MANUSKRITO SA BIBLIYA

Ang Balaang Kasulatan adunay labaw-tawhanong sinugdanan labot sa kaundan apan may tawhanong kasaysayan labot sa pagsulat ug pagpreserbar niini. Si Moises nagsugod sa paghipos niini ubos sa pag-inspirar sa Diyos niadtong 1513 W.K.P., ug gisulat ni apostol Juan ang kataposang bahin niini kapin sa 1,600 ka tuig sa ulahi. Ang Bibliya sa sinugdan dili kay usa ra ka basahon, apan sa paglabay sa panahon, dihay panginahanglan nga himoon ang mga kopya sa nagkalainlaing mga basahon niini. Pananglitan, mao kini ang kahimtang human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya tungod kay dili tanang gibuhian nga mga Hudiyo ang namalik sa yuta sa Juda. Hinunoa, daghan ang mipuyo sa ubang mga dapit, ug ang mga sinagoga milukop sa dakong teritoryo nga gipuy-an sa Natibulaag nga mga Hudiyo. Ang mga eskriba mihimog mga kopya sa Kasulatan nga gikinahanglan niini nga mga sinagoga diin didto nagkatigom ang mga Hudiyo aron mamati sa pagbasa sa Pulong sa Diyos. (Buh 15:21) Sa ulahing mga panahon, taliwala sa mga sumusunod ni Kristo, ang sinserong mga magkokopya naghago aron sa pagkopya sa inspiradong mga sinulat alang sa kaayohan sa nagkadaghan nga Kristohanong mga kongregasyon aron adunay pagbayloay niini ug aron mabasa sa tanan.​—Col 4:16.

Sa dili pa uso ang pag-imprenta ginamit ang movable type (sukad sa ika-15 nga siglo K.P.), ang orihinal nga mga sinulat sa Bibliya ug ang mga kopya usab niini maoy sinulat sa kamot. Busa, kini gitawag nga mga manuskrito (sa Latin, manu scriptus, “gisulat sa kamot”). Ang usa ka manuskrito sa Bibliya maoy usa ka sinulat sa kamot nga kopya sa Kasulatan, tibuok man o bahin lamang, agig pagpalahi niini nianang giimprenta. Ang mga manuskrito sa Bibliya pangunang gisulat diha sa mga linukot ug mga codex.

Materyales. Dihay panit, papiro, ug vellum nga mga manuskrito sa Kasulatan. Pananglitan, ang iladong Linukot nga Basahon ni Isaias sa Patayng Dagat maoy usa ka panit nga linukot nga basahon. Ang papiro, usa ka matang sa papel nga hinimo gikan sa mga lanot sa usa ka matang sa tanom sa tubig, maoy gigamit alang sa mga manuskrito sa Bibliya diha sa orihinal nga mga pinulongan ug sa mga hubad niini hangtod sa mga ikaupat nga siglo K.P. Niadtong panahona ang paggamit niini alang sa mga manuskrito sa Bibliya gipulihan sa paggamit ug vellum, usa ka pinog grano nga pergamino nga sagad ginama gikan sa mga panit sa nating baka, nating karnero, o mga kanding, usa ka dugang kaugmaran sa naunang paggamit sa mga panit sa hayop ingong sulatanan. Ang maong mga manuskrito sama sa nailado nga Codex Sinaiticus (Sinaitic Manuscript) ug Codex Vaticanus (Vatican Manuscript Num. 1209) sa ikaupat nga siglo K.P. maoy pergamino o vellum nga mga codex.

Ang palimpsest (Lat., palimpsestus; Gr., pa·limʹpse·stos, nga nagkahulogang “gipapas pag-usab”) maoy usa ka manuskrito diin ang unang sinulat gitangtang o gipapas aron kini masulatan pag-usab sa ulahi. Ang usa ka iladong palimpsest nga Bibliya mao ang Codex Ephraemi Syri rescriptus sa ikalimang siglo K.P. Kon ang naunang sinulat (ang gipapas nga sinulat) diha sa palimpsest mao ang hinungdanon, sagad mabasa sa mga eskolar kining gipapas nga sinulat pinaagi sa paggamit ug teknikal nga mga pamaagi nga maglakip sa paggamit ug kemikal nga mga substansiya ug pagletrato niini. Ang pipila ka manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan maoy mga leksiyonaryo, mga pinili nga mga bahin sa Bibliya nga basahon sa panahon sa relihiyosong mga serbisyo.

