngadto sa mga Filistehanon.​—Huk 14:12-14.

Gresya. Dungandungan sa panahon nga si Isaias nagsugod sa pagpanagna sa Juda, gisugdan sa mga Grego ang ilang nabantog nga mga sangka sa mga atleta sa Olimpiada agig pasidungog kang Zeus, sa tuig 776 W.K.P. Samtang ang mga dula sa Olympia nagpabilin nga maoy labing nabantog, may tulo ka uban pang Gregong mga lungsod nga nahimong iladong mga sangkaanan. Sa Isthmus duol sa Corinto gihimo ang Isthmianhong mga Dula, nga gipahinungod ingong sagrado ngadto kang Poseidon. Didto sa Delphi gihimo ang Pytianhong mga Dula, samtang ang Nemeanhong mga Dula, ingong pasidungog usab kang Zeus, gihimo duol sa Nemea.

Ang mga Dula sa Olimpiada gisaulog matag upat ka tuig ug dako kaayog relihiyosong kahulogan. Ang relihiyosong mga halad ug mga pagsimba sa kalayo sa Olimpiada maoy prominenteng mga bahin niini nga pangilin. Ang Isthmianhong mga Dula duol sa Corinto gihimo sa matag duha ka tuig.

Ang pangunang programa diha sa tanang sangka naglakip sa lumba sa dagan, dumog, boksing, paglabay ug discus ug salapang, lumba sa karo, ug uban pang mga dula. Ang mga sumasalmot mohimog panaad sa pagsunod sa estriktong napulo-ka-bulan nga eskedyul sa pagbansay, nga mogugol ug kinadak-ang bahin sa ilang panahon. Ang eskedyul sa pagbansay estriktong gidumala sa mga maghuhukom kinsa mopuyo kauban sa mga sumasalmot. Ang mga atleta sagad bansayon ilalom sa mga kahimtang nga mas lisod kay sa aktuwal nga sangka, kay ang mga maglulumba sa dagan butangan ug mga pabug-at diha sa ilang mga tiil ug ang mga boksidor sul-oban ug bug-at nga mga uniporme samtang nagbansay. Sagad gugolon ang daghang mga tuig sa pag-ugmad sa gikinahanglang mga kalidad aron mahimong mananaog diha sa mga dula. Ang ganti naglakip sa usa ka simpleng girnalda, o purongpurong nga mga dahon, diin ang ihalas nga olibo gigamit sa mga Dula sa Olimpiada, ang mga dahon sa aguho gigamit sa Isthmianhong mga Dula, ang lawrel diha sa Pytianhong mga Dula, ug ang ihalas nga celery diha sa Nemeanhong mga sangka. Ang ganti sagad ipakita diha sa dag-anan tapad sa reperi, nga nagdasig sa mga sumasalmot sa mga lumba sa dagan nga makigbisog sa ilang kaugalingon kutob sa maarangan samtang magatutok sa ganti. Apan, kon adunay mapakyas sa pagsubay sa mga lagda siya madiskuwalipikar. Sa dili pa kini himoon o sa pagkahuman niini, o sa dihang ginahimo kini, ang mga dula maoy topiko sa panaghisgot sa tanan. Ang mananaog nga mga atleta dayegon, himoong idolo, hatagan ug daghang regalo, ug pasidunggan pag-ayo. Ang Corinto mihatag sa mananaog nga mga atleta ug tibuok kinabuhi nga pensiyon.

Roma. Ang Romanhong mga dula lahi ra kaayo kay sa Gregong mga dula, kay ang ilang pangunang gipasiugda mao ang mga away sa gladyador ug ang ubang mga pasundayag nga hilabihan ka bangis. Ang mga sangka sa gladyador unang nagsugod sa ikatulong siglo W.K.P. ingong usa ka relihiyosong serbisyo diha sa mga paglubong ug lagmit suod nga nalangkit sa karaang paganong mga rituwal diin ang mga magsisimba magsamadsamad sa ilang kaugalingon, nga magpabanaw sa ilang dugo ingong pasidungog sa ilang mga diyos o ingong pasidungog sa ilang mga patay. (1Ha 18:28; itandi ang pagdili sa maong mga buhat ngadto sa Israel diha sa Lev 19:28.) Ang Romanhong mga dula sa ulahi gipahinungod ngadto sa diyos nga si Saturno. Walay makalabaw kanila sa tumang kabangis ug pagkabanyaga. Si Emperador Trajan kas-a nagpasundayag ug mga dula nga giapilan sa 10,000 ka gladyador, nga ang kadaghanan kanila nakig-away hangtod sa kamatayon sa wala pa matapos ang pasundayag. Bisan ang pipila ka senador, pipila ka “hamili” nga mga babaye, ug usa ka emperador, si Commodus, misulod sa arena sa mga gladyador. Sukad sa panahon ni Nero daghan kaayong mga Kristohanon ang gipamatay niini nga mga pasundayag.

