KITIM
Si Kitim gitala ingong usa sa upat ka “anak nga lalaki” ni Javan, bisan tuod kining ngalana makita lamang nga plural diha sa tanang paghisgot niini sa Kasulatan. (Gen 10:4; 1Cr 1:7) Human niana kining ngalana gigamit na sa pagtumong sa usa ka katawhan ug rehiyon.
Gitawag ni Josephus (Jewish Antiquities, I, 128 [vi, 1]) ang Kitim nga “Chethimos” ug gilangkit kini sa Cipro ug sa “ngalan nga Chethim nga gingalan sa mga Hebreohanon sa tanang kapuloan ug sa kadaghanan sa daplin sa dagat nga kayutaan.” Ang karaang mga Fenicianhon nagtawag sa katawhan sa Cipro nga Kitti. Ang modernong mga awtoridad sa katibuk-an miuyon sa maong pag-ila sa Kitim nga mao ang Cipro.
Ang siyudad sa Kition (Citium) diha sa HS nga baybayon sa Cipro nailhan pag-ayo ingong usa ka Fenicianhong kolonya, ug busa giisip sa pipila ka eskolar nga dili angay ang pagtala kang Kitim lakip sa mga kaliwat ni Japet. (Gen 10:2, 4; 1Cr 1:5, 7) Apan, ang ebidensiya nagpakita nga ang mga Fenicianhon ulahi na nga miabot sa Cipro ug ang ilang kolonya sa Kition giisip nga sukad lamang niadtong mga ikasiyam nga siglo W.K.P. Tungod niana, human ipaila sa The New Encyclopædia Britannica (1987, Tomo 3, p. 332) ang Kition ingong ang “pangunang Fenicianhong siyudad sa Cipro,” kini nagdugang: “Ang labing sayo nga mga kaplag sa Citium mao kadtong iya sa Aegeanhong kolonya sa Edad Micenaeanhon (mga 1400-1100 WK).”—Tan-awa usab ang Tomo 16, p. 948.
Ang nagpakita nga ang Kitim mahimong naglakip sa ubang mga dapit dugang pa sa pulo sa Cipro mao ang giingon ni Josephus, nga bag-o lang gikutlo, bahin sa Hebreohanong paggamit sa termino nga naglakip sa ubang kapuloan ug kanasoran sa Mediteranyo nga daplin sa dagat, diin ang Cipro lamang ang kinaduolan (sa Palestina) sa kayutaan sa Kitim. Kini lagmit gipaluyohan sa mga paghisgot sa “mga pulo” o “kabaybayonan” sa Kitim sa Ezequiel 27:6 ug sa Jeremias 2:10. Giisip sa pipila ka komentarista nga ang Kitim gigamit usab sa mas lapad nga diwa diha sa Numeros 24:24, diin ang manalagna nga si Balaam, kinsa nagkinabuhi nga katalirongan ni Moises, nagtagna nga ang “mga barko gikan sa baybayon sa Kitim” magsakit sa Asirya ug sa Eber apan ang manunulong sa kapulihay malaglag. Kini nga ideya motugot nga ang pagsulong tingali maggikan sa rehiyon sa kabaybayonan sa Macedonia, diin gikan niining nasora si Alejandrong Bantogan misulong, nga nagsakop sa yuta sa “Asur” (Asirya-Babilonya) uban sa Imperyo sa Medo-Persia; ang uban nagtuo nga ang manunulong maoy mga Romano gikan sa kabaybayonan sa Italya sa Mediteranyo. Ang Latin nga Vulgate naggamit sa “Italya” inay sa “Kitim” diha sa Numeros 24:24, ug ang Targum ni Onkelos mabasa nga “mga Romano”; apan ang Apokripal nga basahon sa 1 Macabeo (1:1, JB) naggamit sa Kitim sa pagtumong sa yuta sa Macedonia.
Sa pahayag ni Isaias batok sa Tiro, ang Kitim (lagmit ang Cipro) mao ang dapit diin ang mga barko sa Tarsis nga nagpaingon sa sidlakan nakadawat sa balita sa pagkapukan sa Tiro, ug “ang ulay nga anak nga babaye sa Sidon” giingnan ni Jehova nga ‘motabok ngadto sa Kitim,’ sa kawang nga pagpaningkamot nga makakaplag ug dalangpanan. (Isa 23:1, 11, 12) Kini nahiuyon sa makasaysayanhong ebidensiya nga may Fenicianhong mga kolonya didto sa Cipro sa panahon nga nanagna si Isaias (mga 778-human sa 732 W.K.P.). Ang usa ka inskripsiyon ni Senakerib nag-asoy sa pagkalagiw ni Haring Luli sa Sidon ngadto sa pulo sa Iadnana (Cipro) tungod sa pag-atake sa mga Asiryanhon. (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, pp. 287, 288) Sa susama, daghan gikan sa Tiro ang lagmit midangop sa Cipro sa panahon sa 13 ka tuig nga paglikos ni Nabucodonosor sa Tiro, ingong katumanan sa gipahayag ni Isaias.
Ang kataposang paghisgot sa Kitim (pinaagi nianang ngalana) makita diha sa tagna ni Daniel bahin sa pag-indigay tali sa “hari sa amihanan” ug sa “hari sa habagatan,” diin ang pag-atake sa “hari sa amihanan” santaon sa “mga barko sa Kitim.”—Dan 11:30; tan-awa ang CIPRO.