Mga Estilo sa Pagsulat. Ang mga manuskrito sa Bibliya nga gisulat diha sa Grego (mga hubad man sa Hebreohanong Kasulatan, o mga kopya sa Kristohanon Gregong Kasulatan, o kaha kining duha) mahimong bahinon, o iklasipikar, labot sa estilo sa pagsulat, nga maoy tabang usab sa pagtino sa petsa niini. Ang mas karaang estilo (gigamit ilabina hangtod sa ikasiyam nga siglo K.P.) mao ang uncial (usa ka karaang estilo sa pagsulat) nga manuskrito, nga gisulat diha sa dagko, minolde, ug kapital nga mga letra. Sagad ang mga pulong nagdugtong, ug halos walay bisan unsang puntuwasyon o aksento. Ang Codex Sinaiticus maoy uncial nga manuskrito. Ang mga kausaban sa estilo sa pagsulat nagsugod sa pagkaugmad niadtong ikaunom nga siglo, nga sa ngadtongadto mitultol (sa ikasiyam nga siglo K.P.) sa pinakatay nga manuskrito, ug gisulat diha sa mas gagmayng mga letra nga ang daghan niini nagkadugtong ingong pinakatay nga estilo sa pagsulat. Ang kadaghanan sa naglungtad nga mga manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan adunay pinakatay nga pagsulat. Ang pinakatay nga mga manuskrito nagpabiling popular hangtod sa pagsugod sa pag-imprenta.

Mga Magkokopya. Ingon sa nahibaloan karon, walay sinulat sa kamot nga orihinal nga mga manuskrito sa Bibliya ang naglungtad. Bisan pa niana ang Bibliya natipigan nga tukma ug kasaligan tungod kay ang mga magkokopya sa Bibliya sa katibuk-an, nga midawat sa Kasulatan ingong inspirado sa Diyos, naningkamot nga dili masayop sa ilang mabudlay nga buluhaton sa paghimog manuskritong mga kopya sa Pulong sa Diyos.

Ang mga tawo nga mihimog mga kopya sa Hebreohanong Kasulatan sa mga adlaw sa ministeryo ni Jesu-Kristo sa yuta ug sa mga siglo sa wala pa ang maong panahon gitawag nga mga eskriba (Heb., soh·pherimʹ). Lakip sa unang mga eskriba mao si Esdras, nga gihisgotan sa Kasulatan ingong “usa ka batid nga magkokopya.” (Esd 7:6) Ang ulahi nga mga eskriba mihimog pipila ka tinuyong mga kausaban sa Hebreohanong teksto. Apan ang ilang sumusunod nga mga eskriba, ang mga Masorete, nakamatikod niini ug nagtala niini diha sa Masora, o mga nota nga makita sa mga panaplin sa ilang gihimong Hebreohanon nga Masoretikong teksto.

Ang mga magkokopya sa Kristohanon Gregong Kasulatan mihimo usab ug tim-os nga mga paningkamot sa pagpatunghag kasaligang teksto sa Kasulatan.

Unsa ka tino nga wala mausab ang Bibliya?

Bisan pa sa pag-amping nga gihimo sa mga magkokopya sa mga manuskrito sa Bibliya, ang ubay-ubayng ginagmay nga mga sayop ug mga kausaban diha sa pagkopya nakayuhot sa teksto. Sa katibuk-an, kini ginagmay lamang ug wala makaapekto sa katibuk-ang integridad sa Bibliya. Kini namatikdan ug natul-id pinaagi sa mainampingong pagsusi o makuting pagtandi sa daghang naglungtad nga mga manuskrito ug karaang mga bersiyon. Ang makuting pagtuon sa Hebreohanong teksto sa Kasulatan nagsugod sa naghinapos ang ika-18 nga siglo. Si Benjamin Kennicott nagpatik didto sa Oxford (niadtong 1776-1780) sa mga hubad sa kapin sa 600 ka Masoretiko nga Hebreohanong mga manuskrito, ug ang Italyanong eskolar nga si Giambernardo de Rossi nagpatik didto sa Parma sa gihimong mga pagtandi sa 731 ka manuskrito niadtong 1784 hangtod sa 1798. Ang sumbanang mga teksto sa Hebreohanong Kasulatan gihimo usab sa Alemang eskolar nga si Baer ug, sa mas bag-o pa, ni C. D. Ginsburg. Ang Hebreohanong eskolar nga si Rudolf Kittel nagluwat niadtong 1906 sa unang edisyon sa iyang Biblia Hebraica (Ang Hebreohanong Bibliya), nga nagtagana diha niana ug pagtuon sa teksto pinaagig nota o footnote, nga nagtandi sa daghang Hebreohanong mga manuskrito sa Masoretikong teksto. Ang sumbanang teksto nga iyang gigamit mao ang teksto ni Ben Chayyim. Apan, sa dihang ang mas karaan ug mas maayo nga Masoretikong mga teksto ni Ben Asher nabatonan na, si Kittel nagpatungha sa usa ka bug-os bag-o nga ikatulong edisyon, nga gikompleto sa iyang mga kaubanan human sa iyang kamatayon.

Ang ika-7, ika-8, ug ika-9 nga mga edisyon sa Biblia Hebraica (1951-1955) nagtagana ug sumbanang teksto nga gigamit sa paghubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Iningles sa Bag-ong Kalibotang Hubad sa Balaang Kasulatan nga unang gipatik niadtong 1950-1960. Ang usa ka bag-ong edisyon sa Hebreohanong teksto, nga mao ang Biblia Hebraica Stuttgartensia, giluwatan niadtong 1977. Kini nga edisyon gigamit aron ipanunot sa panahon ang impormasyon nga gipresentar diha sa mga nota o footnote sa New World Translation (Rbi8) nga gipatik niadtong 1984.

