Ang Maumolong mga Tuig—Sa Dihang ang Imong Labing Maayo Gikinahanglan Kaayo
ANG mga anak ginaingon nga “panulondon gikan kang Jehova.” Sila ginaingon nga sama sa “mga saha sa mga olibo nga naglibot sa imong lamesa.” (Salmo 127:3; 128:3) Ang mga ginikanan gisugo sa “pagmatuto kanila diha sa disiplina ug pagpahamatngon ni Jehova.”—Efeso 6:4.
Kon imong pagaugmaron ang kahoyng olibo aron makapamungag maayo, ang panahon sa paghimo niini maoy sa dihang sila ‘sama pa sa mga saha nga naglibot sa imong lamesa.’ Kon unsay pagkaugmad sa linghod nga sanga, mao usay pagkatubo sa kahoy. Kon imong pagabansayon ang imong mga anak subay sa mga dalan sa Diyos, labing maayong himoon kini sa dihang masuso pa sila. “Bansaya ang bata diha sa dalan nga iyang pagalaktan; kay bisan ug siya matigulang na siya dili mobiya gikan niana.” (Proverbio 22:6; 2 Timoteo 3:15) Sa masuso pa ang utok kusog nga mosuhop ug impormasyon, mas kusog kay sa mahimo pa niini pag-usab. Mao kini ang imong labing maayong panahon sa paghimo ug imong labing maayo alang sa imong mga anak.
Si Masaru Ibuka, tagtukod sa Sony Corporation, misulat ug usa ka libro nga nag-ulohang Kindergarten Is Too Late! Sa hapin niini makita kining mga pulonga: “Ang katakos sa imong anak sa pagkat-on dako kaayo sa panahon sa unang duha o tulo ka tuig sa iyang kinabuhi. Busa, ayaw paghulat . . . Ang Kindergarten Ulahi Na Kaayo!”
Diha sa pasiunang pulong si Glenn Doman, direktor sa The Institutes for the Achievement of Human Potential, miingon sa mosunod: “Ang tagsaon ug maugdang nga libro ni Gg. Ibuka wala maghatag ug bisan unsang makakurat nga mga pahayag. Iyang gipahayag lamang nga ang gagmayng mga bata sa sulod kanila may kapasidad sa pagkat-on halos sa bisan unsang butang samtang sila gamay pa. Siya mipahayag nga ang ilang makat-onan nga walay dakong paningkamot sa edad nga dos, tres, o kuwatro anyos makat-onan lamang uban ang dakong paningkamot, o dili gayod makat-onan, sa ulahi nga kinabuhi. Siya mipahayag nga ang makat-onan sa mga edaran uban sa dakong paningkamot makat-onan sa mga bata nga malipayon. Siya mipahayag nga ang makat-onan sa mga edaran nga hinay kaayo, dali nga makat-onan sa gagmayng mga bata. Siya mipahayag nga ang mga edaran usahay maglikay sa pagkat-on, samtang ang gagmay nga mga bata mas gusto pang motuon kay sa mokaon.”
Ang katarongan ni Ibuka sa pagsulting ang kindergarten ulahi kaayo tungod kay nianang higayona ang labing maayong mga tuig sa pagkat-on sa bata milapas na. Apan adunay laing katarongan. Niining panahona ang pagkahugno sa moral nakaabot na sa kindergarten, ug sa dili pa makaabot diha ang bata, kinahanglang ipasilsil sa mga ginikanan diha sa bata ang usa ka malig-ong mga lagda sa moral aron dili siya matakdan.
Kini nga panginahanglan gipakita diha sa report sa mga ginikanan sa usa ka sayis-anyos nga batang lalaki nga mao pay pag-eskuyla sa kindergarten. “Sa unang semana diha sa kindergarten, ang among anak nga lalaki seksuwal nga giatake sa laing bata sulod sa 15 minutos nga pagsakay niya sa bus sa eskuylahan. Kini nagpadayon sa daghang adlaw. Kadto dili kay yano lamang nga duladula sa bata o nagdula ug doktor-doktor kondili kadto maoy dili-normal, dayag nga buhat.
“Ang kadaghanan sa mga bata diha sa klase sa among anak nagatan-aw ug mga salida sa sine nga mahilas kaayo o mapintas uban sa ilang mga ginikanan. Tingali gihunahuna sa mga ginikanan nga mas luwas ang pagdala kanila kay sa ibilin sila sa dili-kasaligang pag-atiman sa usa ka yaya. Ang ubang mga bata nagatan-aw ug mga pelikula nga gidili alang sa mga bata diha sa cable television o sa mga pelikula nga ginatago sa ilang mga ginikanan diha sa balay.
