ESKRIBA

Usa ka sekretaryo o magkokopya sa Kasulatan; sa ulahi, usa ka tawo nga batid sa Balaod. Ang Hebreohanong pulong nga so·pherʹ, nga naggikan sa lintunganayng pulong nga nagkahulogang “ihap,” gihubad nga “sekretaryo,” “eskriba,” “magkokopya”; ug ang Gregong pulong nga gram·ma·teusʹ gihubad nga “eskriba” ug “magtutudlo sa publiko.” Kini nga termino nagtumong sa usa ka tawong adunay kinaadman. Sa tribo ni Zabulon adunay mga nagbaton “sa kasangkapan sa usa ka eskriba” alang sa pag-ihap ug pagtala sa kasundalohan. (Huk 5:14; itandi ang 2Ha 25:19; 2Cr 26:11.) Adunay mga eskriba, o mga sekretaryo, alang sa templo. (2Cr 34:​9, 13) Ang sekretaryo ni Haring Jehoas miduyog sa hataas nga saserdote sa pag-ihap sa salapi nga giamot ug dayon gihatag kini ngadto sa mga tigbayad sa mga suhol sa mga nagtrabaho sa pag-ayo sa templo. (2Ha 12:10-12) Si Baruk misulat sa gidiktar kaniya sa manalagnang si Jeremias. (Jer 36:32) Ang mga sekretaryo ni Haring Ahasuero sa Persia nagtrabaho ubos sa pagdumala ni Haman sa dihang gisulat ang sugo sa paglaglag sa mga Hudiyo, ug ubos sa pagdumala ni Mardokeo sa dihang ang kontra-sugo gipadala.​—Est 3:12; 8:9.

Ang Ehiptohanong eskriba sagad nga usa ka tawo sa ubos nga hut-ong sa katilingban apan intelihente ug edukado. Dala niya ang iyang kagamitan, nga usa ka paleta nga may mga lungag nga butanganan ug tinta nga nagkalainlain ang kolor, usa ka sudlanan ug tubig, ug usa ka kaha nga sudlanan sa brutsa nga tangbo. Sinati siya sa mga pormang sulatanan nga gigamit alang sa legal ug sa negosyo. Bayran siya tungod sa pagpil-ap sa maong mga porma, pagsulat sa mga idiktar kaniya, ug uban pa.

Sa Babilonya ang eskriba giisip nga propesyonal. Ang iyang mga serbisyo gikinahanglan gayod, sanglit ang balaod naglatid nga ang mga transaksiyon sa negosyo kinahanglang isulat, pirmahan sa hustong paagi sa mga partido nga nagkontrata ug pamatud-an sa mga saksi. Ang sekretaryo molingkod duol sa ganghaan sa siyudad, diin ang kadaghanan sa mga negosyo himoon, nga may dalang igsusulat ug minasa nga yutang-kulonon, siya andam nga magpabayad sa iyang serbisyo sa dihang gikinahanglan. Ang mga eskriba magtala sa mga transaksiyon sa negosyo, mosulat ug mga sulat, mag-andam ug mga dokumento, mag-atiman sa mga rekord sa templo, ug mohimog uban pang klerikal nga mga buluhaton.

Ang Hebreohanong mga eskriba nag-alagad ingong mga notaryo publiko, nag-andam ug mga dokumento sa diborsiyo, ug nagtala sa uban pang mga transaksiyon. Sa ulahing mga panahon sila wala nay tinong bayad, busa ang usa mahimong makigsabot nang daan kanila alang sa bayad. Sagad nga ang usa sa mga partido sa transaksiyon ang mobayad, apan usahay ang duha ka partido parehong mobayad niini. Si Ezequiel, diha sa iyang panan-awon, nakakita ug usa ka tawo nga may tintiro sa tigtala nga naghimog pagpangmarka.​—Eze 9:​3, 4.