Ang unang pinatik nga edisyon sa Kristohanon Gregong Kasulatan mao ang makita diha sa Complutensian Polyglott (sa Grego ug Latin), niadtong 1514-1517. Dayon niadtong 1516 ang Olandes nga eskolar nga si Desiderius Erasmus nagpatik sa iyang unang edisyon sa sumbanang Gregong teksto sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Kini naundan sa daghang sayop, apan ang napauswag nga teksto niini mabatonan pinaagi sa upat ka sunodsunod nga mga edisyon sukad sa 1519 hangtod sa 1535. Sa ulahi, ang magpapatik ug editor sa Paris nga si Robert Estienne, o Stephanus, nagluwat ug ubay-ubayng mga edisyon sa Grego nga “Bag-ong Tugon,” nga pangunang gipasukad sa teksto ni Erasmus, apan nagbutang ug mga koreksiyon pinasukad sa Complutensian Polyglott ug sa 15 ka ulahing mga manuskrito. Ingong resulta, ang ikatulong edisyon sa Gregong teksto ni Stephanus (migula sa 1550) nahimong ang “Dinawat nga Teksto” (gitawag nga textus receptus sa Latin), nga gigamit sa daghang nag-unang mga bersiyon nga Iningles, lakip na ang King James Version sa 1611.

Talagsaon kaayo niining bag-o pa mao ang sumbanang Gregong teksto nga giandam ni J. J. Griesbach, nga migamit sa mga materyales nga nahipos sa uban apan naghatag usab ug pagtagad sa mga pangutlo sa Bibliya nga gihimo sa unang mga magsusulat sama kang Origen. Dugang pa, si Griesbach nagtuon sa mga hubad sa lainlaing mga bersiyon, sama sa Armenian, Gothic, ug Philoxenian. Iyang gilantaw ang naglungtad pa nga mga manuskrito ingong gilangkoban sa tulo ka hugpong, o rebisadong mga teksto, ang Byzantino, ang Kasadpanhon, ug ang Alejandrianhon, nga mipalabi sa Alejandrianhon nga mga hubad. Ang mga edisyon sa iyang sumbanang Gregong teksto giluwatan tali sa 1774 ug 1806, ug ang iyang pangunang edisyon sa tibuok Gregong teksto gipatik niadtong 1796-1806. Ang teksto ni Griesbach gigamit sa Iningles nga hubad ni Sharpe niadtong 1840 ug mao ang Gregong teksto nga gipatik diha sa The Emphatic Diaglott, ni Benjamin Wilson, niadtong 1864.

Ang Gregong sumbanang teksto sa Kristohanon Gregong Kasulatan nga kaylap nga gidawat mao kadtong sinulat sa mga eskolar sa Cambridge University nga si B. F. Westcott ug F. J. A. Hort niadtong 1881. Kini maoy resulta sa 28 ka tuig nga independenteng paningkamot, bisan tuod sila kanunay nga nagtandiay ug mga nota. Sama kang Griesbach, sila nagbahin sa mga manuskrito ngadto sa mga hugpong ug nagpalabi pag-ayo sa ilang gitawag nga “neutral nga teksto,” nga naglakip sa nailado nga Sinaitic Manuscript ug sa Vatican Manuscript Num. 1209, nga parehong naggikan sa ikaupat nga siglo K.P. Bisan tuod si Westcott ug Hort naglantaw sa mga butang ingong daw konklusibo sa dihang kini nga mga manuskrito nagkauyonay ug ilabina sa dihang kini gipaluyohan sa ubang karaang uncial nga mga manuskrito, sila wala malimitahe niana nga panglantaw. Ilang gitagad ang tanang posibilidad sa paningkamot nga masulbad ang mga suliran labot sa nagkasumpaki nga mga teksto; ug sa dihang ang duha ka hubad parehong hinungdanon, kini usab ilang gipakita diha sa ilang sumbanang teksto. Ang teksto ni Westcott ug Hort mao ang pangunang gigamit sa paghubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan ngadto sa Iningles sa Bag-ong Kalibotang Hubad. Apan, ang New World Bible Translation Committee mikonsulta usab sa ubang maayong mga teksto sa Grego, lakip niini ang Gregong teksto ni Nestle (1948).

Nagkomento sa kasaysayan sa teksto sa Kristohanon Gregong Kasulatan ug sa mga resulta sa modernong mga panukiduki sa mga teksto, si Propesor Kurt Aland misulat: “Mahimong matino, pinasukad sa 40 ka tuig nga kasinatian ug uban sa mga resulta nga nadayag tungod sa pagsusi . . . sa mga manuskrito sa 1,200 ka teksto nga giusisa: Ang teksto sa Bag-ong Tugon ekselenteng napasa, nga mas maayo pa kay sa bisan unsa pang ubang sinulat sa karaang mga panahon; wala gayoy kalagmitan nga may mga manuskrito pang makaplagan nga makapausab sa teksto niini.”​—Das Neue Testament​—zuverlässig überliefert (Ang Bag-ong Tugon​—Kasaligang Napasa), Stuttgart, 1986, pp. 27, 28.

