KRISTOHANON GREGONG KASULATAN
Kini nga ngalan gigamit aron mapalahi kini gikan sa Gregong Septuagint nga hubad sa Hebreohanong Kasulatan sa wala pa ang Kristohanong panahon. Naandan na ang pagtawag niining ulahing seksiyon sa Bibliya ingong Bag-ong Tugon.—Tan-awa ang BIBLIYA.
Adunay 27 ka kanonikal nga mga basahon nga naglangkob sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Human sa kamatayon ni Jesus, kining mga basahona gisulat sa walo ka lalaki ubos sa pag-inspirar sa Diyos: si Mateo, Marcos, Lucas, Juan, Pablo, Santiago, Pedro, ug Judas. Dili ang tanan niini nga mga lalaki misunod kang Jesus panahon sa iyang ministeryo; ngani, ingon sa nasayran gayod, ang tulo lamang ka apostol nga si Mateo, Juan, ug Pedro ang misunod kaniya. Si Marcos lagmit mao ang “batan-ong lalaki” nga nagpaantaw nga misunod kang Jesus human Siya gidakop. (Mar 14:51, 52) Sa Pentekostes, si Santiago, Judas, ug lagmit si Marcos presente uban kanila. (Buh 1:13-15; 2:1) Sa ulahi ang apostol nga si Pablo nakabig. Kining tanan nga mga magsusulat suod nga nakig-uban sa nagamandong lawas sa unang-siglong kongregasyon sa Jerusalem.
Sa unsang pinulongan kini nga mga basahon orihinal nga gisulat? Gawas sa basahon ni Mateo, nga gisulat sa orihinal sa Hebreohanon ug sa ulahi ngadto sa Grego, ang tanang uban nga 26 ka basahon gisulat diha sa komon nga Grego, ang Koine, ang internasyonal nga pinulongan niadtong adlawa.—Tan-awa ang MATEO, MAAYONG BALITA SUMALA NI.
Dili sulagma lamang nga kining inspirado nga mga Kristohanong lalaki, nga ang tanan kanila lumad nga mga Hudiyo (Rom 3:1, 2), nagtagik sa ilang mga sinulat diha sa Gregong pinulongan. Kini dili pribadong mga sulat kondili maoy alang sa kaylap nga sirkulasyon, aron basahon ug tun-an sa tanang kongregasyon. (Col 4:16; 1Te 5:27; 2Pe 3:15, 16) Ang mga magsusulat gisugo nga ipakaylap kining maayong balita ug pagtulon-an hangtod sa kinalay-ang bahin sa yuta, sa mga dapit diin ang Hebreohanon ug Latin nga pinulongan dili masabtan. (Mat 28:19; Buh 1:8) Bisan sa mga teritoryo nga duolduol sa Palestina, dihay nagkadakong gidaghanon sa mga dili-Hudiyo nga misulod sa lokal nga mga kongregasyon. Lain pa, sa dihang mokutlo sa Hebreohanong Kasulatan, kini nga mga magsusulat subsob nga migamit sa Gregong Septuagint.
Ang mga basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan, nga gilista sumala sa gibanabanang tuig (K.P.) nga kini gisulat, mao ang mosunod: Mateo, 41; 1 ug 2 Tesalonica, 50 ug 51; Galacia, 50-52; 1 ug 2 Corinto, 55; Roma, 56; Lucas, 56-58; Efeso, Colosas, Filemon, Filipos, 60-61; Hebreohanon, Mga Buhat, 61; Santiago, sa wala pa ang 62; Marcos, 60-65; 1 Timoteo, Tito, 61-64; 1 Pedro, 62-64; 2 Pedro, 64; 2 Timoteo, Judas, 65; Pinadayag, 96; Juan ug 1, 2, 3 Juan, 98. Kini nga yugto nga wala pay 60 ka tuig dako kaayog kalainan kon itandi sa halos 11 ka siglo nga nagugol aron makompleto ang Hebreohanong Kasulatan.
Sa dihang miabot ang panahon nga usahon kining mga basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan ngadto sa usa ka tomo, kini wala hugponga nga sunodsunod sumala sa ilang pagkasulat. Hinunoa, kini sistematikong gihan-ay sumala sa tema, nga maklasipikar ingon nga (1) ang lima ka makasaysayanhong mga basahon sa mga Ebanghelyo ug sa Mga Buhat , (2) ang 21 ka sulat , ug (3) ang Pinadayag.
