Kapitulo 2
Ang mga Tawo Makapatungha bag Maluntarong Kalinaw ug Kasegurohan?
1. Unsang mga pangutana ang angay natong isukna, ug ngano?
ARON ang paglaom makabatog tinuod nga kahulogan, kinahanglang ipasukad kini sa matuod, sa kamatuoran. Ang mga paglaom nga bakak nagabuta lamang sa katawhan sa kamatuoran. Busa, mangutana kita: Nailhan ba nato unsa ka dagko ang mga suliran nga pagasulbaron sa pagpatungha sa tinuod nga kalinaw ug kasegurohan? Nakaamgo ba kita kon unsa na ka dinalian ang kahimtang? May ebidensiya ba nga ang mga solusyon sa tawo nahiangay sa labihan ka dakong buluhaton?
2, 3. (a) Nganong ang pagpangita sa kalinaw ug kasegurohan labi pang dinalian karong adlawa? (b) Unsa pa ang ubang hulga sa kinabuhi sa yuta?
2 Sa libolibong katuigan ang mga tawo nangita sa malungtarong kalinaw ug kasegurohan, nga pakyas. Apan karon ang kahimtang labing dinalian tungod sa hulga sa nukleyar nga gubat. Mipasidaan ang usa ka Canadianong taho: “Walay gubat nukleyar nga mahimong dag-on kay ang resulta niana makalilisang kaayo nga ang mga maluwas masina sa mga patay.”3 Sa pagpakita ngano, ang astronomo si Carl Sagan miingon: “Karon adunay kapin sa 50,000 nukleyar nga armas, . . . igo sa pagpuo sa usa ka milyong Hiroshima.” Siya midugang: “Walay pagduhaduha nga malaglag ang tibuok-yuta natong sibilisasyon.”4
3 Dugang pa, ang ubang kapeligrohan nagadaot sa kinabuhi sa yuta. Ang usa mao ang tibuok-kalibotang polusyon sa yuta, hangin, ug tubig. Ang lain mao ang pagbuto sa populasyon duyog sa langkit niining kagutmanan, sakit, ug kagubot.
4. Sa unsang paagi gibatbat ang kahimtang karon sa katawhan?
4 Mahitungod sa nagkalainlaing mga hulga nga giatubang sa katawhan, ang usa ka institusyon bahin sa kalinaw sa Norway miingon: “Ang internasyonal nga kahimtang karong adlawa gitiman-an sa usa ka dako kaayong krisis nga nagasuhot sa halos tanang natad sa kalihokan sa tawo: ekonomiko ug sosyal, politikanhon ug militar, espirituwal ug moral.” Kini midugang: “Nagatubo ang kabangisan ug nagkakaylap ang paggamit sa kusog ingong instrumento sa polisa ug diplomasiya. . . . Ang katimbang sa kalinaw ug gubat labi pang nagakahimong delikado.”5 Asa ba kini nagapadulong? Ang sekretaryo-heneral sa HK mipasidaan: “Kita sa kapeligroso duol sa bag-ong internasyonal nga anarkiya.”6
Usa ka Kalibotang Walay Gubat Pinaagi sa Paningkamot sa mga Tawo?
5. Unsay ginapakita sa kasaysayan bahin sa katakos sa tawo sa pagtapos sa gubat?
5 May katarongan ba ang pagtuo nga ang mga tawo makatapos sa gubat? May pila ra ka nagkalagyong katuigan sa kasaysayan nga kining yutaa bug-os nahigawas sa gubat. Niining ika-20ng siglo lamang, mga 100 milyong katawhan ang nangamatay sa gubat! Ang Liga sa Kanasoran sa nangagi o ang Hiniusang Kanasoran karon wala makapahunong niining pagpatyanay.
6. Ang kahadlok ba sa nukleyar nga gubat maayong pasikaranan alang sa kalinaw?
6 Apan dili ba kini mausab tungod sa pagkahadlok sa kalaglagan pinaagi sa nukleyar nga mga armas? Wala ba mapukaw ang igong kahadlok sa nukleyar nga armas sa 1945 sa gilaglag sa mga bomba atomika ang duha ka Hapones nga siyudad? Aw, sukad niadto ang mga pondo sa labihan ka kusganong nukleyar nga armas miuswag sa usa ka libong beses. Ug sukad gayod sa 1945 mga 35,000,000 ka tawo ang nangamatay sa mga gubat ug mga rebelyong naglangkit sa kapin ug 100 ka nasod. Sa usa ka bag-ong tuig 45 ka nasod ang nalangkit sa mga away!7 Wala, ang kahadlok sa nukleyar nga armas wala makapugong sa gubat.