Mga Magkokopya sa Kasulatan. Sukad sa mga adlaw ni Esdras nga saserdote unang nailado ang mga eskriba (soh·pherimʹ, “Sopherim”) ingong usa ka lahi nga grupo. Sila maoy mga magkokopya sa Hebreohanong Kasulatan, nga maampingon kaayo sa ilang buluhaton ug nahadlok nga masayop. Sa paglabay sa panahon sila nahimong hilabihan ka makutihon, nga dili lamang ang gikopya nga mga pulong ang giihap kondili ang mga letra usab. Hangtod sa mga siglo human si Kristo mianhi sa yuta, ang sinulat nga Hebreohanon gilangkoban lamang sa mga konsonante, ug kon dunay masayloan o madugang bisan usa lamang ka letra sagad nga kini makausab na sa kahulugan sa pulong. Kon ilang makita ang bisan gamay kaayong sayop, sama pananglitan sa dili-tukmang pagkasulat sa usa ka letra, ang enterong seksiyon sa linukot isalikway na ingong dili angay nga gamiton sa sinagoga. Kana nga seksiyon tangtangon ug ilisdan sa bag-o ug walay sayop nga kopya. Basahon nila sa makusog ang matag pulong una pa isulat. Ang pagsulat bisan sa usa ka pulong nga sinag-ulo giisip nga usa ka dakong sala. Bisan pa niana, hinayhinay nga nakahuyot ang dili makataronganong mga batasan. Giingon nga ang relihiyosong mga eskriba mainampoong magpahid sa ilang pluma una pa isulat ang pulong nga ʼElo·himʹ (Diyos) o ʼAdho·naiʹ (Soberanong Ginoo).

Apan, bisan pa niining hilabihan nga pag-amping aron malikayan ang wala-tuyoang mga sayop, sa paglabay sa panahon ang mga Sopherim nagbuotbuot na sa paghimog mga kausaban sa teksto. Diha sa 134 ka teksto ang mga Sopherim nag-usab sa karaang Hebreohanong teksto aron mabasa nga ʼAdho·naiʹ imbes nga YHWH. Sa ubang mga teksto ang ʼElo·himʹ mao ang pulong nga gigamit ingong kapuli. Ang kadaghanan sa mga kausaban gihimo sa mga Sopherim tungod sa patuotuo labot sa ngalan sa Diyos ug aron malikayan ang antropomorpismo, buot ingnon, pagpadapat sa mga kinaiya sa tawo ngadto sa Diyos. (Tan-awa ang JEHOVA [Ang patuotuo nagtago sa ngalan].) Ang mga Masorete, nga maoy pagtawag sa mga magkokopya kasiglohan human sa mga adlaw ni Jesus dinhi sa yuta, nakamatikod sa mga kausaban nga gihimo sa unang mga Sopherim, ug nagtala niini diha sa panaplin o sa kataposan sa Hebreohanong teksto. Kini nga mga nota sa panaplin gitawag ug Masora. Sa 15 ka teksto diha sa Hebreohanong teksto, ang pipila ka letra o pulong gimarkahan sa mga Sopherim pinaagig talagsaong mga tulbok. Ang kahulogan niining talagsaong mga tulbok gilantugian.

Diha sa sumbanang Hebreohanong mga manuskrito, ang Masora, nga mao, ang gagmayng sinulat diha sa mga panaplin sa panid o sa kataposan sa teksto, adunay usa ka nota sa atbang sa pipila ka Hebreohanong mga teksto nga mabasa: “Kini maoy usa sa napulog-walo ka Kausaban nga gihimo sa mga Sopherim,” o ang susama niana nga mga pulong. Kini nga mga kausaban dayag nga gihimo tungod kay ang orihinal nga mga pulong sa Hebreohanong teksto daw walay pagtahod kang Jehova nga Diyos o sa iyang yutan-ong mga hawas. Bisan unsa pa ka maayo ang ilang tumong, kini maoy dili-makataronganong pag-usab sa Pulong sa Diyos. Alang sa talaan sa mga kausaban nga gihimo sa mga Sopherim, tan-awa ang apendise sa New World Translation (Rbi8), panid 1569.