“Ang bili sa pagpasilsil sa moral nga mga prinsipyo diha sa among anak nga lalaki sa panahon sa iyang maumolong mga tuig, gikan sa pagkamasuso paunahan, natisok sa among hunahuna tungod sa usa ka makalilisang nga hitabo sa among kaugalingong balay. Uban sa pipila ka edarang mga bisita, usa ka kuwatro-anyos nga batang babaye ang presente. Siya ug ang among anak nga lalaki, nga gitudloan ug maayo nga ang sekso maoy alang lamang sa minyong mga edaran, didto sa iyang lawak nga dulaanan. Ang batang babaye gustong makigdula nga nagdeyt sila ug giingnan ang among anak nga lalaki nga kinahanglang mohigda siya. Sa dihang inosenteng mihigda ang among anak, mipatong ang batang babaye kaniya. Nalisang siya ug miingon: ‘Para lang kana sa mga minyo!’ Sa nakabangon siya ug nakadagan gawas sa dulaanan, ang batang babaye misinggit: ‘Ayaw pagsulti kang bisan kinsa!’”—Itandi ang Genesis 39:12.
Ang mosunod mao ang pipila ka butang nga nahitabo sa mga siyudad ug sa mga dapit gawas sa siyudad—mga butang nga kinahanglang mapanalipdan ang inyong mga anak sukad sa pagkabata ngadto sa unahan.
Duha ka siyete-anyos nga batang lalaki gisumbong nga nanglugos sa usa ka sayis-anyos nga batang babaye diha sa kasilyas sa publikong eskuylahan. Tulo ka lalaki, sa panuigong sayis, siyete, ug nuybe, seksuwal nga nag-atake sa sayis-anyos nga batang babaye. Seksuwal nga giatake sa otso-anyos nga batang lalaki ang usa ka batang lalaki sa kindergarten. Usa ka 11-anyos nga bayong gisumbong ug panglugos sa 2-anyos nga batang babaye. Ang ubang mga terapista nag-ingon nga kasagaran ang mga tagsala maoy mga biktima sa seksuwal nga pag-abuso sa bata pa.
Kini napamatud-an diha sa kaso sa usa ka batang lalaki. Sa masuso pa siya, kanunay nga nakigsekso kaniya ang iyang 20-anyos nga iyaan pinaagi sa baba. Sukad sa edad nga 18 ka bulan ngadto sa 30 ka bulan, iyang naagoman kining seksuwal nga pag-abuso. Sa milabay ang duha o tulo ka tuig siya nangabuso sa sekso sa mga batang babaye. Sa dihang misugod na siya ug pag-eskuyla, nagpadayon siya niining buhata ug gipalagpot gikan sa eskuylahan sa primero grado ug sa segundo grado.
Ang Panginahanglan sa Sayo nga Pagbansay
Ang kapakyasan sa ginikanan sa paghatag ug hustong pagbansay sa panahon sa maumolong mga tuig nagaandam sa dalan alang sa delinkuwensiya, nga maoy mobukas sa dalan alang sa labi pang seryosong mga krimen: pagpangguba, pagpangawat, ug pagpatay. Ang mosunod mao ang pipila ka pananglitan niining mga butanga.
Gilungkab sa tulo ka sayis-anyos nga batang lalaki ang balay sa usa ka kauban sa dula, giguba hapit ang tanang lawak sa balay. Usa ka nuybe-anyos nga nangguba gipabayad ug danyos sa kadaot nga iyang nahimo, dugang pa sa mga pagpangawat, panghulga ug laing bata nga may dala nga kutsilyo, ug sa pagsunog sa buhok sa usa ka batang babaye. Gidus-an sa duha ka 11-anyos nga bayong ug nuybe-milimetro nga pistola ang baba sa 10-anyos nga bayong ug gikawat ang iyang relo. Giposil ug gipatay sa usa ka diyes-anyos nga bayong ang siyete-anyos nga batang babaye tungod sa usa ka dula sa video. Giposil sa laing diyes-anyos nga bayong ang iyang kauban sa dula ug gitago ang lawas sa silong sa balay. Gitulod ngadto sa kamatayon sa singko-anyos nga batang lalaki ang usa ka masuso gikan sa hagdanan sa ikalimang andana. Usa ka 13-anyos nga bayong miuban sa duha ka batan-on sa pagkidnap ug 7-anyos aron makakuhag kuwarta gikan sa iyang pamilya, apan una pa nila gitawag sa telepono ang pamilya aron sa pagpangayog lukat, gilubong nilang buhi ang batang lalaki.
