Bahin 6​—Ang Ikaunom nga Gahom sa Kalibotan—​Roma

Ang Romanhong Imperyo nagmando sa panahong ang Kristiyanidad nagsugod. Ang labaw nga kahibalo bahin sa karaang Roma moabag nimo sa pagsabot sa mga sirkumstansiya nga ilalom niana si Jesus nagwali ug ang kahimtang nga milungtad samtang ang iyang unang mga sumusunod nagpakaylap sa Kristiyanidad sa tibuok nailhan niadto nga kalibotan.

ANG Roma, ang ikaunom nga gahom sa kalibotan sa kasaysayan sa Bibliya maoy nagmando sa dihang si Jesus natawo ug nagwali ang iyang mga apostol. Ang Gresya, ang nag-unang gahom sa kalibotan, nagtagana sa usa ka internasyonal nga pinulongan nga pinaagi niana ang Kristohanong pagtulon-an matuman niadtong tibuok nga bahin sa kalibotan​—ang Koine, o kasagaran nga Grego. Sa maong panahon ang Roma nagtagana sa mga kahimtang ug mga kadalanan nga nakaabag sa kusog nga pagkaylap sa Kristohanong kamatuoran.

Ang Roma, nga sa sinugdan usa ka gamayng siyudad sa Latium, Italya, midako nga nahimong kaulohan sa kinadak-ang imperyo sa kalibotan sa karaang panahon sa Bibliya. Sa pagsugod, kadto miuswag nga maoy migahom sa Italyanhong peninsula. Kadto nagparot sa gamhanang Cartago sa amihanang baybayon sa Aprika. Ang Espanya, Macedonia, ug Gresya nailalom sa paggahom niadto. Unya gibihag niadto ang Jerusalem sa 63 W.K.P. ug gihimo ang Ehipto nga usa ka Romanhong probinsiya sa 30 W.K.P. Sa tayuktok sa iyang gahom, ang gamhanang imperyo nagsakop sa Britanya hangtod sa Ehipto ug gikan sa Portugal hangtod sa Mesopotamia, ang yuta sa karaang Babilonya. Kadto bug-os nagliyok sa Mediteranyo, nga gitawag niini nga Mare Nostrum (Among Dagat).

Ang daghang kagun-oban sa Roma maduaw gihapon sa tibuok dominyo nianang halayong imperyo. Makakita ka sa Pader ni Hadrian sa Britanya, ang matahom kaayong agianan sa tubig sa Segovia sa Espanya, ang Romanhong teatro sa Orange, ug ang arena sa Arles (ang duha anaa sa habagatang Pransiya). Makalakaw ka agi sa mahilomong mga gun-ob sa Ostia Antica, duol sa Roma, ug mahingangha sa karaang Pompeii, sa habagatan sa Naples. Sa Roma imong mahanduraw ang naukyabang mga panon sa Colosseum ug makita ang Arko ni Tito nga nagahinumdom sa paglaglag niya sa Jerusalem ug sa templo niini sa 70 K.P., nga gitagna ni Jesus kapin sa 35 ka tuig nga abante.

Sa karaang Roma ang mga dato may dagkong mga panimalay, nga may mga sulugoon ug mga ulipon nga usahay mokabat sa ginatos. Ang mga kabos gipangdasok sa daghag-andanang mga puy-anan nga naglinya sa hugaw, hiwing mga karsada. Diyutay ra kaayo ang matawag nga kasarangang klase. Ang Gobyerno nagtaganang libre sa alawans sa harina ug kalingawan aron ang mga kabos dili manggubot. Ang mga buhis nga gipahamtang sa mga probinsiya maoy nag-abaga sa maong mga galastohan.

Ang Romanhong Kasundalohan

Ang bantogang Romanhong kasundalohan gilangkoban sa ubay-ubay nga lehiyon. Ang matag usa ka lehiyon, nga gilangkoban sa 4,500 ngadto 7,000 ka tawo, maoy kompletong kasundalohan sa kaugalingon. Ang komandante niadto manubag lamang ngadto sa emperador. Ang usa ka lehiyon gibahin ngadto sa 60 ka senturyo, nga kasagarang gilangkoban sa tagsa ka gatos nga tawo ang matag usa. Ang senturyo nailalom sa pagpangulo sa usa ka sentruyon, nga gitawag “opisyal sa kasundalohan” diha sa New World Translation. Usa ka senturyon nga nagmando sa upat ka sundalo nga nagpatay Jesus ug si kinsa, sa pagkapaniid sa mga kahimtang ug milagrosong hitabo sa panahon sa iyang pagkamatay, miingon: “Kini Anak gayod sa Diyos.” (Mateo 27:54; Juan 19:23) Usa usab ka senturyon, si Cornelio, kinsa mao ang unang dili-sinirkunsidahang dili-Hudiyo nga nahimong Kristohanon.​—Buhat 10:22.