Ang mga Eskriba Ingong mga Magtutudlo sa Balaod. Sa sinugdan ang mga saserdote nag-alagad ingong mga eskriba. (Esd 7:1-6) Apan gipasiugda pag-ayo ang panginahanglan alang sa matag Hudiyo nga makabaton ug kahibalo sa Balaod. Busa kadtong nagtuon ug nakabaton ug dakong kahibalo gitamod, ug kini nga mga eskolar sa ngadtongadto nahimong usa ka independenteng grupo, nga ang kadaghanan dili mga saserdote. Busa sa panahon nga si Jesus mianhi sa yuta, ang pulong nga “mga eskriba” nagpaila sa usa ka hut-ong sa mga lalaki nga batid sa Balaod. Ang sistematikong pagtuon sa Balaod ug ang pagpatin-aw niini gihimo nilang propesyon. Dayag nga lakip sila sa mga magtutudlo sa Balaod, ang mga batid sa Balaod. (Luc 5:17; 11:45) Sila sagad nga nalangkit sa relihiyosong sekta sa mga Pariseo, sanglit gidawat niini nga pundok ang mga interpretasyon o “mga tradisyon” sa mga eskriba nga sa paglabay sa panahon nahimong makalibog, makuti, ug teknikal nga mga regulasyon. Ang ekspresyon nga ‘mga eskriba sa mga Pariseo’ makita sa daghang higayon diha sa Kasulatan. (Mar 2:16; Luc 5:30; Buh 23:9) Kini lagmit nagpasabot nga ang pipila ka eskriba maoy mga Saduseo, nga nagtuo lamang sa sinulat nga Balaod. Ang mga eskriba sa mga Pariseo madasigong nagdepensa sa Balaod, apan nangupot usab sa mga tradisyon nga namugna, ug sila naggahom sa kaisipan sa katawhan nga mas labi pa kay sa mga saserdote. Sa panguna, ang mga eskriba makaplagan didto sa Jerusalem, apan sila makita usab sa tibuok Palestina ug sa ubang kayutaan taliwala sa mga Hudiyo nga Natibulaag.​—Mat 15:1; Mar 3:22; itandi ang Luc 5:17.

Ang mga eskriba gitamod sa katawhan ug gitawag nga “Rabbi” (Gr., rhab·beiʹ, “Akong bantogan; Akong hamili”; gikan sa Heb. nga rav, nga nagkahulogang “daghan,” “bantogan”; usa ka titulo sa pagtahod nga maoy pagtawag sa mga magtutudlo). Kini nga termino gipadapat kang Kristo sa ubay-ubayng mga teksto diha sa Kasulatan. Sa Juan 1:38 kini gihubad nga nagkahulogang “Magtutudlo.” Sa pagkatinuod, si Jesus mao ang magtutudlo sa iyang mga tinun-an, apan sa Mateo 23:8 iyang gidid-an sila sa pagtinguha sa maong titulo o sa pagpatawag niana nga titulo, sama sa gihimo sa mga eskriba. (Mat 23:​2, 6, 7) Ang mga eskriba sa mga Hudiyo uban sa mga Pariseo kusganong gisaway ni Jesus tungod kay ilang gidugangan ang Balaod ug naghimog mga lutsanan aron makaipsot sa Balaod, mao nga siya miingon kanila: “Gihimo ninyo nga walay pulos ang pulong sa Diyos tungod sa inyong tradisyon.” Iyang gipunting ang usa ka pananglitan niini: Ang usa ka tawo nga angay untang motabang sa iyang amahan o inahan ilang tugotan nga modumili sa pagbuhat niana​—pinaagi sa pag-angkon nga ang butang o kabtangan nga iyang nabatonan nga pinaagi niana iyang matabangan ang iyang mga ginikanan maoy usa ka gasa nga gipahinungod ngadto sa Diyos.​—Mat 15:​1-9; Mar 7:​10-13; tan-awa ang KORBAN.