Ang naglungtad nga mga manuskrito sa Kristohanong Kasulatan (sa Grego ug sa ubang mga pinulongan) adunay mga kalainan sa teksto. Ang mga kalainan angay nga dahomon tungod sa tawhanong pagkadili-hingpit ug sa pagkopya ug sa pagkopya pag-usab sa mga manuskrito, ilabina sa daghang dili batid nga mga magkokopya. Kon ang pipila ka manuskrito adunay samang gigikanan nga karaang manuskrito, tingali gikan sa usa ka partikular nga rebisyon sa naunang mga teksto, o gimugna diha sa usa ka partikular nga dapit, lagmit kini adunay pipila ka parehong mga kalainan, ug busa kini ikaingon nga sakop sa samang hugpong, o grupo. Pinasukad sa pagkapopareho sa maong mga kalainan, ang mga eskolar naningkamot sa pagklasipikar sa mga teksto ngadto sa mga grupo, o mga hugpong, nga ang gidaghanon niini miuswag sa paglabay sa panahon, hangtod nga ang pangutlo gihimo karon nganha sa Alejandrianhon, Kasadpanhon, Sidlakanhon (Syriac ug Cesareanhon), ug sa Byzantino nga mga teksto, nga gihawasan sa lainlaing mga manuskrito o sa magkalahi nga mga hubad nga makaplagan sa daghan kaayong mga manuskrito. Apan bisan pa sa mga kalainan nga komon diha sa lainlaing mga hugpong sa manuskrito (ug sa mga kalainan sulod mismo sa matag grupo), ang Kasulatan nakaabot kanato ingon gayod sa pagkasulat niini diha sa orihinal nga inspiradong mga sinulat. Ang mga kalainan sa hubad wala makadaot sa katibuk-ang mga pagtulon-an sa Bibliya. Ug ang mainampingong mga pagtandi nagtul-id sa bisan unsang dayag nga mga sayop, mao nga karon nabatonan nato ang tinuod ug kasaligan nga teksto.

Sukad nga napatungha ni Westcott ug Hort ang ilang hinashasan nga Gregong teksto, napatik ang ubay-ubay nga mainampingong mga edisyon sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Talagsaon labot niini mao ang The Greek New Testament nga gipatik sa United Bible Societies ug karon anaa na sa ikatulong edisyon niini. Kaamgid sa mga pulong nga gigamit niini mao ang ika-26 nga edisyon sa gitawag nga Nestle-Aland nga teksto, nga gipatik niadtong 1979 sa Stuttgart, Alemanya.​—Tan-awa ang KRISTOHANON GREGONG KASULATAN.

Mga Manuskrito sa Hebreohanong Kasulatan. Adunay mga 6,000 ka manuskrito sa tibuok o sa mga bahin sa Hebreohanong Kasulatan ang anaa karon sa lainlaing mga librarya. Ang kadaghanan niini naundan sa Masoretikong teksto ug sukad pa sa ikanapulong siglo K.P. o human niana. Ang mga Masorete (sa ikaduhang katunga sa unang milenyo K.P.) naningkamot sa pagpasa nga matinumanon sa Hebreohanong teksto ug wala mohimog mga kausaban sa mga pulong sa teksto mismo. Apan, aron mapreserbar ang tradisyonal nga paglitok sa walay bokales nga konsonanteng teksto, sila mihimog mga sistema sa pagmarka para sa bokales ug sa pagbutang ug aksento. Dugang pa, diha sa ilang Masora, o mga nota sa panaplin, ilang gitagad ang mga kalainan sa teksto ug kon ilang giisip nga kinahanglanon, sila mihimog mga nota sa hustong pagbasa sa mga pulong. Ang Masoretikong teksto mao ang makita diha sa pinatik nga Hebreohanong mga Bibliya karong adlawa.

Ang nadaot nga mga manuskrito sa Hebreohanong Kasulatan nga gigamit sa Hudiyohanong mga sinagoga giilisdan sa napamatud-ang tinuod nga mga kopya, ug ang natata o nadaot nga mga manuskrito gitipigan diha sa usa ka genizah (usa ka lawak-tipiganan sa sinagoga). Sa kataposan, sa dihang kini napuno na, ang mga manuskrito gikuha ug gilubong sa seremonyal nga paagi. Walay duhaduha nga daghang karaan nga mga manuskrito ang nahanaw nianang paagiha. Apan ang mga gitipigan sulod sa genizah sa sinagoga didto sa Daang Cairo wala maapil, lagmit tungod kay kini naparilan ug nalimtan sulod sa kasiglohan. Human sa pagtukod pag-usab sa sinagoga niadtong 1890 K.P., ang mga manuskrito sulod sa genizah niini gisusi pag-usab, ug gikan didto ang medyo kompleto nga mga manuskrito ug mga tipik sa Hebreohanong Kasulatan (ang pipila giingong sa ikaunom nga siglo K.P.) gidala ngadto sa nagkalainlaing mga librarya.

