Pagdalagan sa Lumba nga Malahutayon
“Dalaganon ta nga malahutayon ang lumba nga gibutang sa atong atubangan.”—HEBREOHANON 12:1.
SA DIHANG kita nagpahinungod sa atong kaugalingon kang Jehova pinaagi ni Jesu-Kristo, ang Diyos nagbutang sa atong atubangan, sa masambingayong pagkasulti, sa usa ka lumba. Sa kataposan sa lumba, igahatag ang usa ka ganti sa tanang malamposon nga nakatapos. Unsa nga ganti? Kinabuhing walay kataposan! Sa pagdaog niining labing maayong ganti, ang Kristohanong maglulumba kinahanglang mangandam, dili lang alang sa mubo, tulin nga lumba, kondili sa layog-distansiya nga pagdalagan. Busa siya nagakinahanglan ug pagkamalahutayon. Kinahanglan nga siya molahutay sa taas hago nga lumba mismo ug sa mga kababagan nga motungha panahon sa lumba.
2 Unsa ang makatabang nato aron dalaganon ang maong lumba hangtod sa kataposan? Aw, unsay nakatabang kang Jesus sa paglahutay samtang siya usa ka tawo sa yuta? Nadawat niya ang kusog sa kahiladman gikan sa hiyas sa kalipay. Ang Hebreohanon 12:1-3 mabasa: “Busa, tungod kay kita adunay baga kaayong panganod sa mga saksi nga naglikos kanato, iwakli ta ang tanang kabug-at ug ang sala nga daling makapagapos kanato, ug dalaganon ta nga malahutayon ang lumba nga gibutang sa atong atubangan, samtang motutok kita pag-ayo sa Pangulong Ahente ug Maghihingpit sa atong pagtuo, si Jesus. Tungod sa kalipay nga gibutang sa iyang atubangan iyang giantos ang kahoy sa pagsakit, nga wala igsapayan ang kaulawan, ug milingkod sa tuo nga kamot sa trono sa Diyos. Sa pagkamatuod, palandonga pag-ayo ang usa nga miantos sa masupakong sinultihan sa mga makasasala batok sa ilang kaugalingong kaayohan, aron kamo dili kapoyon ug maluya sa inyong mga kalag.”
2, 3. (a) Unsay makatabang nato sa pagdalagan sa Kristohanong lumba hangtod sa kataposan? (b) Sa unsang paagi ang kalipay nakatabang kang Jesus sa pagdalagan sa lumba nga malahutayon?
3 Sa iyang tibuok nga katilingbanong ministeryo, si Jesus nakaarang sa pagdalagan sa lumba tungod sa kalipay ni Jehova. (Itandi ang Nehemias 8:10.) Ang iyang kalipay nakatabang niya sa pag-antos bisan sa makauulaw nga kamatayon diha sa kahoy sa pagsakit, nga human niadto iyang nasinati ang dili-ikabatbat nga kalipay sa pagkabanhaw gikan sa mga patay ug pagkayab ngadto sa tuong kamot sa iyang Amahan, aron didto tinoon nga matapos ang buluhaton sa Diyos. Pinaagi sa iyang pagkamalahutayon ingong usa ka tawo sa kiliran sa Diyos, nangupot siya sa iyang katungod sa kinabuhing walay kataposan. Oo, sumala sa ginaingon sa Lucas 21:19: “Pinaagi sa inyong pagkamalahutayon maangkon ninyo ang inyong mga kalag.”
4. Unsang matang sa panig-ingnan ang gihatag ni Jesus alang sa iyang kaubang mga maglulumba, ug diha sa unsa atong ibutang ang atong mga hunahuna?
4 Gihatag ni Jesu-Kristo ang labing maayong panig-ingnan alang sa iyang kaubang mga maglulumba, ug ang iyang panig-ingnan nagpasalig nato nga kita usab mahimong mga mananaog. (1 Pedro 2:21) Kon unsay gihangyo ni Jesus nga atong buhaton, kana atong mabuhat. Maingon nga siya milahutay, kita usab mao man. Ug samtang kita magpadayon sa lig-on nga pagsundog kaniya, kinahanglang ibutang nato sa atong mga hunahuna ang atong mga katarongan nga magmalipayon. (Juan 15:11, 20, 21) Ang pagkamalipayon maglig-on kanato sa pagpadayon sa pagdalagan sa lumba diha sa pag-alagad ni Jehova hangtod makab-ot ang mahimayaong ganti nga kinabuhing walay kataposan.—Colosas 1:10, 11.