7. Ang pagpirma ba sa mga kasabotan sa disarmamento o mga tratado sa kalinaw nagagarantiyag malungtarong kalinaw?
7 Tinuod, ang kanasoran nagapirma ug lagmit mopadayon sa pagpirmag mga kasabotan sa disarmamento o mga tratado sa pakigdait. Latas sa kasiglohan sa literal libolibo niini ang napirmahan. Bisan pa niana, dihang ang pagbati sa gubat mahimong kusganon, ang maong mga tratado mahimong walay-pulos nga mga kasabotan. Ang Hiniusang Kanasoran napakyas usab sa pagpugong sa gubat, tungod kay bisag halos ang tanang nasod karong adlawa maoy bahin sa HK, dili nila kana panumbalingon kon buot nila. Busa matinud-anon ba ang paglaom nga tumanon sa umaabot nga mga pangulo sa kalibotan ang ilang panaad sama ra niadtong iya sa nangagi?
8. Giunsa pagpahayag sa Bibliya sa kamatuoran nga ang tawo pakyas sa pagkab-ot sa malungtarong kalinaw?
8 Sa laing bahin, ang baroganan sa Bibliya nahiuyon sa mga pagtulon-an sa kasaysayan. Kini wala magsugyot nga ibutang nato ang atong paglaom sa tawhanong paningkamot sa pagpatunghag kalinaw. Sa kasukwahi, kini dugay nang mitagna nga ang tawhanong paningkamot dili gayod makapatunghag malungtarong kalinaw. Kini mipasidaan pa nga una matapos kining sistema sa mga butang, ang mga gubat ug mga kagubot modagsang sa tibuok kalibotan, uban sa ‘nasod nga motindog batok sa nasod ug ang gingharian batok sa gingharian.’ (Lucas 21:9, 10, 31; Pinadayag 6:1-4) Ang mga hitabo sa kalibotan sukad 1914 nagtuman nianang mga tagnaa. Busa inay mopukaw sa mga paglaom nga bakak, ang Bibliya matinud-anong nagapahayag: “Dili iya sa yutan-ong tawo ang iyang dalan. Dili iya sa tawo nga nagalakaw ang pagtultol sa iyang lakang.”—Jeremias 10:23.
Masagubang ba sa mga Tawo ang Bomba sa Populasyon?
9-11. (a) Unsa ka kusog ang pagdaghan sa populasyon sa yuta? (b) Unsang kahimtang ang nagaapektar sa daghan kaayong katawhan?
9 Ang populasyon sa yuta nakaabot ug usa ka bilyon sa ika-19ng siglo. Karon kini halos lima ka bilyon,8 uban sa tulin ug tulin nga pag-abot sa matag bilyon. Kada tuig, duolag 90 ka milyong tawo ang mahidugang! Ug ang kinadak-an niining pag-uswaga modugang lamang sa kalisod diha sa mga dapit diin nagalungtad na ang kakabos, kagutmanan, ug sakit. Kining pag-uswag sa populasyon nga may maayong hinungdan gitawag bomba sa populasyon. Mikomento ang The New York Times: “Posibleng ang dagkong mga bahin sa yuta mabalhing desyerto tungod sa mga kalisdanan sa dili-madumala nga populasyon ug sa kakabos sama rang tungod sa nukleyar nga kalaglagan.”9
10 Mahitungod sa pagkakanat sa kagutmanan sa kalibotan, ang magasing Time miingon: “Ang suliran sa gutom karong adlawa lahi kaayo sa nangagi . . . Karon adunay diyutay ra kaayong pagkaon sa daghan kaayong bahin sa kalibotan, sa sunodsunod nga tuig, nga bug-os 25% sa populasyon sa yuta ang gigutom o kulag sustansiya.”10 Ang usa ka tinubdan nagabanabanang matag tuig 11 milyong bata mamatay sa dili pa sa unang tuig nilang kasumaran tungod sa mga epekto sa kakulang sa sustansiya ug sakit.