Unya, ingong pangataposan, anaa ang makalilisang nga mga gang sa tin-edyer, armado ug mga posil, nagalibodlibod sa kadalanan, nga nagapakiggubat, ang mga bala nanglupad, nagpinatyanay dili lamang sa usag usa kondili naangin ang walay-labot nga mga bata ug mga hamtong nga naatlan sa pinosilay. Sila nakahatag kalisang sa daghang kasilinganan sa dagkong mga siyudad—sa Los Angeles lamang, “adunay kapin sa 100,000 ka membro sa kapin sa 800 ka maila nga mga gang.” (Seventeen, Agosto 1991) Ang kadaghanan maoy gikan sa bungkag nga mga panimalay. Ang gang nahimong ilang pamilya. Daghan ang misangko sa prisohan. Daghan ang misangpot sa kamatayon. Kining mosunod nga mga kinutlo gikan sa tulo ka sulat nga gisulat diha sa bilanggoan maoy komun.
Una: ‘Ania ako sa prisohan tungod sa sumbong sa pagsulay sa pagpangawat. Upat kami niadto. Unya miabot ang mga polis. Duha sa akong membro sa gang midagan, ako ug ang akong suod nga kauban sa gang midagan sa laing direksiyon, apan dili kusog sama sa mga iro nga German shepherds nga nakaapas kanamo. Sa dihang makagawas na unya ako, maningkamot gayod ako nga mahimo akong inila. Ang pag-eskuyla ug pagkuhag dakong mga grado lisod kaayo alang kanako. Apan, migo, wala nay molabaw pa sa kalisod kay sa pagpalabay ug panahon diha sa prisohan!’
Ikaduha: ‘Sa akong unang pag-abot gikan sa Mexico, otso-anyos lamang ako niadto. Sa nag-edad ako ug 12, miapil ako sa gang. Sa nag-edad ako ug 15, nalangkit kaayo ako niini. Naanad ako sa pagpamosil ug mga tawo gikan sa sakyanan. Nagtakin ako kanunay ug posil. Sa nag-edad ako ug 16, naposilan ako ug hapit mamatay. Ug nagpasalamat ako sa Ginoo nga wala niya ako kuhaa tungod kay dili pa ako andam nga mouban kaniya. Sa pagkakaron may mga lungag sa bala ang akong mga batiis. Busa ang akong tambag mao nga ayaw pag-apil-apil sa mga gang!!! kay kondili mag-inusara ka na lang ug madaot diha sa bilanggoan sama nako!’
Ikatulo: ‘Ilado akong membro sa usa ka gang sukad sa nag-edad pa ako ug 11. Upat ka higayong nadunggaban ako, naposilan tulo ka higayon, ug napriso ug gikulata makadaghan nga malisod na ang pag-ihap. Ang wala lamang mahitabo kanako mao ang mamatay, apan andam na ako niana adlaw-adlaw sukad nga nag-edad ako ug 13, ug karon 16 anyos na ako. Gisilbihan ko ang akong sentensiya nga walo ka bulan ug sa pipila ka tuig mamatay na ako, apan makalikay ka niining tanan pinaagi sa dili pagsugod sa pag-apil-apil sa gang.’
Pahimusli ang Maayong Panahon
Karon, kining tanan wala magpasabot nga ang pagkapakyas sa pagbansay sa mga bata sa panahon sa maumolong mga tuig mosangpot gayod niining mangilngig nga mga krimen. Apan ang kapakyasan sa pagbuhat niini mahimong moagak sa makadaot nga paggawi, ug mouswag ngadto sa delinkuwensiya, ug kon magpadayon kini nga dili masumpo, ang delinkuwensiya mosangpot ug kriminal nga mga buhat, prisohan, ug kamatayon.
Ug ang pagsanta sa bisan unsang mga kiling diha sa imong mga anak mas sayon nga himoon sa panahong dili pa sila tin-edyer imbes magpaabot hangtod nga magtin-edyer na sila. Sa pagkatinuod, ang una pa sa kindergarten mao ang panahon sa pagsugod, sa dihang ang kadaghanan sa ilang panahon gigugol uban kanimo sa panahon sa maumolong mga tuig, sa dili pa ang mga impluwensiya sa gawas makig-indig kanimo sa ilang pagtagad. Kon dili ka suod kanila sukad sa masuso pa sila, hayan sila dili motugot kanimo nga mapasuod ka kanila sa ilang pagkatin-edyer. Basig makaplagan nimong napulihan ka na sa ilang mga isigkaingon. Busa ang tambag alang sa mga ginikanan mao, Ayaw pasagdi ang imong mga anak sulod niining maumolong mga tuig sa panahong ang imong paghimo ug labing maayo kanila mohatag kanila ug labing maayong bunga, panalangin alang kanimo ug kanila.—Itandi ang Mateo 7:16-20.