5. Sa unsang paagi kita mahimong malipayon ug mapalig-on alang sa lumba sa atong atubangan?
5 Sa pagtabang nato sa pagpadayon sa lumba, gitagana ni Jehova ang gahom nga labaw sa kasagaran. Sa dihang kita pagalutoson, ang maong gahom ug ang kahibalo kon nganong kita nakapribilehiyo sa pagsinati sa paglutos magapalig-on kanato. (2 Corinto 4:7-9) Ang bisan unsa nga nasinati tungod sa pagpasidungog sa ngalan sa Diyos ug paglaban sa iyang pagkasoberano maoy usa ka katarongan sa kalipay nga dili makuha ni bisan kinsa gikan kanato. (Juan 16:22) Kini mao ang katin-awan nganong ang mga apostoles, tapos bunali sumala sa sugo sa Hudiyonhong Sanhedrin tungod sa pagsaksi bahin sa kahibulongang mga butang nahimo ni Jehova nga Diyos maylabot kang Jesus, nagkalipay “tungod kay sila giisip nga takos pakaulawan tungod sa iyang ngalan.” (Buhat 5:41, 42) Ang ilang kalipay wala magagikan sa paglutos mismo kondili gikan sa halalom nga katagbawan sa kahiladman sa pagkasayod nga sila nagpahimuot kang Jehova ug kang Jesus.
6, 7. Nganong ang Kristohanong maglulumba mahimong maglipay bisan pag siya adunay mga kasakitan, ug uban ang unsang sangpotanan?
6 Ang laing nagapalig-ong gahom diha sa atong mga kinabuhi mao ang paglaom nga gibutang sa Diyos sa atong atubangan. Sumala sa pagpahayag niini ni Pablo: “Kalipayan nato ang pagdinaitay uban sa Diyos pinaagi sa atong Ginoo nga si Jesu-Kristo, nga pinaagi kaniya usab nakabaton kita sa atong agianan pinaagi sa pagtuo paingon niining dili-takos nga kalulot nga atong ginabarogan karon; ug magkalipay kita, pinasukad sa paglaom sa himaya sa Diyos. Ug dili lamang kana, apan magkalipay kita samtang anaa sa mga kasakitan, sanglit nahibalo kita nga ang kasakitan mopatungha sa pagkamalahutayon; ang pagkamalahutayon, sa baylo, sa inuyonan nga kahimtang; ang inuyonan nga kahimtang, sa baylo, paglaom, ug ang paglaom dili mosangpot sa kahiubos.”—Roma 5:1-5.
7 Ang mga kasakitan sa kaugalingon dili makapalipay, apan ang madaitong mga bunga nga ipamunga niini human niana. Kining mga bungaha mao ang pagkamalahutayon, inuyonan nga kahimtang, paglaom, ug ang katumanan sa maong paglaom. Ang atong pagkamalahutayon mosangpot sa pagdawat nato ug balaang pag-uyon. Kon nakabaton kita sa pag-uyon sa Diyos, makalaom kita nga may pagsalig sa pagkatuman sa mga saad nga iyang gipahayag. Kining paglaoma maghupot kanato diha sa tukmang dalan ug magapalig-on kanato samtang may kasakitan hangtod nga matuman ang paglaom.—2 Corinto 4:16-18.
Malipayon Kadtong Molahutay!