11 Ang mao mismong taho miingon: “Labing menos usa ka tawo sa lima ang nagapos sa labihang kakabos, sa kahimtang sa tumang katimawa nga kini hilom nga nagapatay sa usa ka rasa.”11 Ug kana, miingon ang The Toronto Star, maoy tapos nga ang usa ka komperensiya sa kalibotan bahin sa pagkaon sa Roma sa miaging kapin sa napulo ka tuig “nanaad nga, sulod sa napulo ka tuig, walay bata ang matulog nga gigutom, walay pamilya ang mabalaka alang sa pagkaon sa sunod adlaw ug walay kaugmaon sa usa ka tawo ang masusut tungod sa kakulang sa sustansiya.”12 Pagkawala diay unod niadtong mga saara! Ang kamatuoran maoy sumala sa gipahayag sa Guardian sa Inglaterra: “Ang kalibotan anaa na sa ngilit sa usa ka tawhanong katalagman. . . . Nakita sa tibuok nga mga kontinente nga nahanaw ang ilang mga kalaoman sa umaabot.”13
12. Makasulbad ba sa suliran ang pagkunhod sa pagpanggastos militar?
12 Ang kinadak-an sa suliran nahiluna, dili sa yuta, kondili sa mga magmamando ug sa katawhan ug sa ilang mga tinamdan. Pananglitan, ang kanasoran karon nagagastos duolag usa ka trilyon (usa ka libong bilyon) nga dolyar sa armas kada tuig samtang gigutom ang milyonmilyon. Apan bisan pag biyaan kining dako kaayong pagpondo militar, ang nabahing ekonomikanhong mga sistema sa kalibotan mahisupak sa bisan unsang matuod nga solusyon sa suliran. Kadaghanan, kon duna may pagkaon, ang tinguha sa dagko kaayong ganansiya mopugong sa pag-apod-apod niini ngadto sa mga kabos. Sa pila ka dapit, ang mga gobyerno nagbayad sa mga mag-uuma nga dili motanom sa tinong mga tanom tungod kay ang sobrang abot makapakunhod pag-ayo sa mga prisyo. Daghan kaayong pagkaon ang gidaot tungod kay hingapin na.
13. Tukma ba ang Bibliya sa mitagna kini sa mga kahimtang nagalungtad sa kataposan sa kalibotan?
13 Busa, bisan pa sa tanang siyentipikanhong kauswagan niini, ang modernong katilingban wala makalikay sa mga kahimtang mismo nga gitagna sa Bibliya. Kini tukmang mitagna sa pag-abot sa grabeng “mga kanihit sa pagkaon” sulod niining “konklusyon sa sistema sa mga butang.”—Mateo 24:3, 7; Pinadayag 6:5-8.
Ang mga Tawo Mahimo Bang Makigdait sa Yuta?
14-16. Unsa ka seryoso ang suliran sa polusyon?
14 Sulod sa tinagpulo ka tuig ang mga tawo nakiggubat sa yuta mismo nga ilang gipuy-an. Ilang gipabalik ang makahilo nga mga biya ngadto sa tubig, hangin, ug sa yuta. Ang usa ka pangunang-ulohan sa Toronto Star mipahayag: “Ang Polusyon Nagapameligro sa Yuta.” Ang artikulo miingon: “Ang Planetang Yuta nailalom sa grabeng pag-atake. Ug ang mag-aatake mao ang tawo.” Kini miingong “ang mga hilo sa iyang pag-uswag” karon nagapameligro sa iyang paglungtad mismo, ug kini miingon usab: “Giisip sa mga siyentipiko ang pagkadaot sa silinganan nga seryoso sa matag bahin sama sa hulga sa nukleyar nga gubat.”14
15 Pananglitan, mahitungod sa Tinipong Bansa, ang magasing Discover miingon: “Ang peligrosong mga kemikal ug mga metal nga nasuhop sa yuta nagapameligro sa naa sa ilalom nga reserbang tubig sa nasod. Nahadlok ang pila ka eksperto sa tubig nga basin ulahi na kaayo ang pagluwas sa un-kuwarto niana.”15 Sa Inglaterra ang The Observer miingong ang kemikal nga polusyon nakahugaw “sa kinadak-an sa ilimnong tubig sa Inglaterra.”16 Ug ang New Scientist mitaho: “Ang World Health Organisation nag-ingong ang mga sakit nga nalangkit sa hugaw nga tubig nagapatayg 50,000 ka tawo kada adlaw.”17
16 Sa Tinipong Bansa ang usa ka imbestigasyon sa kongreso mipadayag sa hatag-as nga mga lebel sa makahilong materyales diha sa hangin. Mitaho ang The New York Times: “Libolibong tonelada sa mga tigpalihok sa kanser ug ubang peligroso kaayong materyales gisabwag sa kahanginan gikan sa ginatosgatos ka pabrika.”18 Nahidugang niini mao ang peligrosong mga kemikal nga gibutang sa yuta, pananglitan, sama sa mga pamatay sa dangan, ug ngadto sa kahikayan bahin sa pagkaon (food chain) sama sa pagkaon sa hayop.
