BULAN, I

Ang gamaygamay nga banwag aron sa paghari sa gabii,” nga gitagana sa Diyos aron magsilbing timaan sa “tinudlong mga panahon.” (Gen 1:16; Sal 104:19; Jer 31:35; 1Co 15:41) Ang Hebreohanong pulong alang sa “bulan” (ya·reʹach) halos pareho sa Hebreohanong pulong nga yeʹrach, nga nagkahulogang “lunar nga bulan.” Sanglit ang lunar nga bulan kanunayng magsugod sa pagsubang sa bag-ong bulan (Heb., choʹdhesh), ang terminong “bag-ong bulan” sa ngadtongadto nagtumong na usab sa “bulan” (month). (Gen 7:11; Ex 12:2; Isa 66:23) Ang Gregong pulong nga se·leʹne gihubad nga “bulan” (moon), samtang ang Gregong pulong nga men adunay ideya sa usa ka lunar nga yugto.​—Luc 1:24; Gal 4:10; usab ang Col 2:​16, diin makaplagan ang ne·o·me·niʹa (bag-ong bulan).

Ang pulong nga leva·nahʹ, nga nagkahulogang “puti,” makaplagan sa tulo ka higayon diha sa Hebreohanong teksto nga balaknong naghubit sa puti nga kasanag sa takdol nga bulan nga ilabinang dayag sa mga kayutaan sa Bibliya. (Aw 6:10; Isa 24:23; 30:26) Ang pulong nga keʹseʼ (o keʹseh), nga nagkahulogang “takdol nga bulan,” kaduha usab makita.​—Sal 81:3; Pr 7:​20, RS.

Sanglit ang aberids nga pagtuyok sa bulan gikan sa bag-ong subang ngadto sa bag-ong subang maoy mga 29 ka adlaw, 12 ka oras, ug 44 ka minuto ang gidugayon, ang karaang lunar nga mga bulan adunay 29 o kaha 30 ka adlaw. Sa sinugdan kini tingali gitino pinaagi sa yanong pag-obserbar sa bag-ong subang nga bulan; apan sa mga adlaw ni David atong makita ang ebidensiya nga kini gikalkulo nang daan. (1Sa 20:​5, 18, 24-29) Bisan pa niana, sa mga panahon human sa pagkadestiyero, ang Mishnah (Rosh Ha-Shanah 1:3–​2:7) nag-ingon nga ang Hudiyohanong Sanhedrin magtigom sayo sa buntag sa ika-30 nga adlaw kada bulan sulod sa pito ka bulan sa tuig aron sa pagtino sa panahon sa bag-ong bulan. Ang mga magbalantay ipuwesto diha sa tag-as nga mga dapit palibot sa Jerusalem ug magdala dayon ug taho ngadto sa Hudiyohanong korte human nila makita ang pagsubang sa bag-ong bulan. Human madawat ang igong testimonya, ang korte magpahibalo, ‘Kini gikonsagrar,’ nga opisyal nga magtimaan sa pagsugod sa bag-ong bulan. Kon ang dag-om o gabon maoy hinungdan nga ang bulan dili kaayo makita, nan ang nag-unang bulan maoy ideklarar nga adunay 30 ka adlaw, ug ang bag-ong bulan magsugod sa pagkasunod adlaw human magtigom ang korte. Giingon usab nga ang dugang pahibalo himoon pinaagi sa pagpasiga ug ilhanan nga kalayo didto sa ibabaw sa Bukid sa mga Olibo, ug dayon himoon usab kini didto sa ubang habog nga mga dapit sa tibuok nasod. Kining paagiha dayag nga gipulihan sa ulahi pinaagi sa pagpadalag mga mensahero aron sa pagpahibalo sa balita.

Sa ikaupat nga siglo sa atong Komong Panahon, usa ka modelo o permanente nga kalendaryo ang gihimo, maong ang Hudiyohanong mga bulan sa ulahi may tino na nga gidaghanon sa mga adlaw, gawas sa Hesvan ug Kislev ug sa bulang Adar, nga magkalahi gihapon tali sa 29 ug 30 ka adlaw sumala sa pipila ka kalkulasyon.