8. Nganong kining yugto sa paghulat dili usa ka nausik nga panahon alang kanato?
8 Samtang nagahulat sa panahon nga gitakda sa Diyos sa paghatag sa mga ganti ngadto sa mga maglulumba, adunay mga kausaban nga atong masinati. Kini sila mao ang espirituwal nga mga kauswagan diha kanato nga mosangpot sa pagsagubang nga malamposon sa mga pagsulay, ug tungod niini nila maangkon nato ang pag-uyon sa Diyos. Kini sila magapamatuod kon unsa kita ug maghatag kanatog higayon sa pagpadayag sa samang maayong mga hiyas nga gipadayag sa mga matinuohon sa karaang panahon, ilabina sa atong Sulundan, si Jesu-Kristo. Matud sa disipulo nga si Santiago: “Isipa kini nga bug-os nga kalipay, mga igsoon ko, inigkaagom ninyo sa nagkalainlaing mga pagsulay, kay nahibalo kamo nga kining sinulayan nga matang sa inyong pagtuo mosangpot sa pagkamalahutayon. Apan ipahuman sa pagkamalahutayon ang buluhaton niini, aron nga kamo unta mahimong hingpit ug maayo sa tanang bahin, nga walay nakulang nga bisan unsa.” (Santiago 1:2-4) Oo, makadahom kita nga makabaton ug nagkalainlaing mga pagsulay, apan kini sila mopaarang nato sa pagpadayon sa pag-ugmad sa tukmang mga hiyas. Sa ingon ipasundayag nato nga kita magpabilin sa maong lumba hangtod madaog ang ganti, bisan pa kon unsang mga kababagan ang atong mahiagoman.
9, 10. (a) Nganong kadtong nagaantos sa mga pagsulay malipayon, ug unsaon nato pag-atubang ang mga pagsulay? (b) Kinsa ang mga malipayon sa kakaraanan, ug sa unsang paagi kita maapil kanila?
9 Mao nga dili katingad-ang misulat si Santiago: “Malipayon ang tawo nga mopadayon sa pag-antos sa pagsulay, tungod kay sa dihang mauyonan pagadawaton niya ang purongpurong sa kinabuhi, nga gisaad ni Jehova ngadto sa mga nagapadayon sa paghigugma kaniya”! (Santiago 1:12) Atubangon nato nga di-mabalhinon ang mga pagsulay, nga sinangkapan sa diyosnong mga hiyas nga magapalig-on nato sa pagbuntog niana nila.—2 Pedro 1:5-8.
10 Hinumdomi nga ang pagpakiglabot sa Diyos kanato dili bag-o. Ang matinuohong “panganod sa mga saksi” sa karaang panahon gitagad sa samang paagi samtang sila nagpamatuod sa ilang pagkaway-pagkabalhin ngadto sa Diyos. (Hebreohanon 12:1) Ang pag-uyon kanila sa Diyos nahitala diha sa iyang Pulong, ug giisip nato silang tanan nga malipayon tungod kay sila milahutay sa gisulayan. Si Santiago miingon: “Mga igsoon, himoa nga panig-ingnan sa pag-antos sa pagkadaotan ug pagpailob ang mga manalagna, nga namulong sa ngalan ni Jehova. Tan-awa! Gipahayag namo nga malipayon kadtong milahutay. Kamo nakadungog sa pagkamalahutayon ni Job ug nakakita sa sangpotanan nga gihatag ni Jehova, nga si Jehova malumo kaayo sa pagbati ug maluluy-on.” (Santiago 5:10, 11) Gitagna nga panahon niining lisod kataposang mga adlaw, ang pipila motungha sa nataran sa kalibotan nga moalagad nga matinumanon kang Jehova, sama sa gihimo sa mga manalagna sa mga siglo sa kakaraanan. Dili ba kita malipay nga kita nagabuhat niana?—Daniel 12:3; Pinadayag 7:9.
Pagdawat ug Pagpaluyo Gikan sa Makapadasig nga Pulong ni Jehova
11. Sa unsang paagi ang Pulong sa Diyos makatabang nato sa paglahutay, ug nganong angay dili kita manig-ingon sa mga batoong dapit sa sambingay ni Jesus?
11 Si Pablo mipunting sa laing tabang sa paglahutay sa miingon siya nga “pinaagi sa mapailobong pagkamalahutayon, ug pinaagi sa pagdasig nga madawat gikan sa Kasulatan, kita makakupot nga hugot sa atong paglaom.” (Roma 15:4, The Twentieth Century New Testament) Ang kamatuoran, ang Pulong sa Diyos, kinahanglang makagamot nga halalom diha sa atong kahiladman aron makapahigawas gikan kanato sa tukmang pagsanong sa tanang panahon. Dili gayod kita makabatog kaayohan pinaagi sa pagpanig-ingon sa batoong yuta nga gibatbat diha sa sambingay ni Jesus sa magpupugas: “Kini sila mao ang gikasabod sa batoong mga dapit: sa ilang pagkadungog sa pulong, kana gidawat nila nga malipayon. Apan sila walay gamot, kondili nagpadayon sa kadiyut nga panahon; unya sa pag-abot sa kasakitan o paglutos tungod sa pulong, sila nangapandol.” (Marcos 4:16, 17) Ang kamatuoran gikan sa Pulong sa Diyos dili makagamot nga halalom diha sa maong mga tawo; busa, sa mga panahon sa kasakitan, sila dili makasalig niana ingong tinuod nga tinubdan sa kusog ug paglaom.