Ang Paganong mga Dula Gidala Ngadto sa Palestina. Panahon sa paghari ni Antiochus Epiphanes sa ikaduhang siglo W.K.P, ang mga Hudiyo nga naimpluwensiyahan sa Helenismo nagdala sa Gregong kultura ug mga sangka sa atleta ngadto sa Israel, ug may usa ka gimnasyum nga gitukod didto sa Jerusalem, sumala sa unang kapitulo sa Apokripal nga basahon sa Unang Macabeo. Giingon sa 2 Macabeo 4:12-15 nga bisan ang mga pari wala na magtagad sa ilang mga katungdanan aron makasalmot sa mga dula. Apan, ang uban hugot nga mitutol sa maong pagsagop sa paganong mga kostumbre.

Sa unang siglo W.K.P., si Herodes nga Bantogan nagtukod ug usa ka teatro didto sa Jerusalem, usa ka ampiteatro sa kapatagan, usab usa ka teatro ug ampiteatro didto sa Cesarea, ug siya nag-organisar ug mga dula sa matag lima ka tuig agig pasidungog kang Cesar. Gawas pa sa mga dumog, lumba sa karo, ug ubang mga sangka, iyang gipauso ang pipila ka sistema gikan sa Romanhong mga dula, nga nag-organisar ug mga away tali sa mapintas nga mga mananap o isangka ang maong mga mananap sa mga tawo nga gihukman sa kamatayon. Matod ni Josephus, tungod niini nagkunsabo ang nasukong mga Hudiyo aron patyon si Herodes, ugaling lang kini napakyas.​—Jewish Antiquities, XV, 267-291 (viii, 1-4); XV, 331-341 (ix, 6).

Ang Kristohanong Panglantaw. Si Tertullian, nga usa ka magsusulat sa ikaduha ug ikatulong siglo K.P., nagbatbat sa baroganan sa unang mga Kristohanon maylabot sa kalingawan nga komon taliwala sa mga Romano pinaagi sa pag-ingon nga ang mga Kristohanon “wala makiglabot, sa sinultihan, panan-aw o pandungog, sa kabuangan sa sirkos, sa pagkawalay-ulaw sa teatro, sa kaluog sa pasundayag diha sa arena, sa kakawangan sa gimnasyum.” Siya midugang: “Nganong mangasuko man mo namo, kon among gituohan nga adunay ubang mga kalipayan? . . . among gisalikway ang inyong gikahimut-an; ang among gikahimut-an wala makahatag kaninyo ug kalipay.” (Apology, XXXVIII, 4, 5) Bahin sa pagbansay o pagdisiplina sa lawas sa katibuk-an, gisuma ni apostol Pablo ang Kristohanong tinamdan diha sa iyang tambag ngadto kang Timoteo sa 1 Timoteo 4:7-10.