17. Posible ba nga ang teknolohiya makasulbad niining sulirana?
17 Makatabang ba ang teknolohiya? Posible ba kana, sanglit kanay mimugna sa kadaghanan sa mga suliran? Ang librong Environmental Ethics miingon: “Ang teknolohiya maoy usa ka alagad nga limitado lamag kapuslanan, ug dili gayod kasaligan. Dihang kini magsulbad sa usa ka suliran, kadaghanan kini momugnag duha ka bag-ong suliran—ug ang ilang mga segundang epekto sagad lisod nga makita daan.”19
18. Sa pagsagubang sa polusyon, unsang hinungdanong kahibalo ang kulang sa mga tawo, apan kinsay nakabaton niana?
18 Usab, ang Bibliya mitagna bahin sa kakulang ug kaalam sa tawo sa paggamit sa mga gasa sa yuta. Ang usa ka tagna sa Pinadayag 11:18 naghisgot sa panahon nga molihok ang Diyos “sa paglaglag niadtong nagalaglag sa yuta.” Ang mga tawo tinuod wala sa bug-os makasabot sa komplikadong ekolohiya sa yuta. Apan ang Diyos nakasabot, kay siya ang milalang niini. Dili ba maalamon ang pagsalig sa maong Tinubdan alang sa usa ka solusyon sa mga suliran?
Kasegurohan Pinaagi sa Paghanaw sa Krimen
19. Unsay gikahadlokan sa daghang tawo karong adlawa, ug ngano?
19 Ang polusyon nagapameligro sa mga kinahanglanon mismo sa kinabuhi sa tawo. Apan ang pagdagsang sa krimen nagapahinabo nga ang daghang tawo nangahadlok. Ang krimen nagahikaw sa dugang ug dugang mga tawo sa ilang kaugalingong kasegurohan dili lamang diha sa dagkong mga siyudad kondili sa gagmay usab nga kalungsoran ug sa kabanikanhan. Dili lamang ang mga kabtangan ang nameligro kondili kadaghanan ang lawas ug kinabuhi sa usa ka tawo.
20, 21. (a) Nganong ang pagpasakag bag-ong mga balaod dili maghanaw sa krimen? (b) Ang miuswag nga pagkabahandianon ba o bag-ong mga paagi sa pagbugno sa krimen magsulbad sa suliran?
20 Ang mga tawo makapatungha bag matuod nga kasegurohan gikan niining mga kapeligrohana, tingali pinaagig bag-ong mga balaod? Aduna nay libolibong balaod sa mga basahon sa balaod sa kalibotan. Bisan pa niana, kini wala makapugong sa krimen. Gawas pa, ang lalom-ug-dulot nga kahiwian kadaghanan maugmad sulod sa mga ahensiya mismo sa sulugoon sa balaod. Ang pagkalimbongan sa mga tag-as ug katungdanan makapanulo sa paningkamot sa buotang mga sulugoon sa balaod.
21 Ang sulbad anaa ba sa bag-ong mga paagi sa pagtiktik ug pagpakyas sa krimen? Alang sa matag bag-ong paaging ipatungha, ang mga kriminal nagamugnag bag-ong mga paagi sa pagpukan niana. Nan ang miuswag nga pagkabahandianon ba maoy magsulbad sa suliran? Sayop ang paghinapos nga ang krimen kinaiyanhon lamang sa diyutay-ug-kinitaang mga pundok. Ang krimen sa de-opisinang mga trabahante nagsulbong usab. Pananglitan, sa Tinipong Bansa kada tuig labing menos $80 bilyon ang mawala tungod sa maong krimen. Duolag 30 porsiento sa tanang negosyong mahapay maoy tungod niana. Ang South Africa nagtaho nga tungod sa pangawat sa empliyado duolag 1,500 ka negosyo ang nabangkrap sa usa ka tuig.20