12. Sa unsa nga kita dili angay malansisan sa dihang gidawat ang maayong balita?
12 Si bisan kinsang modawat sa maayong balita sa Gingharian kinahanglang dili maglansis sa iyang kaugalingon bahin sa kon unsay mosunod. Siya nagasubay sa dalan sa kinabuhi nga maagoman ang kasakitan o paglutos. (2 Timoteo 3:12) Apan angay isipon niyang “bug-os nga kalipay” ang pagbaton sa pribilehiyo nga makaagom ug lainlaing mga pagsulay tungod sa hugot nga pagpangupot sa Pulong sa Diyos ug pagsulti bahin niana ngadto sa uban.—Santiago 1:2, 3.
13. Sa unsang paagi ug nganong si Pablo nalipay mahitungod sa mga Kristohanon sa Tesalonica?
13 Sa unang siglo, ang mga magsusupak sa Tesalonica mipahinabog kagubot tungod sa pagwali ni Pablo. Sa miadto si Pablo sa Berea, misunod kaniya ang maong mga maglulutos didto aron sa pag-ukay ug dugang kagubot. Sa mga matinuohon nga nagpabilin sa Tesalonica, ang gilutos nga apostol misulat: “Gikinahanglan nga kami sa kanunay magahatag ug mga pasalamat sa Diyos tungod kaninyo, mga igsoon, ingon nga maoy angay, kay ang inyong pagtuo nagatubo man sa hilabihan gayod ug ang gugma sa matag usa kaninyo nagamadagayaon man alang sa usa ug usa. Ingong sangpotanan kami nagapasigarbo kaninyo taliwala sa mga kongregasyon sa Diyos tungod sa inyong pagkamalahutayon ug pagtuo sa tanan ninyong paglutos ug ang mga kasakitan nga inyong ginaantos. Kini usa ka pamatuod sa matarong nga paghukom sa Diyos, nga mosangpot sa inyong pagkaisip nga takos sa gingharian sa Diyos, nga tungod niana kamo nagaantos gayod.” (2 Tesalonica 1:3-5) Walay sapayan sa ilang mga giantos diha sa mga kamot sa kaaway, ang mga Kristohanon sa Tesalonica mitubo sa pagkanahisama kang Kristo ug sa gidaghanon. Sa unsang paagi nahitabo kana? Kay sila nakadawat ug kusog gikan sa makapadasig nga Pulong ni Jehova. Gisugot nila ang mga sugo sa Ginoo ug gidalagan ang lumba nga malahutayon.—2 Tesalonica 2:13-17.
Alang sa Kaluwasan sa Uban
14. (a) Tungod sa unsang mga katarongan kita malipayon nga nagapabilin sa ministeryo bisan pa sa mga kalisdanan? (b) Alang sa unsa kita nagaampo, ug ngano?
14 Tungod ilabina sa kabayawan sa Diyos, kita matinumanon ug walay-pagbagutbot nagaantos sa mga kalisdanan ug mga paglutos. Apan adunay laing di-mahakogong katarongan nga masinati nato ang maong mga butang: aron ikapasa nato ang balita sa Gingharian ngadto sa uban aron ang mas daghang magmamantala sa Gingharian sa Diyos mapatungha sa paghimog “katilingbanong pagsugid alang sa kaluwasan.” (Roma 10:10) Kadtong nagabuhat diha sa pag-alagad sa Diyos angay mag-ampo nga panalanginan sa Agalon sa alanihon ang ilang buluhaton pinaagi sa pagtaganag mas daghang magmamantala sa Gingharian. (Mateo 9:38) Si Pablo misulat kang Timoteo: “Ang mga butang nga imong nadunggan gikan kanako uban sa pagpaluyo sa daghang saksi, kining mga butanga itugyan ngadto sa mga tawong matinuohon, si kinsa, sa baylo, mahimong may katakos nga igo sa pagpanudlo sa uban. Ingong usa ka maayong sundalo ni Kristo Jesus dawata ang imong bahin sa pag-antos sa kadaotan.”—2 Timoteo 2:2, 3.