Gipahayag ni Jesus nga ang mga eskriba, sama sa mga Pariseo, nagdugang ug daghang butang, nga naghimo sa Balaod nga lisod sundon sa katawhan, nga nagpabug-at sa katawhan. Dugang pa, ingong usa ka hut-ong, sila walay tiunay nga gugma sa katawhan ni sila nagtinguha sa pagtabang kanila, nga dili gani buot mogamit sa usa ka tudlo aron mapagaan ang mga palas-anon sa katawhan. Gusto nila ang mga pagdayeg gikan sa mga tawo ug ang dungganong mga titulo. Ang ilang relihiyon maoy sa panggawas lamang, usa ka rituwal, ug sila mga salingkapaw. Gipakita ni Jesus kon sa unsang paagi ang ilang tinamdan ug mga binuhatan nagpalisod kanila sa pagpakabaton sa pag-uyon sa Diyos, nga nag-ingon kanila: “Mga halas, kaliwat sa mga bitin, unsaon ninyo pagkalagiw gikan sa paghukom sa Gehenna?” (Mat 23:1-33) Ang mga eskriba dakog tulubagon, sanglit sila nahibalo sa Balaod. Apan ilang gikuha ang yawi sa kahibalo. Wala sila makontento sa dili pag-ila kang Jesus, kinsa gipamatud-an sa ilang mga kopya sa Kasulatan, apan sila nagdugang sa ilang pagkasalawayon pinaagi sa pagpakigbisog nga mababagan ang si bisan kinsa sa pag-ila kaniya, oo, sa pagpamati kang Jesus.​—Luc 11:52; Mat 23:13; Ju 5:39; 1Te 2:14-16.

Labot sa ilang katungdanan, ang mga eskriba dili lamang kay “mga rabbi” nga responsable sa pagpalambo sa Balaod pinasukad sa teoriya ug sa pagtudlo sa Balaod apan sila usab adunay hudisyal nga awtoridad, nga magpahayag ug sentensiya diha sa mga hukmanan. Adunay mga eskriba sa Hudiyohanong hataas nga korte, ang Sanhedrin. (Mat 26:57; Mar 15:1) Dili sila angayng magpabayad baylo sa paghukom, tungod kay ang Balaod nagdili sa mga gasa o mga hiphip. Ang pipila sa mga rabbi lagmit nakapanunod ug bahandi; halos ang tanan adunay trabaho nga ilang ikapasigarbo, nga tungod niana sila makasuportar sa ilang kaugalingon gawas pa sa ilang rabbinikong katungdanan. Bisan tuod sila dili angayng modawat ug bisan unsang bayad sa buluhaton ingong mga maghuhukom, sila lagmit nagdahom ug nakadawat ug bayad tungod sa pagtudlo sa Balaod. Kini masabot gikan sa mga pulong nga gisulti ni Jesus sa dihang siya nagpasidaan sa mga panon sa katawhan bahin sa kadalo sa mga eskriba, usab sa dihang siya naghisgot bahin sa sinuholang tawo nga wala mag-atiman sa mga karnero. (Mar 12:37-40; Ju 10:​12, 13) Si Pedro nagpasidaan sa Kristohanong mga magbalantay nga dili gamiton ang ilang mga katungdanan aron makabaton ug materyal nga mga bentaha.​—1Pe 5:​2, 3.

Mga Magkokopya sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Sa sulat ni apostol Pablo ngadto sa mga taga-Colosas, siya nagsugo nga ang maong sulat basahon didto sa kongregasyon sa mga taga-Laodicea ug ang sulat ngadto sa mga taga-Laodicea basahon sa mga taga-Colosas. (Col 4:16) Walay duhaduha nga ang tanang kongregasyon nagtinguha sa pagbasa sa tanang sulat ngadto sa mga kongregasyon nga gikan sa mga apostoles ug sa ilang mga isigkamembro sa Kristohanong nagamandong lawas, ug busa gihimo ang mga kopya aron konsultahon sa ulahi ug aron kini mahatagan ug mas kaylap nga sirkulasyon. Ang karaang mga koleksiyon sa mga sulat ni Pablo (mga kopya sa mga orihinal) nagpamatuod nga dihay daghang pagkopya ug pagpatik niini.