Pagsaulog sa Bag-ong Bulan. Taliwala sa mga Hudiyo ang matag bag-ong bulan maoy usa ka okasyon sa pagbudyong sa mga trompeta ug sa pagtanyag sa mga halad sumala sa pakigsaad sa Balaod. (Num 10:10; 2Cr 2:4; Sal 81:3; itandi ang Isa 1:​13, 14.) Ngani, ang mga halad nga gipangayo mas daghan pa kay sa normal nga itanyag sa regular nga mga adlawng Igpapahulay. (Num 28:9-15) Bisan tuod walay espesipikong giingon bahin sa paghimo sa bag-ong bulan ingong ilhanan sa adlaw sa pagpahulay, ang teksto sa Amos 8:5 nagpakita nga gihunong ang trabaho. Dayag nga usa kadto ka panahon sa pagpista (1Sa 20:5) ug usa ka maayong panahon sa panagkatigom aron matudloan sa balaod sa Diyos.​—Eze 46:1-3; 2Ha 4:​22, 23; Isa 66:23.

Ang ikapito nga bag-ong bulan sa matag tuig (katumbas sa unang adlaw sa bulan sa Etanim, o Tisri) maoy igpapahulay, ug ang pakigsaad sa Balaod naghimo niini ingong panahon sa bug-os nga pagpahulay. (Lev 23:​24, 25; Num 29:1-6) Usa kini ka “adlaw sa pagbudyong sa trompeta,” apan sa mas labaw nga kahulogan kay nianang sa ubang bag-ong mga bulan. Kini maoy timailhan sa pagsingabot sa Adlaw sa Pagtabon-sa-Sala, nga saulogon sa ikanapulong adlaw sa samang bulan.​—Lev 23:​27, 28; Num 29:​1, 7-11.

Pagsimba sa Bulan. Bisan tuod nagiyahan sa bulan (moon) ingong orasan sa pagtino sa ilang mga bulan ug mga panahon sa kapistahan, ang mga Israelinhon kinahanglang dili mosimba sa bulan nga sagad maoy gihimo sa mga nasod sa palibot nila. Ang diyos-bulan nga si Sin mao ang diyos sa siyudad sa Ur, ang kaulohan sa Sumer, ang dapit nga gibiyaan ni Abraham ug sa iyang pamilya aron moadto sa Yutang Saad. Bisan tuod ang mga molupyo sa Ur maoy mga magsisimba sa daghang diyos, ang diyos-bulan nga si Sin, usa ka lalaking bathala, mao ang kinalabwang diyos nga maoy pangunang gidebotohan sa ilang templo ug mga halaran. Si Abraham ug ang iyang mga kauban mipanaw gikan sa Ur ngadto sa Haran, nga maoy laing dakong sentro sa pagsimba sa bulan. Ang amahan ni Abraham nga si Tera, kinsa namatay didto sa Haran, dayag nga nalangkit sa maong idolatrosong pagsimba. (Gen 11:​31, 32) Sa bisan unsa nga kahimtang, kini nga mga sirkumstansiya naghatag ug dugang kabug-at sa kahinungdanon sa pasidaan nga gihatag ni Josue ngadto sa Israel human sa ilang pagsulod sa Yutang Saad, ingon sa natala sa Josue 24:​2, 14: “Kini mao ang giingon ni Jehova nga Diyos sa Israel, ‘Didto sa pikas nga bahin sa Suba [Euprates] nga ang inyong mga katigulangan namuyo sa dugay nang panahon kanhi, si Tera nga amahan ni Abraham ug ang amahan ni Nahor, ug sila nag-alagad sa ubang mga diyos.’ Ug karon kahadloki si Jehova ug mag-alagad kaniya sa paaging walay-ikasaway ug sa kamatuoran, ug wagtanga ang mga diyos nga gialagaran sa inyong mga katigulangan sa pikas nga bahin sa Suba ug sa Ehipto, ug mag-alagad kang Jehova.”