Ang usa sa labing karaang naglungtad nga mga tipik nga adunay mga teksto sa Bibliya mao ang Nash Papyrus, nga nakaplagan didto sa Ehipto ug gitipigan sa Cambridge, Inglaterra. Dayag nga kini maoy bahin sa usa ka koleksiyon sa mga instruksiyon nga gisulat sa ikaduha o sa unang siglo W.K.P. ug naundan lamang sa upat ka tipik nga may 24 ka linya sa Napulo ka Sugo sa wala pa ang Masoretikong teksto ug sa pipila ka bersikulo sa Deuteronomio, mga kapitulo 5 ug 6.

Sukad sa 1947 daghang Biblikanhon ug dili-Biblikanhong mga linukot nga basahon ang nakaplagan sa nagkalainlaing mga dapit sa K sa Patayng Dagat, ug kini sa katibuk-an gitawag nga Linukot nga mga Basahon sa Patayng Dagat. Ang labing mahinungdanon taliwala niini mao ang mga manuskrito nga nadiskobrehan diha sa daghang langob sa sulod ug sa palibot sa Wadi Qumran (Nahal Qumeran). Kini nailhan usab ingong mga teksto sa Qumran ug lagmit gipanag-iya kanhi sa Hudiyohanong relihiyosong komunidad nga nasentro sa kasikbit nga Khirbet Qumran (Horvat Qumeran). Ang unang kaplag mao ang nadiskobrehan sa usa ka Bedouin didto sa usa ka langob nga mga 15 km (9.5 mi) sa H sa Jerico, diin siya nakakaplag ug daghang banga nga gama sa yutang-kulonon nga nasudlan ug karaang mga manuskrito. Ang usa niini mao ang gibantog karon nga Linukot nga Basahon ni Isaias sa Patayng Dagat (1QIs^a), usa ka napreserbar pag-ayong linukot nga basahon nga gama sa panit sa enterong basahon ni Isaias, gawas lang sa pipila ka lat-ang. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 322) Kini naundan sa wala pa ang Masoretiko nga Hebreohanong sinulat ug gipetsahan sa hinapos sa ikaduhang siglo W.K.P. Busa, kini mas karaan ug mga usa ka libo ka tuig kay sa labing karaang naglungtad nga Masoretikong teksto. Apan, bisan tuod kini may pipila ka kalainan sa espeling ug gramatika, kini wala malahi sa doktrinal nga paagi gikan sa Masoretikong teksto. Lakip sa mga dokumento nga nakaplagan sa dapit sa Qumran mao ang mga tipik sa kapin sa 170 ka linukot nga basahon sa mga bahin sa tanang basahon sa Hebreohanong Kasulatan gawas sa basahon ni Ester, ug may pipila ka basahon nga adunay kapin sa usa ka kopya. Kini nga mga linukot ug mga tipik nga manuskrito gituohan nga sukad pa sa mga 250 W.K.P. hangtod sa mga tungatunga sa unang siglo K.P., ug makita diha niini ang kapin sa usa ka matang sa Hebreohanong teksto, sama sa unang-Masoretikong teksto o sa teksto nga sukaranan sa Gregong Septuagint. Ang mga pagtuon sa maong mga materyales nagpadayon pa.

Lakip sa iladong vellum nga Hebreohanong mga manuskrito sa Hebreohanong Kasulatan mao ang Cairo Karaite Codex of the Prophets. Kini adunay Masora ug paagi sa paglitok, ug ang colophon (paniklop nga panid nga nagpaila sa paghimo ug sa magsusulat) niini nagpakita nga kini nakompleto niadtong mga 895 K.P. nga sinulat sa iladong Masorete nga si Moses ben Asher sa Tiberias. Ang laing mahinungdanong manuskrito (sa 916 K.P.) mao ang Petersburg Codex of the Latter Prophets. Ang Aleppo Sephardic Codex, nga kanhi gitipigan sa Aleppo, Sirya, ug karon anaa na sa Israel, hangtod karong adlawa naundan sa tibuok Hebreohanong Kasulatan. Ang orihinal nga mga tekstong konsonante niini gitul-id, gibutangan ug mga puntuwasyon, ug usab gibutangan ug Masora niadtong mga 930 K.P. ni Aaron ben Asher, nga anak ni Moses ben Asher. Ang labing karaang pinetsahan nga manuskrito sa kompletong Hebreohanong Kasulatan sa pinulongang Hebreohanon mao ang Leningrad Manuscript Num. B 19^A, nga gitipigan sa Publikong Librarya didto sa St. Petersburg, Rusya. Gikopya kini niadtong 1008 K.P. “gikan sa gitul-id nga mga basahon nga giandam ug gibutangan ug mga nota ni Aaron ben Moses ben Asher nga magtutudlo.” Ang laing makaiikag nga Hebreohanong manuskrito mao ang codex sa Pentateuko nga gitipigan diha sa British Library (Codex Oriental 4445), nga naundan sa Genesis 39:20 hangtod sa Deuteronomio 1:33 (gawas sa Num 7:​46-73 ug 9:​12–​10:​18, nga wala maapil o gidugang sa ulahing magkokopya) ug lagmit sukad pa sa ikanapulong siglo K.P.