Ang maghuhubad sa Bibliya nga si Jerome sa ikaupat nga siglo ug si Origen sa ikatulong siglo K.P. nag-ingon nga si Mateo misulat sa iyang Ebanghelyo diha sa Hebreohanon. Kini pangunang gitumong sa mga Hudiyo. Apan dihay daghang Hudiyo nga naimpluwensiyahan sa Helenismo taliwala sa mga Natibulaag; busa lagmit nga sa ulahi si Mateo mismo ang naghubad sa iyang Ebanghelyo ngadto sa Grego. Gisulat ni Marcos ang iyang Ebanghelyo nga panguna alang sa Hentil nga mga magbabasa, maingon sa gipaila sa iyang mga pagpatin-aw sa Hudiyohanong mga batasan ug mga pagtulon-an, sa iyang mga hubad sa pipila ka ekspresyon nga dili masabtan sa mga magbabasa nga Romano, ug sa uban pang mga pagpatin-aw. Ang mga Ebanghelyo ni Mateo ug Marcos parehong gisulat alang sa kaylap nga sirkulasyon, ug sumala sa panginahanglan, daghang kopya ang gihimo ug giapod-apod.

Ang Kristohanong mga magkokopya sagad dili mga propesyonal, apan tungod kay may pagtahod ug lalom nga pagtamod sa bili sa inspirado nga Kristohanong mga sinulat, ilang gikopya kini nga maampingon. Ang usa ka pananglitan sa gama niining unang Kristohanong mga magkokopya mao ang labing karaang naglungtad nga tipik sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang Papyrus Rylands Num. 457. Nga may sulat sa atubangan ug sa luyo, kini gilangkoban lamang ug mga 100 ka letra (mga karakter) sa Grego ug gipetsahan nga niadto pang unang katunga sa ikaduhang siglo K.P. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 323) Bisan tuod ordinaryo lamang ang impresyon labot niini ug wala mangangkon nga usa ka maayong sinulat, kini maoy usa ka basahon nga maampingong ginama. Makaiikag, kini nga tipik maoy gikan sa usa ka codex nga lagmit nga gilangkoban gayod sa tibuok Ebanghelyo ni Juan, o sa mga 66 ka dahon, nga mga 132 ka panid ang tanan.

Ang nagbaton ug mas bug-os nga pamatuod, apan sa ulahi nang mga petsa, mao ang Chester Beatty Biblical Papyri. Kini gilangkoban sa mga bahin sa 11 ka Gregong mga codex, nga gigama tali sa ikaduha ug ikaupat nga siglo K.P. Kini gilangkoban sa mga bahin sa 9 ka Hebreohanon ug 15 ka Kristohanong mga basahon sa Bibliya. Kini maoy usa ka maayong pananglitan sanglit naundan kini sa nagkalainlaing mga estilo sa pagsulat. Adunay usa ka codex nga giingong “gama sa usa ka batid nga propesyonal nga eskriba.” Mahitungod sa laing codex kini giingon: “Ang pagkasulat husto gayod, ug bisan tuod walay mga pagpangangkon nga nindot ang pagkasulat niini, kini maoy gama sa usa ka hanas nga eskriba.” Ug bahin sa lain pa, “Ang sinulatan dili nindot, apan sa katibuk-an husto.”​—The Chester Beatty Biblical Papyri: Descriptions and Texts of Twelve Manuscripts on Papyrus of the Greek Bible, ni Frederic Kenyon, London, 1933, Fasciculus I, Katibuk-ang Introduksiyon, p. 14; 1933, Fasciculus II, Ang mga Ebanghelyo ug Mga Buhat, Teksto, p. ix; 1936, Fasciculus III, Pinadayag, Pasiuna.