Si Job nagpuyo usab taliwala sa mga magsisimba sa bulan, ug siya matinumanong nagsalikway sa ilang batasan sa paghalok sa kamot patunong sa bulan. (Job 31:26-28) Ang silingang mga Midianhon naggamit ug pormag-bulan nga mga dayandayan, ug nagsab-ong gani niini diha sa ilang mga kamelyo. (Huk 8:​21, 26) Sa Ehipto, diin nagpuyo si Abraham ug sa ulahi ang katawhan sa Israel, ang pagsimba sa bulan iladong ginahimo agig pasidungog sa diyos-bulan nga si Thoth, ang Ehiptohanong diyos sa mga sukod. Kada takdol sa bulan ang mga Ehiptohanon maghalad ug baboy ngadto kaniya. Siya sa ulahi gisimba didto sa Gresya ubos sa titulong Hermes Trismegistus (Hermes nga Tulo ka Pilo ang Pagkabantogan). Sa pagkamatuod, ang pagsimba sa bulan miabot hangtod sa Kasadpang Hemispera, diin ang karaang mga templo nga ziggurat nga gipahinungod ngadto sa bulan nakaplagan didto sa Mexico ug sa Sentral Amerika. Sa Ingles ang ngalan sa ikaduhang adlaw sa semana naggikan gihapon sa Anglo-Saxon nga pagsimba sa bulan, ang Monday nga sa orihinal nagkahulogang “moon-day” (adlaw sa bulan).

Ang mga magsisimba sa bulan nagtuo nga ang bulan adunay mga gahom sa pertilidad ug nagsangpit niini aron motubo ang ilang mga pananom ug bisan ang ilang mga hayop. Sa Canaan, diin ang mga Israelinhon sa kataposan nanimuyo, ang pagsimba sa bulan gipadayon sa Canaanhong mga tribo duyog sa mahilayong mga rituwal ug mga seremonyas. Didto ang bulan usahay gisimba ubos sa simbolo sa diyosang si Astoret (Astarte). Giingon nga si Astoret mao ang asawa sa lalaking diyos nga si Baal, ug ang pagsimba ngadto niining duha kanunayng nakalit-ag sa mga Israelinhon sulod sa yugto sa mga Maghuhukom. (Huk 2:13; 10:6) Ang langyawng mga asawa ni Haring Solomon nagdala sa mahugawng pagsimba sa bulan ngadto sa Juda. Ang mga saserdote sa langyawng mga diyos nag-aghat sa katawhan sa Juda ug Jerusalem sa paghimog gipaaso nga halad alang sa adlaw, bulan, ug mga bituon, usa ka buhat nga nagpadayon hangtod sa panahon ni Haring Josias. (1Ha 11:3-5, 33; 2Ha 23:​5, 13, 14) Sa dihang si Jezebel, ang anak nga babaye sa paganong hari nga si Etbaal nga nagmando sa mga taga-Sidon, naminyo kang Haring Ahab sa Israel, iyang gidala usab ang pagsimba kang Baal ug mopatim-aw nga hasta usab ang pagsimba sa diyosa-bulan nga si Astoret. (1Ha 16:31) Ang mga Israelinhon naladlad na usab sa pagsimba sa bulan panahon sa ilang pagkadestiyero sa Babilonya, diin ang pagsubang sa bag-ong mga bulan giisip nga maayong mga tilimad-on sa Babilonyanhong mga astrologo sa pagpanagna sa umalabot.​—Isa 47:​12, 13.

Ang Pulong sa Diyos magsilbing proteksiyon unta alang sa mga Israelinhon batok sa maong pagsimba sa bulan. Kini nagpakita nga ang bulan maoy usa lamang ka banwag ug usa ka maayong orasan, nga walay personalidad. (Gen 1:14-18) Sa pagsingabot nila sa Canaan, si Jehova espesipikong nagpasidaan sa nasod sa Israel nga dili gayod nila simbahon ang langitnong mga linalang nga daw kini nagrepresentar kaniya. Ang bisan kinsa nga nalangkit sa maong pagsimba batoon hangtod nga mamatay. (Deu 4:15-19; 17:2-5) Pinaagi sa iyang manalagnang si Jeremias, ang Diyos sa ulahi nagpahayag nga ang mga bukog sa namatay nga idolatrosong mga molupyo sa Jerusalem, lakip sa mga hari, saserdote, ug mga manalagna, pagakuhaon gikan sa ilang mga lubnganan ug mahimong sama sa “kinalibang sa nawong sa yuta.”​—Jer 8:​1, 2.