22. Unsang ebidensiya ang nagapakitang ang tawhanong paningkamot lamang dili makasulbad sa krimen?
22 Ang nagadagsang nga krimen dili limitado sa pila lamang ka nasod. Kini nahadiindiin. Matikdi ang pila ka pangunang-ulohan gikan sa tibuok kalibotan. Brazil: “Nagsulbong nga Proporsiyon sa Krimen.” Canada: “Nagsulbong ang Proporsiyon sa Krimen sa Kababayen-an.” Inglaterra: “Kanunay-Nagdaghang Krimen sa mga Bata.” India: “Organisadong Krimen Usa ka Mauswagong Industriya.” Unyon Sobyet: “Sobyet Nahadlok sa Nagdaghang Krimen.”21 Ang magasing Maclean’s mipahayag: “Ang mabangisong krimen sa Detroit kasagaran kaayo nga bisan ang mga pagbuno hatagag daklit lang nga paghisgot sa luyong mga panid sa mga mantalaan.”22 Busa, ang nagdaghang krimen maoy internasyonal nga suliran, ug ang paningkamot sa tawo lamang dili makasulbad niana. Kon posible pa ang tawhanong solusyon, tapos nianang tanang panahon ug paningkamot ang krimen angay untang dili na suliran.
23. Natuman ba ang gitagna sa Bibliya mahitungod sa mga kahimtang sa atong adlaw?
23 Ang nagakahitabo maoy sumala sa gitagna sa Bibliya dugay na kanhi: “Sa kataposang mga adlaw ang mga panahong lisod sagubangon moabot. Kay ang mga tawo mahimong mga mahigugmaon sa ilang kaugalingon, . . . walay pagpugong-sa-kaugalingon, mabangis, walay gugma sa maayo, . . . mga mahigugmaon sa kalingawan inay sa Diyos.” (2 Timoteo 3:1-4) Gitagna usab ni Jesus nga ang “pag-usbaw sa pagkamalapason” magtimaan sa yugto sa dayon nang himoon sa Gingharian sa Diyos ang yuta nga usa ka dapit nga pagapuy-an lamang sa ‘mga tawong malumo.’ Kanang “pag-usbaw sa pagkamalapason” maoy usa ka tinuod nga hitabo sa kinabuhi sa atong adlaw.—Mateo 24:12; 5:5; Salmo 37:29.
Ang Kinadagkoang mga Suliran
24. Bisan pag ang mga tawo makasulbad sa tanang sulirang gihisgotan na, unsang labi pang dagkong mga kaaway ang magpabilin?
24 Pananglit nga ang mga tawo makasulbad sa mga suliran sa gubat, kakabos, kagutmanan, polusyon, ug krimen. Kana makahatag ba kanimo sa bug-os nga kalinaw ug kasegurohan? Dili, may kulang pa. Ang sakit ug kamatayon magpabilin pang wala-mapukan nga mga kaaway. Sa pagkamatuod, unsa ka bililhon ang kahupayan gikan sa ubang suliran dihang magalantaw ka nga magsakit ug mamatay ang usa ka minahal, o imong hisayrang ang kaugalingon nimong lawas gitakboyan sa usa ka makapatayng sakit?
25, 26. Unsang mga kalaoman ang nakita sa medikal nga mga tigdukiduki alang sa pagbuntog sa sakit?