Apan, ang mas importante pa niini nga mga kinaiyahan mao ang butang nga ilang gihisgotan. Sa panguna kini nagpaluyo sa ikaupat nga siglo nga mga manuskritong vellum nga gitawag ug “Mga Neyutral,” nga gipasidunggan pag-ayo sa mga eskolar sa mga teksto nga si Westcott ug Hort; lakip niini mao ang Vatican Num. 1209 ug ang Sinaiticus. Dugang pa, kini wala maglakip sa tatawng mga gisukip nga makaplagan sa pipila ka manuskritong vellum nga gitawag, tingali sa sayop nga paagi, nga “Kasadpanhon.”

Adunay nahibilin nga linibong mga manuskrito ilabina sukad pa sa ikaupat nga siglo K.P. Nakita sa mga eskolar nga mainampingong nagtuon ug nagtandi niini nga mga manuskrito nga ang mga magkokopya nag-amping pag-ayo. Ang pipila niini nga mga eskolar mihimog mga rebisyon o mga paghan-ay pag-usab pinasukad niini nga mga pagtandi. Ang maong mga rebisyon nahimong sumbanan nga mga teksto alang sa atong moderno nga mga hubad. Ang mga eskolar nga si Westcott ug Hort nag-ingon nga “ang gidaghanon sa ikaingong mahinungdanon nga kalainan maoy gamay lamang kaayo nga bahin sa kinatibuk-ang gagmayng mga kalainan, ug dili gayod mokapin sa ikausa-ka-libo nga bahin sa katibuk-ang teksto.” (The New Testament in the Original Greek, Graz, 1974, Tomo II, p. 2) Si Sir Frederic Kenyon miingon mahitungod sa Chester Beatty Papyri: “Ang una ug labing bililhong konklusyon nga makuha gikan sa pagsusi niini mao ang makapatagbaw nga konklusyon nga kini nagpamatuod sa pagkakasaligan sa naglungtad nga mga teksto. Walay tataw o dakong kalainan nga gipakita diha sa Daan man o sa Bag-ong Tugon. Walay dagkong mga pagtangtang o mga pagdugang sa mga teksto, ug walay mga kalainan nga nakaapekto sa mahinungdanong mga kamatuoran o mga doktrina. Ang mga kalainan sa teksto nakaapekto sa gagmay rang mga butang, sama sa pagkahan-ay sa mga pulong o sa eksaktong mga pulong nga gigamit.”​—Fasciculus I, Katibuk-ang Introduksiyon, p. 15.

Tungod sa daghang katarongan, karong adlawa diyutay na lamang ang nahibilin sa kinaunahang mga kopya sa mga magkokopya. Daghan sa ilang mga kopya sa Kasulatan ang gisunog sa dihang ang mga Kristohanon gilutos didto sa Roma. Daghan ang nadaot tungod sa kanunay nga paggamit. Labot pa, ang init, umog nga klima sa pipila ka dapit nagpadali sa pagkadunot niini. Dugang pa, sa dihang giilisdan sa mga propesyonal nga mga eskriba sa ikaupat nga siglo K.P. ang papiro nga mga manuskrito pinaagig mga kopya nga vellum, mipatim-awng dili na kinahanglang tipigan pa ang daang mga kopya nga papiro.

Ang tinta nga gigamit sa mga magkokopya sa pagsulat maoy sinagol nga anuos ug tagok nga samag keyk ang porma ug sagolan ug tubig sa dihang gamiton. Ang pluma maoy gama sa tangbo. Ang tumoy niini, sa dihang ihumol sa tubig, mahimong samag brutsa. Ang pagsulat gihimo diha sa panit ug sa papiro nga linukot; sa ulahi diha sa codex nga mga palid nga kon tahion sagad may hapin nga kahoy.