Masambingayong Paggamit. Adunay pipila ka bahin sa mga dula nga tukmang gigamit ni Pablo ug Pedro aron iilustrar ang mga punto sa ilang pagpanudlo. Sukwahi sa ganti nga gitinguha sa mga sumasalmot sa Gregong mga dula, gipakita nga ang purongpurong nga gipakigbisogan nga mabatonan sa usa ka dinihogang Kristohanon dili ang usa ka malawos nga girnalda nga mga dahon kondili ang ganti nga walay-kamatayong kinabuhi. (1Pe 1:​3, 4; 5:4) Kinahanglan siyang modagan uban ang determinasyon nga makuha ang ganti ug kinahanglang motutok nganha niini; ang paglingi sa likod makadaot. (1Co 9:24; Flp 3:​13, 14) Siya kinahanglang makigsangka subay sa mga lagda sa usa ka maligdong nga kinabuhi aron dili madiskuwalipikar. (2Ti 2:5) Ang pagpugong sa kaugalingon, pagdisiplina sa kaugalingon, ug pagbansay, tanan hinungdanon. (1Co 9:25; 1Pe 5:10) Ang mga paningkamot sa Kristohanon kinahanglan nga maayong pagkapuntirya, nga magtinguha sa kadaogan, sama sa maayong pagkabansay nga boksidor nga dili mag-usik sa iyang mga suntok; hinuon ang tumong sa mga suntok sa mga Kristohanon maoy dili batok sa laing tawo, kondili sa mga butang, lakip nianang anaa sa sulod sa iyang kaugalingon, nga mahimong makapildi kaniya. (1Co 9:​26, 27; 1Ti 6:12) Ang tanang makababag nga mga pabug-at ug ang makasabod nga sala tungod sa kakulang ug pagtuo kinahanglang tangtangon, maingon nga ang mga moapil sa lumba maghukas sa ilang sabal nga sapot. Ang Kristohanong maglulumba kinahanglang andam alang sa usa ka lumba nga nagkinahanglan ug paglahutay, dili kay kadiyot lang nga katulin.​—Heb 12:​1, 2.

Angayng matikdan nga diha sa Hebreohanon 12:1 gihisgotan ni Pablo ang usa ka bagang ‘panganod sa mga saksi [Gr., mar·tyʹron] nga naglibot kanato.’ Ang pamatuod nga wala siya magtumong sa usa lamang ka pundok sa mga tumatan-aw gipatin-aw sa mga kaundan sa nag-unang kapitulo nga gipunting ni Pablo pinaagi sa pag-ingon, “Busa, sanglit, . . . ” Sa ingon, si Pablo nagdasig sa mga Kristohanon sa pagpadayon sa unahan diha sa lumba pinaagi sa paglantaw, dili lamang sa mga tumatan-aw, kondili sa maayong panig-ingnan sa uban kinsa mga magdadagan usab, ug ilabinang nag-awhag sa mga Kristohanon sa pagtutok sa usa kinsa nahimo nang mananaog ug karon maoy ila nang Maghuhukom, si Kristo Jesus.

Ang ilustrasyon sa 1 Corinto 4:9 lagmit gikuha gikan sa Romanhong mga sangka, diin si Pablo ug ang iyang mga isigkaapostoles dinhi gitandi niadtong anaa sa kataposang sangka sa pasundayag diha sa arena​—kay ang labing dugoon nga sangka kasagarang gigahin diha sa kataposang pasundayag, ug kadtong gipinig alang niini tinong mamatay. Lagmit nga ang susamang esena sa Romanhong mga dula mao usab ang gihisgotan sa Hebreohanon 10:​32, 33. (Tan-awa ang TEATRO.) Sa pagkatinuod, si Pablo lagmit naladlad sa mga kapeligrohan sa Romanhong mga dula tungod sa iyang paghisgot diha sa 1 Corinto 15:32 maylabot sa ‘pagpakigbugno sa mapintas nga mga mananap sa Efeso.’ Gilantaw sa uban nga dili gayod makataronganong ang usa ka Romanong lungsoranon itahan atubangan sa mapintas nga mga mananap diha sa arena, ug gipangagpas nila nga kini nga ekspresyon gigamit sa mahulagwayong paagi sa pagtumong sa samag-mapintas nga mananap nga mga magsusupak didto sa Efeso. Apan, ang giingon ni Pablo sa 2 Corinto 1:8-10 mahitungod sa dako kaayong kapeligrohan nga iyang nasinatian sa distrito sa Asia, diin nahimutang ang Efeso, ug sa pagluwas sa Diyos kaniya gikan sa “ingon ka dakong butang sama sa kamatayon” tinong mas mohaom sa usa ka kasinatian uban sa literal nga mapintas nga mga mananap diha sa arena kay sa tawhanong pagsupak nga naagoman ni Pablo didto sa Efeso. (Buh 19:23-41) Busa lagmit nga usa kini sa ubay-ubayng ‘mga pag-ungaw sa kamatayon’ nga nasinatian ni Pablo panahon sa iyang ministeryo.​—2Co 11:23; tan-awa ang KALINGAWAN.