Daghang manuskrito sa Hebreohanong Kasulatan ang gisulat diha sa pinulongang Grego. Lakip sa makaiikag usab mao ang usa diha sa koleksiyon sa Fouad Papyri (Inventory Number 266, nga iya sa Société Egyptienne de Papyrologie, Cairo), nga naundan sa mga bahin sa Genesis ug sa ikaduhang katunga sa Deuteronomio sumala sa Septuagint. Kini maoy sa unang siglo W.K.P. ug nagpakita, diha sa daghang teksto, sa ngalan sa Diyos nga gisulat sa kuwadrado nga Hebreohanong mga karakter diha mismo sa Gregong teksto. Ang mga tipik sa Deuteronomio, mga kapitulo 23 hangtod sa 28, makaplagan diha sa Rylands Papyrus iii. 458 sa ikaduhang siglo W.K.P., nga gitipigan sa Manchester, Inglaterra. Ang laing pangunang manuskrito sa Septuagint naundan sa mga tipik sa Jonas, Miqueas, Habacuc, Sofonias, ug Zacarias. Niining panit nga linukot nga basahon, nga pinetsahan sa kataposan sa unang siglo K.P., ang ngalan sa Diyos makita ingong Tetragrammaton nga gisulat diha sa karaang Hebreohanong mga karakter.​—Tan-awa ang apendise sa Rbi8, pp. 1562-1564.

Mga Manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang Kristohanong Kasulatan gisulat diha sa Koine. Bisan tuod wala nay orihinal nga sinulat sa kamot niini nga mga manuskrito nga naglungtad karon, sumala sa usa ka pagbanabana, adunay mga 5,000 ka naglungtad nga mga manuskritong kopya, sa tibuok o sa bahin lamang, niini nga Kasulatan diha sa Grego.

Mga manuskrito nga papiro. Ang bililhon kaayong mga papiro sa Bibliya maoy lakip sa mga codex nga papiro nga nakaplagan sa Ehipto niadtong mga 1930, ug ang pagpalit niini gipahibalo niadtong 1931. Ang pipila niining Grego nga mga codex (nga sukad pa sa ikaduha hangtod sa ikaupat nga siglo K.P.) gilangkoban sa mga bahin sa walo ka basahon sa Hebreohanong Kasulatan (Genesis, Numeros, Deuteronomio, Isaias, Jeremias, Ezequiel, Daniel, ug Ester), ug may tulo nga naundan ug mga bahin sa 15 ka basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Kadaghanan niining mga papiro sa Kasulatan gipalit sa usa ka Amerikanong tigkolekta ug manuskrito, si A. Chester Beatty, ug karon gitipigan sa Dublin, Ireland. Ang uban niini gihuptan sa Unibersidad sa Michigan ug sa uban pa.

Ang internasyonal nga ilhanan sa mga papiro sa Bibliya maoy kapital nga “P” nga sundan ug gipaibabaw nga gamayng numero. Ang Chester Beatty Papyrus Num. 1 (P⁴⁵) gilangkoban sa mga bahin nga may 30 ka dahon gikan sa usa ka codex nga lagmit may mga 220 ka dahon kanhi. Ang P⁴⁵ naundan sa mga bahin sa upat ka Ebanghelyo ug sa basahon sa Mga Buhat. Ang Chester Beatty Papyrus Num. 3 (P⁴⁷) maoy mga tipiktipik nga codex sa Pinadayag nga naundan sa napulo ka medyo nadaot na nga mga dahon. Kining duha ka papiro gituohang sukad pa sa ikatulo nga siglo K.P. Makaiikag usab ang Chester Beatty Papyrus Num. 2 (P⁴⁶) nga gituohang sukad pa sa mga 200 K.P. Kini adunay 86 ka medyo nadaot na nga mga dahon nga gikan sa codex nga lagmit may 104 ka dahon sa sinugdan, ug kini naundan pa sa siyam sa inspiradong mga sulat ni Pablo: ang Roma, Hebreohanon, Unang Corinto, Ikaduhang Corinto, Efeso, Galacia, Filipos, Colosas, ug Unang Tesalonica. Makaiikag nga ang sulat ngadto sa mga Hebreohanon gilakip niining unang codex. Sanglit ang Mga Hebreohanon wala magpaila sa ngalan sa magsusulat niini, ang pagkamagsusulat ni Pablo niini kanunayng gilalisan. Apan ang paglakip niini nga sulat sa P⁴⁶, nga dayag nga gilangkoban lamang sa mga sulat ni Pablo, nagpakita nga sa mga 200 K.P., ang sulat ngadto sa mga Hebreohanon gidawat sa unang mga Kristohanon ingong inspiradong sinulat ni apostol Pablo. Ang sulat ngadto sa mga taga-Efeso makita usab niini nga codex, sa ingon nagpanghimakak usab sa mga argumento nga dili si Pablo ang nagsulat niini.