15. Nganong magagawi kita nga samag mga sundalo ug mga magbabangga “diha sa mga dula”?
15 Ang usa ka sundalo magpahilayo sa dili kaayo mapig-oton nga kinabuhi sa di-militaryong sibilyan. Sa samang paagi, kinahanglan dili kita magpagapos sa atong kaugalingon sa mga kahikayan niadtong wala masulod sa kasundalohan sa Ginoo apan si kinsa, sa pagkamatuod, anaa sa atbang nga kiliran. Busa, si Pablo dugang misulat kang Timoteo: “Walay tawo nga nagaalagad nga usa ka sundalo ang mag-apil-apil sa mga patigayon sa kinabuhi, aron siya makaangkon sa pag-uyon sa usang nagtala kaniya ingong sundalo. Dugang pa, kon may makigbangga bisan diha sa mga dula, siya dili purongpurongan gawas kon siya nakigbangga sumala sa mga lagda.” (2 Timoteo 2:4, 5) Sa pagpakigbisog alang sa kadaogan diha sa lumba alang sa “purongpurong sa kinabuhi,” ang mga maglulumba kinahanglang magpakitag pagpugong-sa-kaugalingon ug molikay sa way-kapuslanang mga pabug-at ug mga pagpagapos. Niining paagiha makahatag silag bug-os nga pagtagad sa pagdala sa maayong balita sa kaluwasan ngadto sa uban.—Santiago 1:12; itandi sa 1 Corinto 9:24, 25.
16. Unsa ang dili magapos, ug sa kang kansang kaayohan kita nagamalahutayon?
16 Tungod kay gihigugma nato ang Diyos ug ang mga karnerohon nga nagtinguha sa pagkaplag kaniya, malipayon kitang nagaantos ug dako aron maabot ang uban sa maayong balita sa kaluwasan. Ang mga kaaway tingali magagapos kanato tungod sa pagsangyaw sa Pulong sa Diyos. Apan ang Pulong sa Diyos dili magapos, ug ang pagpahayag niana alang sa kaluwasan sa uban dili magapos. Gibatbat ni Pablo ngadto kang Timoteo nganong siya andam kaayo nga mosagubang sa pagsulay: “Hinumdomi nga si Jesu-Kristo nabanhaw gikan sa mga patay ug maoy sa binhi ni David, sumala sa maayong balita ako nagawali; nga labot niana ako nagaantos sa kadaotan ngadto sa pagkaginapos ingong usa ka mamumuhat ug daotan. Bisan pa niana, ang pulong sa Diyos dili ginapos. Tungod niini ako nagapadayon sa pag-antos sa tanang butang tungod sa mga pinili, aron sila usab makabaton sa kaluwasan nga nahiusa kang Kristo Jesus uban ang himaya nga walay kataposan.” (2 Timoteo 2:8-10) Karong adlawa anaa sa atong hunahuna dili lang ang diyutay nga salin niadtong nahalinya alang sa langitnong Gingharian kondili ang dakong panon usab sa ubang mga karnero sa Maayong Magbalantay, si Jesu-Kristo, ang dakong panon nga makaangkon sa yutan-ong Paraiso ubos sa Gingharian ni Kristo.—Pinadayag 7:9-17.
17. Nganong dili angay nga moundang kita sa lumba, ug unsay sangpotanan kon mopadayon kita sa lumba hangtod sa kataposan?
17 Kon kita mga nangundang, kita dili makatabang sa atong kaugalingon o kang bisan kinsa pa padulong sa kaluwasan. Pinaagi sa paglahutay diha sa Kristohanong lumba, bisan pa sa mga kababagan nga mahibalag, sa kanunay kita nagapabilin nga nahalinya alang sa ganti ug makatabang sa laktud sa uban padulong sa kaluwasan, samtang nahimong gamhanang panig-ingnan sa kalig-on alang sa uban. Bisan unsa ang atong paglaom, langitnon o yutan-on, ang tinamdan ni Pablo nga “nagapangagpas ngadto sa tumong alang sa ganti” maayo nga pagasundon.—Filipos 3:14, 15.