Ang upat ka Ebanghelyo (ang pulong nga “Ebanghelyo“ nagpasabot nga “maayong balita”), nga gisulat ni Mateo, Marcos, Lucas, ug Juan, naghatag kanato ug upat ka pilo nga makasaysayanhong asoy sa kinabuhi ug kalihokan ni Jesus, nga ang matag asoy maoy usa ka independenteng taho. Ang unang tulo niini usahay gitawag ug sinoptiko (nagkahulogang “samang panglantaw”) tungod kay kini adunay susamang paagi sa paghubit sa ministeryo ni Jesus kon itandi sa Ebanghelyo ni Juan, apan ang matag usa nagpabanaag ug pagkaindependente sa bahin sa magsusulat. Ang Ebanghelyo ni Juan naghisgot sa pipila ka detalye nga wala hisgoti sa ubang tulo. Dayon misunod ang Mga Buhat sa mga Apostoles nga gihan-ay sa lohikanhong paagi, nga naghisgot sa kasaysayan sa Kristohanong kongregasyon ingon sa pagkatukod niini niadtong Pentekostes hangtod sa duolan sa 30 ka tuig human sa kamatayon ni Jesus.
Ang mga kalihokan sa sulod sa kongregasyon, ang mga problema niini, ang publikong pagsangyaw niini, ang ubang mga pribilehiyo niini, ug ang mga paglaom niini gihisgotan diha sa 21 ka sulat nga misunod sa makasaysayanhon nga seksiyon. Si Pablo ginganlan ingong magsusulat sa 13 ka sulat. Ang sulat ngadto sa mga Hebreohanon sa katibuk-an gipasidungog usab kang Pablo. Misunod niini nga mga sinulat mao ang grupo sa mga sulat, kasagaran niini gisulat alang sa tanang kongregasyon sa katibuk-an, ni Santiago, Pedro, Juan, ug Judas. Sa kataposan, ingong usa ka makapahinam nga sangkoanan sa tibuok Bibliya, mao ang Pinadayag uban ang pasiunang talan-awon niini sa tulukibong mga panghitabo sa umaabot.
Unsa ka daghan ang gikutlo sa mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan gikan sa Hebreohanong Kasulatan?
Gikutlo sa mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan ang Hebreohanong Kasulatan sa ginatos ka higayon. Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang Bag-ong Kalibotang Hubad direktang nagkutlo ug 320 ka asoy gikan sa Hebreohanong Kasulatan. Sumala sa usa ka listahan nga gipatik ni Westcott ug Hort, ang katibuk-ang gidaghanon sa mga pangutlo ug mga reperensiya maoy mga 890. (The New Testament in the Original Greek, Graz, 1974, Tomo I, pp. 581-595) Ang mga pananglitan gikuha gikan sa Hebreohanong Kasulatan sa tanang inspirado nga Kristohanong mga magsusulat. (1Co 10:11) Kining Kristohanong mga magsusulat sa walay duhaduha migamit sa balaang ngalan nga Jehova sa dihang sila mikutlo gikan sa Hebreohanong Kasulatan. Kining ulahing mga magsusulat midawat ug naglakip sa Hebreohanong Kasulatan ingong inspirado sa Diyos ug mapuslanon aron ang tawo sa Diyos bug-os masangkapan alang sa tanang maayong buhat.—2Ti 3:16, 17; 2Pe 1:20, 21.
Human sa kamatayon sa mga apostoles, ang mga magsusulat nga dili inspirado mikutlo sa makadaghan gikan sa Gregong Kasulatan, sama sa pagkutlo sa inspiradong Kristohanon nga mga magsusulat sa Bibliya gikan sa mga basahon nga una pa niini.