Sa John Rylands Library, sa Manchester, Inglaterra, adunay gamayng tipik nga papiro sa Ebanghelyo ni Juan (pipila ka bersikulo sa kapitulo 18) nga gitala ingong Rylands Papyrus 457. Kini internasyonal nga gipaila ingong P⁵². Mao kini ang labing karaang naglungtad nga tipik nga manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan, nga gisulat sa unang katunga sa ikaduhang siglo, lagmit sa mga 125 K.P., ug busa un-kuwarto lamang sa usa ka siglo o kapin pa human sa kamatayon ni Juan. Ang kamatuoran nga ang usa ka kopya sa Ebanghelyo ni Juan dayag nga nakaabot sa Ehipto (ang dapit diin nadiskobrehan ang tipik niana) sa maong panahon nagpakita nga ang maayong balita sumala kang Juan natala gayod sa unang siglo K.P. ug pinaagi ni Juan mismo, dili sa usa ka wala mailhi nga magsusulat sa hinapos sa ikaduhang siglo K.P., human sa kamatayon ni Juan, sumala sa giingon kanhi sa mga kritiko.

Ang labing importante nga dugang diha sa koleksiyon sa mga papiro sa Bibliya sukad sa pagkadiskobre sa Chester Beatty Papyri mao ang pagkabaton sa Bodmer Papyri, nga gipatik tali sa 1956 ug 1961. Makaiikag ilabina ang Papyrus Bodmer 2 (P⁶⁶) ug ang Papyrus Bodmer 14, 15 (P⁷⁵), nga parehong gisulat sa mga 200 K.P. Ang Papyrus Bodmer 2 naundan sa dakong bahin sa Ebanghelyo ni Juan, samtang ang Papyrus Bodmer 14, 15 naundan ilabina sa Lucas ug Juan ug amgid kaayo ang mga teksto niini sa Vatican Manuscript Num. 1209.

Mga manuskrito nga vellum. Ang mga manuskrito sa Bibliya nga gisulat diha sa vellum usahay naglakip sa Hebreohanon ug Kristohanon Gregong Kasulatan nga mga bahin sa Bibliya, bisan tuod ang uban maoy sa Kristohanong Kasulatan lamang.

Ang Codex Bezae, nga gipaila pinaagi sa letrang “D,” maoy usa ka bililhong manuskrito sa ikalima nga siglo K.P. Bisan tuod ang aktuwal nga gigikanang dapit niini wala mahibaloi, kini nakuha didto sa Pransiya niadtong 1562. Kini naundan sa mga Ebanghelyo, sa basahon sa Mga Buhat, ug sa pipila ka uban pang mga bersikulo, ug maoy usa ka uncial nga manuskrito, nga gisulat sa Grego diha sa mga panid sa wala nga bahin, nga may katumbas nga Latin nga teksto diha sa mga panid sa tuo nga bahin. Kini nga codex gitipigan didto sa Cambridge University sa Inglaterra, nga gidala ngadto sa maong institusyon ni Theodore Beza niadtong 1581.

Ang Codex Claromontanus (D₂) gisulat usab diha sa Grego ug Latin sa magkaatbang nga mga panid, ang Grego sa wala ug ang Latin sa tuo. Kini naundan sa kanonikal nga mga sulat ni Pablo, apil ang Mga Hebreohanon, ug giisip nga sukad pa sa ikaunom nga siglo. Gitaho nga kini nakaplagan sulod sa monasteryo sa Clermont, Pransiya, ug nabatonan ni Theodore Beza, apan kini karon gitipigan na didto sa Bibliothèque Nationale sa Paris.

Lakip sa kinabag-ohang nadiskobrehan nga mga manuskritong vellum sa Kristohanon Gregong Kasulatan mao ang Codex Washingtonianus I, nga naundan sa mga Ebanghelyo diha sa Grego (sa komon nga Kasadpanhong han-ay: Mateo, Juan, Lucas, ug Marcos). Kini nabatonan niadtong 1906 didto sa Ehipto ug gitipigan sa Freer Gallery of Art, Washington, D.C. Ang internasyonal nga simbolo niini nga codex maoy “W,” ug giisip nga gisulat kini sa ikalima nga siglo K.P., apan lagmit, tungod sa pagkadaot, ang usa ka bahin sa Juan giilisdan niadtong ikapito nga siglo K.P. Ang Codex Washingtonianus II, nga may simbolo nga “I,” maoy lakip usab sa Freer Collection ug naundan sa mga bahin sa kanonikal nga mga sulat ni Pablo, lakip ang Mga Hebreohanon. Kini nga codex gituohan nga gisulat sa ikalima nga siglo K.P.

Ang Hebreohanon ug Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang labing importante ug labing kompleto nga naglungtad nga mga manuskrito sa Bibliya sa Grego gisulat diha sa vellum pinaagi sa uncial nga mga letra.

Vatican Manuscript Num. 1209. Ang Vatican Manuscript Num. 1209 (Codex Vaticanus), nga internasyonal nga gipaila pinaagi sa simbolo nga “B,” maoy usa ka uncial nga codex sa ikaupat nga siglo K.P., lagmit nga gihimo didto sa Alejandria, ug kini sa sinugdan naundan sa enterong Bibliya diha sa Grego. Usa ka tigtul-id sa ulahi misulat pag-usab subay sa mga letra niana, tingali tungod kay ang orihinal nga mga sinulat mihanap na, apan iyang gilaktawan ang mga letra ug mga pulong nga iyang giisip nga dili husto. Sa sinugdan kini nga codex lagmit may mga 820 ka dahon, nga niana 759 ang nahibilin. Dakong bahin sa Genesis ang wala na, ingon man ang usa ka bahin sa Mga Salmo, Hebreohanon 9:14 hangtod sa 13:​25, ug ang tibuok Una ug Ikaduhang Timoteo, Tito, Filemon, ug Pinadayag. Ang Codex Vaticanus gitipigan sa Vatican Library sa Roma, Italya, ug nasayran nga atua na didto sukad pa sa ika-15 nga siglo. Apan, ang mga awtoridad sa Vatican Library nagpalisod pag-ayo sa mga eskolar nga makita ang manuskrito ug wala magpatunghag tibuok nga kopya niini nga codex hangtod niadtong 1889-1890.