Malig-on nga Nagapadayon sa Lumba
18. Ang pagkadaog sa ganti nagadepende sa unsa, apan aron makapadayon hangtod sa kataposan, unsay atong pagalikayan?
18 Ang pagtapos sa atong Kristohanong dalan nga madaogon sa kabayawan ni Jehova ug pagdaog sa ganti nga iyang gitagana alang kanato nagadepende sa atong malig-ong pagpadayon sa tibuok gitas-on sa lumba. Busa, dili kita makapadayon hangtod sa kataposan kon pabug-atan nato ang atong kaugalingon sa mga butang nga wala mag-alagad sa kawsa sa pagkamatarong. Bisan pag hukasan sa maong mga butang, ang mga kinahanglanon may igo nga kapig-otan nga kinahanglan ang tanang kalig-on nga atong mapukaw. Busa, si Pablo nagtambag: “Iwakli ta usab ang tanang kabug-at ug ang sala nga daling magagapos kanato, ug dalaganon ta nga malahutayon ang lumba nga gibutang sa atong atubangan.” (Hebreohanon 12:1) Sama kang Jesus dili nato ipasiugda nga hinobra ang mga pag-antos nga antoson apan isipon kana nga gamayng bili nga ibayad ilis sa makapalipay nga ganti.—Itandi ang Roma 8:18.
19. (a) Unsang pagsalig ang gipahayag ni Pablo sa hapit na sa kataposan sa iyang kinabuhi? (b) Samtang kita nagakaduol sa kataposan sa lumba sa pagkamalahutayon, unsang pagsalig ang atong pagabatonan mahitungod sa gisaad nga ganti?
19 Sa hapit nang kataposan sa iyang kinabuhi, si Pablo nakaingon: “Gibugno ko na ang maayong pakigbugno, natapos ko na ang akong pagdalagan sa lumba, gibantayan ko na ang pagtuo. Sukad karon adunay gikatagana alang kanako nga purongpurong sa pagkamatarong.” (2 Timoteo 4:7, 8) Kita anaa niining lumba sa pagkamalahutayon aron maangkon ang ganti nga kinabuhing dayon. Kon ang atong pagkamalahutayon matapos tungod kay ang lumba mas taas kay sa atong gidahom sa dihang gisugdan nato kini, kita mapakyas sa dihang kita duol nang makaangkon sa gisaad nga ganti. Ikaw makapaneguro. Walay pagduhaduha nga anaa ang ganti.
20. Unsay angay nga maoy atong determinasyon hangtod maabot ang kataposan sa lumba?
20 Busa hinaot ang atong mga mata dili maluyloy sa pagbinantay sa pagsugod sa dakong kasakitan, nga magdalag kalaglagan una alang sa Dakong Babilonya ug dayon sa nahibiling bahin sa organisasyon sa Yawa. (2 Pedro 3:11, 12) Tungod sa tanang tin-awng mga ilhanan alirong nato, hinaot kita magalantaw sa unahan nga may pagtuo. Hinaot atong baksan ang mga hawak sa atong mga gahom sa pagkamalahutayon, ug hinaot mopadayon kitang maisogon diha sa lumba nga gibutang ni Jehova nga Diyos sa atong atubangan, hangtod nga maabot ang kataposan ug maangkon ang makapalipay nga ganti, sa kabayawan ni Jehova pinaagi ni Jesu-Kristo.
Unsay Imong Tubag?
◻ Unsang matang sa lumba maandam ang usa ka Kristohanon?
◻ Nganong ang kalipay hinungdanon kaayo sa pagdalagan sa lumba?
◻ Tungod sa unsang mga katarongan kita nagapabilin sa ministeryo bisan pa sa mga kalisdanan?
◻ Nganong angay dili kita moundang sa lumba nga gibutang sa Diyos sa atong atubangan?
1. (a) Unsay gibutang sa atong atubangan sa dihang kita nagpahinungod kang Jehova nga Diyos? (b) Unsang matang sa lumba nga kinahanglang maandam ang usa ka Kristohanon?
[Hulagway sa panid 15]
Sama sa morag naapil sa layog-distansiyang lumba, ang mga Kristohanon kinahanglang molahutay
[Hulagway sa panid 17]
Sa pagpangagpas sa “purongpurong sa kinabuhi,” ang mga maglulumba kinahanglang magpakitag pagpugong-sa-kaugalingon