Gisabot sa pipila nga ang teksto sa Deuteronomio 33:14 nagpakitag ebidensiya maylabot sa paganong impluwensiya o sa usa ka patuotuo bahin sa bulan. Sa King James Version kining tekstoha naghisgot bahin sa “bililhong mga butang nga gihimo sa bulan.” Apan, sumala sa gipakita sa mas modernong mga hubad, ang diwa sa Hebreohanong pulong nga gihubad dinhi nga “bulan” (yera·chimʹ) sa pagkatinuod maoy “mga bulan” (months) o “lunar nga mga bulan” ug sa panguna nagtumong sa binulang mga yugto diin mahinog ang mga prutas.

Sa susama, gituohan sa pipila nga gipaila sa Salmo 121:6 ang usa ka pagtuo maylabot sa sakit nga motungha kon ang usa madan-agan sa kahayag sa bulan. Apan, pinaagi sa pagbasa sa tibuok salmo, madayag nga ang maong pangagpas walay pasikaranan, sanglit ang salmo sa kasukwahi nagbatbat sa balaknong paagi sa pasalig bahin sa proteksiyon sa Diyos batok sa katalagman ubos sa tanang mga sirkumstansiya ug sa tanang panahon, sa maadlaw man nga nadan-agan sa kahayag sa adlaw o kaha sa gabii nga nadan-agan sa kahayag sa bulan.

Bisan pa niana gihimong eksepsiyon sa uban ang terminong Iningles nga “lunatick” (nalisoan sa pangutok) nga makaplagan sa King James Version diha sa Mateo 4:24 ug Mateo 17:15. Kini nga ekspresyon naggikan sa Gregong pulong nga se·le·ni·aʹzo·mai ug sa literal nagkahulogang “be moonstruck” (maapektohan sa bulan). Sa modernong mga hubad kini gihubad nga “patolon.” Ang paggamit ni Mateo niining komon nga Gregong termino alang sa usa ka patolon niining duha ka okasyon wala magkahulogan nga iyang gipunting ang bulan nga maoy nakaingon sa maong sakit ni gitudlo kini sa Bibliya, apan iya lamang gigamit ang pulong nga tatawng maoy kasagarang gigamit alang sa usa ka patolon taliwala sa mga nagsultig-Grego nga katawhan nianang panahona. Niining bahina, angay natong matikdan nga ang terminong “lunacy” sa pagkakaron maoy usa ka legal nga termino nga gigamit sa mga korte sa pagpaila sa usa ka kahimtang sa pagkabuang, bisan tuod wala sila moingon nga ang maong pagkabuang maoy mga epekto sa bulan. Ang mga Kristohanon nga nagsultig Iningles karong adlawa sa susama padayong naggamit sa ngalang Monday (Lunes, sa Cebuano) alang sa ikaduhang adlaw sa semana bisan tuod nga wala nila kini isipang usa ka adlaw nga sagrado alang sa bulan.

Sa Komong Panahon. Sa mga adlaw ni Kristo Jesus ug sa mga apostoles, ang pagsimba sa bulan wala himoa taliwala sa katawhang mga Hudiyo. Hinuon, ilang gisaulog ang bag-ong mga bulan sumala sa gilatid sa pakigsaad sa Balaod. Ang bag-ong bulan sa matag bulan gisaulog pa gihapon sa Ortodoksong mga Hudiyo ingong usa ka segundaryong adlaw sa pagtabon sa sala nga nahimo sulod sa bulan nga bag-o pang natapos.

Ang Nisan 14, sa motakdolay na ang bulan, nagtimaan sa panahon sa pagsaulog sa Paskuwa ug usab mao ang panahon sa pag-establisar ni Jesus sa Panihapon sa Ginoo nga nagahinumdom sa iyang kamatayon.​—Mat 26:​2, 20, 26-30; 1Co 11:20-26.

Bisan pag natapos na ang pakigsaad sa Balaod, ang pipila ka Hudiyong mga Kristohanon, ingon man ang uban, daw nakiling sa pagpadayon sa pagsaulog sa bag-ong mga bulan ug mga adlawng Igpapahulay, ug busa kinahanglan silang tambagan ni Pablo agig pagtul-id sumala sa makaplagan sa Colosas 2:​16, 17 ug Galacia 4:9-11.