Ang mga lehiyon may mga estandarte, lagmit mga larawan o mga simbolo nga ginamag kahoy o metal, nga nag-alagad sa katuyoang susama sa iya sa modernong mga bandera. Kay giisip nga sagrado, kini sila gibantayan sa bili sa tawhanong kinabuhi. Ang Encyclopædia Britannica nagaingon: “Ang Romanhong mga estandarte gibantayan uban ang relihiyosong pagsimba sulod sa mga templo sa Roma. Kasagaran nga ang usa ka heneral momando nga ang estandarte ilabay ngadto sa taliwala sa mga kaaway, aron idugang ang kasibot sa pag-atake sa iyang mga sundalo pinaagi sa pagdasig kanila nga mapasig-uli kanila ang tingali labing sagradong butang nga nabatonan sa yuta.”

Romanhong Kadalanan ug mga Titulo

Ang Roma naghugpong sa sakop niining mga nasod nga usa ka imperyo sa kalibotan. Kadto nagtaganag kadalanan aron maabot ang tanang bahin sa maong imperyo. Ug namiyahe ang katawhan! Tan-awa lamang ang listahan sa mga dapit nga gigikanan sa mga tawong nangabot sa Jerusalem alang sa Piyesta sa Pentekostes sa 33 K.P. Sila naggikan sa Media sa halayong amihanan-sidlakan, gikan sa Roma ug Amihanang Aprika sa halayong kasadpan, ug gikan sa daghang dapit sa taliwala.​—Buhat 2:9-11.

Daghan sa mga ruta nga gibutang sa mga Romanong tagbuhat ug karsada gigamit pa karong adlawa. Habagatan sa Roma, makapadagan kag sakyanan ubay sa karaang Appian nga Dalan, nga mao mismoy giagian ni apostol Pablo sa pagsulod sa Roma. (Buhat 28:15, 16) Giingong ang Romanong kadalanan “nagtaganag mga pasilidad alang sa biyahe sa mamala nga wala hitupngi hangtod sa pag-abot sa riles sa tren.”​—The Westminster Historical Atlas to the Bible.

Sa pagmando sa ilang halayong imperyo, ang mga Romano kadaghanan naghawid sa lokal nga mga kostumbre. Busa, ang mga awtoridad diha sa nagkalainlaing dapit nailhan pinaagi sa daghang nagkalainlaing mga ngalan o mga titulo. Sa Modern Discovery and the Bible, si A. Rendle Short nag-ingon nga bisan “ang giilang Romanong mga historyano” wala mosulay sa “paghatag sa tanan niining mga tawhana sa ilang hustong pagtawag.” Apan, siya nagaingon, ang magsusulat sa Bibliya nga si Lucas “kanunay nakakab-ot sa hingpit nga pagkatukma” niining bahina. Pananglitan, si Lucas nagtawag kang Herodes “tetraka,” si Herodes Agrippa usa ka “hari,” ang opisyales sa Tesalonica “mga politarka,” ug si Sergio Paulo, gobernador sa Cipro, “prokonsul.” (Lucas 3:1; Buhat 25:13; Buhat 17:6; Buhat 13:7; tan-awa ang mga potnot sa New World Translation Reference Bible.) Usahay ang usa lamang ka kuwartang metal nga hikaplagan dinhi o usa ka inskripsiyon didto ang nagpamatuod nga gigamit sa maong magsusulat sa Bibliya ang hustong titulo sa hustong panahon. Ang maong pagkamabinantayon ug pagkatukma maoy dugang ebidensiya sa pagkamatuod sa pagtala sa Bibliya sa mga hitabo sa kasaysayan sa kinabuhi ug panahon ni Jesu-Kristo.a

Ang Imperyo ug Kristiyanidad

Ang usa ka mauswagong Kristohanong kongregasyon naglungtad sa Roma. Lagmit kadto naporma niadtong namalik ngadto sa Roma pagkatapos makadawat sa Kristiyanidad sa Jerusalem sa adlaw sa Pentekostes 33 K.P. (Buhat 2:10) Ang basahong Mga Taga-Roma sa Bibliya gisulat ngadto niining kongregasyona sa mga tuig 56 K.P. Sa ulahi, si Pablo miabot sa Roma ingong usa ka binilanggo, ug sulod sa duha ka tuig gihatag niya ang bug-os nga pagpamatuod sa katawhan nga miduaw sa iyang balay nga giprisohan. Busa, ang mga membro sa Magbalantay nga Pretorio sa emperador nahibalo sa mensahe sa Gingharian, ug bisan ang mga sakop sa “panimalay ni Cesar” nahimong mga Kristohanon.​—Filipos 1:12, 13; 4:22.