Adunay mabatonan nga kapin sa 13,000 ka papiro ug vellum (panit sa hayop) nga mga manuskrito alang sa matandiong pagtuon nga naundan sa katibuk-an o bahin sa Kristohanon Gregong Kasulatan, nga sukad pa sa ika-2 hangtod sa ika-16 nga siglo. Gikan niini, may mga 5,000 ang anaa sa pinulongang Grego, ug ang nahibilin anaa sa lainlaing uban pang mga pinulongan. Kapin sa 2,000 sa mga karaang kopya ang naundan sa mga Ebanghelyo, ug kapin sa 700 ang naundan sa mga sulat ni Pablo. Bisan tuod ang orihinal nga mga sinulat wala na mismo maglungtad karon, ang mga kopya maoy sukad pa niadtong ikaduhang siglo, nga duol kaayo sa panahon nga gisulat ang mga orihinal nga sinulat. Tungod niining daghan kaayong mga manuskrito, sa paglabay sa katuigan ang Gregong mga eskolar nakapatungha ug maayo kaayong Gregong teksto sa Kasulatan, nga nagpamatuod sa daghang bahin sa pagkakasaligan ug sa integridad sa atong presenteng-adlaw nga mga hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan.—Tan-awa ang MANUSKRITO SA BIBLIYA.
Tungod niining hilabihan ka daghang manuskrito ang usa ka eskolar nakaingon: “Ang kadaghanan sa mga pulong sa Bag-ong Tugon mibarog nga labaw bisan pa sa tanang mapihigong mga pagsaway, tungod kay kini walay pagbag-o, ug kinahanglan lamang kopyahon. . . . Kon ilain ang ginagmay nga mga kalainan, sama sa kausaban sa pagkasunodsunod, ang pagsal-ot o ang pagtangtang sa artikulo nga may mga propio nombre ug ang susama, ang mga pulong nga sa among hunahuna gikaduhaduhaan pa dili gayod makaabot ug ikausa-ka-libo nga bahin sa tibuok Bag-ong Tugon.” (The New Testament in the Original Greek, Tomo I, p. 561) Mahimong idugang niini ang obserbasyon ni Jack Finegan: “Ang suod nga kalangkitan sa panahon tali sa labing daan nga mga manuskrito sa Bag-ong Tugon ug sa orihinal nga mga teksto makapahingangha usab. . . . Kon bahin sa among kahibalo sa mga sinulat sa kadaghanang klasikal nga mga magsusulat kami nagadepende sa mga manuskrito nga ang labing karaan niini maoy sa panahon pa tali sa ikasiyam ug ikanapulog-usa nga siglo A.D. . . . Busa ang katinoan nga pinaagi niini napamatud-an ang teksto sa Bag-ong Tugon mao ang nagpahimong labaw niini kay sa bisan unsang ubang karaang basahon. Ang mga pulong nga gigamit sa mga magsusulat sa Bag-ong Tugon sa pagtumong sa ilang kalibotan ug panahon nakalatas kanato ug daghang kasiglohan nga wala gayod mausab ang diwa niini ug wala gayod mokunhod ang puwersa niini.”—Light From the Ancient Past, 1959, pp. 449, 450.
Ingong hinungdanong bahin sa sinulat nga Pulong sa Diyos, dili masukod ang bili sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Kini naundan sa upat ka asoy sa ministeryo sa bugtong nga Anak sa Diyos, lakip na ang iyang kagikan, iyang pagtulon-an, iyang panig-ingnan, iyang haladnong kamatayon, ug ang iyang pagkabanhaw. Ang makasaysayanhong rekord sa pagkatukod sa Kristohanong kongregasyon ug ang pagbubo sa balaang espiritu, nga tungod niini kini miuswag nga malamposon kaayo, maingon man ang mga detalye maylabot sa mga suliran niini ug giunsa kini pagsulbad—kining tanan kinahanglanon kaayo alang sa pagpalihok sa matuod nga Kristohanong kongregasyon karong adlawa. Ang indibiduwal nga mga basahon nga independenteng gisulat alang sa partikular nga mga tawo ug mga situwasyon, o uban ang usa ka linaing panglantaw ug katuyoan, tanan natingob aron mahimong usa ka talagsaon kaayo nga nahiusa ug kompleto nga basahon nga walay nakulang nga mga detalye. Kini nagsangkap ug nagkompleto sa kanon sa Bibliya ug sa pagkakaron adunay pangatibuk-ang pagkahinungdanon ilabina alang sa espirituwal nga Israel, nga mao ang kongregasyon sa Diyos, apan, dugang pa, sa tanang tawo nga nangita sa pag-uyon sa Diyos.
Alang sa impormasyon labot sa kaundan sa 27 ka basahon, sa mga magsusulat niini, sa panahon sa pagsulat, ug sa pamatuod sa pagkatinuod niini, tan-awa ang tagsatagsa ka ngalan sa basahon.