25 Bisan tuod nahimo ang medikal nga mga kauswagan, kini naghatag ba kanatog kagawasan sa sakit ug kamatayon? Ang usa ka medikal nga awtoridad nagtubag: “Ang mananakod nga mga sakit wala mapapas. Sila mao gihapon ang pangunang mga hinungdan sa kamatayon sa kalibotan ug, dinhi [sa Tinipong Bansa], ang pangunang hinungdan sa sakit.”23 Sa Aprika ang usa ka taho nag-ingong ang sakit kaylap kaayo “nga sa 1,000 ka batang matawo mga 500 ang mamatay sa dili pa ang panuigong 5.”24 Sa tibuok kalibotan ginatosgatos ka milyon ang nagsakit sa malaria, sleeping sickness, kolera, sanla, ug ubang sakit. Sa pila ka ugmad nga kanasoran, ang mga sakit sa kasingkasing mao ang hinungdan sa mga katunga sa tanang kamatayon, ug ang kanser usa ka kamatayon sa lima. Ug ang The Lancet, usa ka Britanikong medikal nga basahon, miingon: “Sa tibuok kalibotan adunay mga 250 milyong bag-ong kaso sa gonorea ug 50 milyong bag-ong kaso sa sipilis sa matag tuig. Ang ubang mananakod nga sakit sa sekso tingali labi pang kasagaran.”25
26 Ang usa ka siyentipiko miingon nga kon hikaplagan ang mga tambal alang sa kanser, sakit sa kasingkasing, ug sakit sa rinyon, ang ubang sakit mahimong mas dagkong pumapatay. Siya miingon: “Gamay ang purohang atong mapauswag ug dako ang gitas-on sa kinabuhi o mapalangan ang pagkatigulang sa umaabot.”26 Ug ang mga doktor sa Unyon Sobyet nag-ingon: “Bisan pa sa tanang kalamposan sa medisina, sulod sa nahitala nga kasaysayan ang biolohikanhong gitas-on sa kinabuhi sa tawo nagpabiling wala mausab.”27
27. (a) Unsang pahayag sa Bibliya bahin sa gitas-on sa kinabuhi sa tawo ang matuod gihapon karong adlawa? (b) Diin nato hisayri nga ang kinabuhi sa tawo hamubo kaayo ug natugob sa mga suliran?
27 Pagkamatuod ang mga pulong sa Bibliya sa Job 14:1, 2 hangtod karong adlawa: “Ang tawo, matawo sa babaye, hamubo rag kinabuhi ug tugob sa kasamok. Siya mobuswak sama sa usa ka bulak ug pagaputlon, ug siya nagadalagan sama sa anino ug dili magadayon.” Ang Bibliya nagapadayag usab sa hinungdan niini, ug kini nagapaila sa hinungdan sa tanang suliran sa tawo, sumala sa atong makita sa ulahi.
Sa Unsa Ka Molaom?
28-30. Sa pagsulbad sa mga sulirang giatubang sa katawhan, nganong labi pang matinud-anon ang pagsalig sa solusyon sa Diyos inay sa iya sa tawo?
28 Sa bug-os nga pagkamatinud-anon, realistiko ba ang pagsalig sa mga tawo sa pagsulbad sa mga sulirang giatubang sa katawhan? O labi pang realistiko ang pagsalig sa solusyong ginapunting sa Bibliya, nga mao, ang paglihok sa Diyos mismo pinaagi sa usa ka matarong langitnong kagamhanan?
29 Dugay na kanhi ang dinasig nga salmista misulat niining mga pulonga: “Ayaw ibutang ang imong pagsalig sa mga tawong hamili, ni sa anak sa yutan-ong tawo, nga kaniya wala ang kaluwasan. Ang iyang espiritu mogula, siya mobalik sa iyang yuta; nianang adlawa ang iyang mga hunahuna mahanaw. Malipayon siya nga ang Diyos ni Jacob mao ang iyang panabang, kansang paglaom anaa kang Jehova nga iyang Diyos, ang Magbubuhat sa langit ug sa yuta.”—Salmo 146:3-6.
30 Ayaw gayod paghikalimting bisan unsa ka sinsero tingali ang mga tawo o unsa ka impluwensiyado o gamhanan ang mga pangulo sa kalibotan, silang tanan himalatyong mga linalang. Sanglit dili sila makaluwas sa ilang kaugalingon, sa unsang paagi makaluwas sila sa uban? Sila dili makaluwas. Ang Diyos lamang ang makaluwas, pinaagi sa iyang Ginghariang kagamhanan.
[Hulagway sa panid 13]
Sa tibuok kasaysayan ang mga tawo samag buta nagkatumbatumba tungod sa sunodsunod nga katalagman—gubat, nagtubong krimen, polusyon, kakabos, ug daghan pang uban. Sumala sa ginapahayag nga matinud-anon sa Bibliya: “Dili iya sa tawo nga nagalakaw ang pagtultol sa iyang lakang”
[Hulagway sa panid 21]
“Ayaw ibutang ang imong pagsalig . . . sa anak sa yutan-ong tawo, nga kaniya walay kaluwasan”