Ang mga kostumbre, mga balaod, ug mga lagda sa Romanhong Imperyo kanunay hisgotan diha sa Bibliya. Tungod sa balaod ni Agosto si Jose ug si Maria nakaadto sa Bethlehem, diin si Jesus natawo. Gilig-on ni Jesus ang pagkaangay sa pagbayad sa buhis nga gipangayo ni Cesar. Ang Hudiyong mga saserdote nagpakaaron-ingnong maunongon kang Cesar aron ipapatay si Jesus. Ug ilalom sa Romanhong kasugoan, giapelar sa Kristohanong apostol Pablo ang iyang kaso ngadto kang Cesar.​—Lucas 2:1-6; 20:22-25; Juan 19:12, 15; Buhat 25:11, 12.

Ang armadura sa usa ka Romanong sundalo​—iyang salukot, kotamaya, taming, sinapinang mga tiil, ug espada—​gigamit sa pag-ilustrar sa bili sa kamatuoran, sa paglaom sa kaluwasan, pagkamatarong, pagtuo, pagwali sa maayong balita ug sa Pulong sa Diyos ingong mga panalipod nga mobulig nato sa pagbarog nga malig-on batok sa mga atake ni Satanas. (Efeso 6:10-18; 1 Tesalonica 5:8) Ang panig-ingnan sa usa ka disiplinado kaayong Romanong sundalo mao ang gitumong ni Pablo sa gisultihan niya si Timoteo nga mahimong “usa ka maayong sundalo ni Kristo Jesus.” (2 Timoteo 2:3, 4) Ugaling, ang pakiggubat sa Kristohanon maoy espirituwal, dili unodnon. Busa, ang unang mga Kristohanon midumili sa pag-alagad diha sa Romanong kasundalohan. Si Justin Martyr (110-165 K.P.) miingon nga ang Kristiyanidad “nag-ilis sa among mga hinagiban sa gubat,​—among mga espada ngadto sa mga punta sa daro, ug sa among mga bangkaw ngadto sa mga kasangkapan sa pag-uma.” Daghang Kristohanon ang nawad-an sa ilang mga kinabuhi tungod sa pagdumili sa serbisyo militar.

Ang mga Cesar

Ang Roma midangat sa tayuktok sa himaya niana ilalom sa mga Cesar. Maayong sublion ang pasukaranang mga kasayoran bahin sa pila kanila, kay sila nalangkit sa kasaysayan sa Bibliya.

Sa tuig 44 W.K.P., si Julio Cesar gipatay sa lipot. Si Octavian sa kataposan nahimong bugtong magmamando. Sa 30 W.K.P., si Octavian nagsakop sa Ehipto, nga nagtapos sa Gregong Ptolemaic nga gingharian didto. Kadto maoy nagtapos sa Gresyanhong Gahom sa Kalibotan nga naglungtad sukad pa sa panahon ni Alejandrong Bantogan, 300 ka tuig nga miagi.b

Sa tuig 27 W.K.P., si Octavian nahimong emperador. Nabatonan niya ang titulong “Agosto,” nga nagkahulogang “binayaw, sagrado.” Giilisan niya ang usa ka bulan sa iyang ngalan ug gihulaman ang usa ka adlaw gikan sa Pebrero aron ang Agosto magbaton ug samang gidaghanon sa mga adlaw sa bulan nga ginganlan sa ngalan ni Julio Cesar. Si Agosto mao ang emperador sa dihang si Jesus natawo, ug siya nagmando hangtod sa tuig 14 K.P.​—Lucas 2:1.

Si Tiberio, ang mipuli kang Agosto, nagmando gikan sa 14 ngadto 37 K.P. Sa ika-15ng tuig sa pagmando ni Tiberio, si Juan Bawtista misugod sa pagwali. Maoy panahon usab sa iyang pagmando nga si Jesus nabawtismohan, naghimo sa iyang tulog-tungang-tuig nga ministeryo sa yuta, ug nagtugyan sa iyang kinabuhi ingong halad. Siya naghari pa sa dihang ang mga sumusunod ni Jesus misugod sa pagsabwag sa Kristiyanidad sa tibuok nailhan niadto nga kalibotan.​—Lucas 3:1-3, 23.

Si Gayo, nga gianggaan ug Caligula, nagmando gikan sa 37 hangtod 41 K.P. Si Claudio (41-54 K.P.) mipuli kaniya ug nagpalagpot sa mga Hudiyo gikan sa Roma, sumala sa gipahayag diha sa Buhat 18:1, 2. Siya gihiloan sa ulahi sa iyang asawa, ug ang iyang batan-ong anak lalaki si Nero maoy milingkod sa trono. Ang usa ka dakong sunog nahitabo sa tibuok Roma sa Hulyo 64 K.P., nga naglaglag sa ikaupat nga bahin sa siyudad. Ang historyanong ni Tacitus miingong aron siya dili katahapan, gipasanginlan ni Nero ang mga Kristohanon sa sunog, nga niadto “giwataswatas sa mga iro ug nangamatay” ug “gitugyan ngadto sa mga kalayo ug nasunog, aron magsilbing kahayag sa magabii, sa dihang mitikyop na ang kangitngit. Gitanyag ni Nero ang iyang mga hardin alang sa talan-awon.” Panahon sa maong paglutos, si Pablo, nga nagwali gikan sa Jerusalem ngadto sa Roma ug tingali abot pa sa Espanya, napriso sa ikaduhang panahon. Siya lagmit gipatay ni Nero sa mga 66 K.P.

Ang ubang Romanong emperador nga makaikag kanato nagalakip kang Vespasian (69-79 K.P.) nga sa ilalom sa iyang pagmando gilaglag ni Titus ang Jerusalem, si Titus mismo (79-81 K.P.), ug ang igsoon ni Titus si Domitian (81-96 K.P.), nga nagbanhaw sa opisyal nga paglutos sa mga Kristohanon. Sumala sa tradisyon, maoy sa panahon sa maong paglutos nga ang tigulang nga apostol Juan gidistiyero ngadto sa bilanggoang isla sa Patmos. Didto siya gihatagan sa makapaukyab nga panan-awon sa kataposan niining daotang tawhanong mga sistema sa mga butang ug pagpuli kanila sa matarong langitnong Gingharian, nga gitala ni Juan diha sa basahon sa Bibliya nga Pinadayag. (Pinadayag 1:9) Si Juan lagmit gibuhian sa panahon sa pagmando sa sunod nga emperador, si Nerva, 96-98 K.P., ug ang iyang Ebanghelyo ug tulo ka sulat nakompleto tapos sa pagsugod ni Trajan (98-117 K.P.) sa pagmando.

Pag-us-os sa Romanhong Imperyo

Sa ikaupat nga siglo, si Emperador Constantino mihukom sa paghiusa sa mga tawo sa ilalom sa usa ka “Katoliko,” o unibersal nga relihiyon. Ang paganong mga kostumbre ug mga selebrasyon gihatagag “Kristohanong” mga ngalan, apan nagpadayon ang samang karaang kahiwian. Sa tuig 325 K.P., si Constantino nagdumala sa konsilyo sa iglesya sa Nicaea ug mihukom pabor sa doktrina sa Trinidad. Halayo sa pagkamatuod nga Kristohanon, si Constantino sa wala madugay nakakaplag ug hinungdan sa pagpatay sa iyang kamagulangang anak lalaki si Crispus ug sa iyang kaugalingong asawa, si Fausta.

Gibalhin ni Constantino ang iyang gobyerno ngadto sa Byzantium, nga iyang ginganlan sa sinugdan nga Bag-ong Roma ug sa ulahi Constantinople (Siyudad sa Constantino). Kining siyudara sa Bosporus, diin nagtagbo ang Uropa ug Asia, nagpabiling kaulohan sa Romanong Imperyo sa silangan sulod sa 11 ka siglo, hangtod kadto napukan ngadto sa Ottoman Turks sa 1453.

Balik sa Roma, ang kasadpanhong bahin sa Romanhong Imperyo napukan sa 476 K.P., sa dihang ang emperador gipapahawa sa trono ni Haring Odoacer, usa ka heneral nga may Alemang kagikan, ang trono nabakante. Si Charlemagne sa ulahi misulay sa pagpasig-uli sa kasadpanhong imperyo ug sa tuig 800 K.P. gipurongpurongan nga emperador ni Papa Leo III. Dayon, sa 962 K.P., si Papa Juan XII nagpurongpurong kang Otto I nga emperador sa Balaang Romanhong Imperyo sa Alemang nasod​—usa ka titulong gisalikway lamang niadtong tuig 1806.

Hinuon, sa maong panahon ang ikapito ug kataposang gahom sa kalibotan sa kasaysayan sa Bibliya talitungha. Sumala sa gitagna, kini mawala usab, nga pulihan sa usa ka permanenteng kagamhanan, ang langitnong Gingharian sa Diyos.​—Pinadayag 17:10; Daniel 2:44.

[Mga footnote]

[Mapa sa panid 26]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang gidak-on sa Imperyo sa Roma

Dagat Atlantiko

BRITANNIA

GAUL

ESPANYA

ITALYA

Roma

GRESYA

Dagat Mediteranyo

Itom nga Dagat

Dagat Caspian

EHIPTO

Jerusalem

Tigris

Euphrates

[Hulagway sa panid 28]

Ang Appian nga Dalan nga giagian ni Pablo sa iyang pagpaingon sa Roma