Sinaitic Manuscript. Ang Sinaitic Manuscript (Codex Sinaiticus) maoy sa ikaupat nga siglo K.P. usab, apan ang Codex Vaticanus tingali mas karaan ug diyutay. Ang Sinaitic Manuscript gipaila sa simbolo nga א (ʼaʹleph, unang letra sa Hebreohanong alpabeto), ug bisan tuod kini kanhi naundan sa enterong Bibliya diha sa Grego, ang usa ka bahin sa Hebreohanong Kasulatan nawala na. Apan, kini naundan sa tibuok Kristohanon Gregong Kasulatan. Kini nga codex sa sinugdan lagmit gilangkoban ug 730 ka dahon, ug labing menos ang tibuok o mga bahin sa 393 ka dahon napamatud-an karon nga naglungtad pa. Nadiskobrehan kini (ang usa ka bahin sa 1844 ug ang laing bahin sa 1859) sa eskolar sa Bibliya nga si Konstantin von Tischendorf didto sa Monastery of St. Catherine sa Bukid sa Sinai. Kap-atan ug tulo ka dahon niini nga codex ang gitipigan sa Leipzig, ang mga bahin sa tulo ka dahon atua sa St. Petersburg, Rusya, ug 347 ka dahon ang gitipigan sa British Library sa London. Gikataho nga 8 ngadto sa 14 ka dugang pa nga mga dahon ang nadiskobrehan didto sa maong monasteryo niadtong 1975.

Alexandrine Manuscript. Ang Alexandrine Manuscript (Codex Alexandrinus), nga gipaila sa letra nga “A,” maoy usa ka uncial nga Gregong manuskrito nga naundan sa halos tibuok nga Bibliya, lakip ang basahon sa Pinadayag. Sa lagmit 820 ka dahon sa sinugdan, 773 ang natipigan. Kini nga codex sa katibuk-an giisip nga maoy sa unang katunga sa ikalimang siglo K.P. ug kini gitipigan usab sa British Library.​—HULAGWAY, Tomo 2, p. 336.

Codex Ephraemi Syri rescriptus. Ang Codex Ephraemi Syri rescriptus (Codex Ephraemi), nga internasyonal nga gipaila sa letra nga “C,” giisip usab sa katibuk-an ingong nagsukad sa ikalimang siglo K.P. Kini gisulat pinaagig uncial nga Grego diha sa vellum ug maoy usa ka codex nga gisulatan pag-usab, usa ka manuskrito nga palimpsest o sulatanan nga sublisubling gigamit. Ang orihinal nga Gregong teksto gipapas, ug dayon daghang dahon ang gisulatan pag-usab sa mga pakigpulong ni Ephraem Syrus (ang Siryanhon), nga gisulat diha sa Grego. Kini lagmit nga gihimo sa ika-12 nga siglo, sa dihang nihit ang vellum. Apan, ang teksto sa ilalom niana giinterpretar. Bisan tuod ang “C” dayag nga naundan kanhi sa tibuok Kasulatan sa Grego, 209 ka dahon lamang ang nahibilin, nga ang 145 maoy sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Busa, kini nga codex karon naundan na lamang sa mga bahin sa mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan ug mga bahin sa tanang basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan gawas sa Ikaduhang Tesalonica ug sa Ikaduhang Juan. Kini gitipigan diha sa Bibliothèque Nationale sa Paris.

Pagkakasaligan sa Teksto sa Bibliya. Mas modako pa ang pagpabili sa pagkakasaligan sa Bibliya sa dihang maamgohan nga, pinaagig pagtandi, diyutay ra kaayo ang naglungtad nga mga manuskrito sa mga basahon sa klasikal nga sekular nga mga magsusulat ug walay bisan usa niini ang orihinal nga mga manuskrito. Bisan tuod kini maoy mga kopya na lamang nga gihimo kasiglohan human sa kamatayon sa mga awtor, ang mga eskolar karong adlawa midawat sa maong ulahing mga kopya ingong igong ebidensiya sa pagkatinuod sa sinulat.

Ang naglungtad nga Hebreohanong mga manuskrito sa Kasulatan mainampingon kaayong giandam. Mahitungod sa teksto sa Hebreohanong Kasulatan, ang eskolar nga si W. H. Green nakamatikod: “Ikaingon gayod nga walay ubang karaan nga sinulat nga tukma kaayo nga gipasa.” (Archaeology and Bible History, ni J. P. Free, 1964, p. 5) Ang kanhing eskolar sa teksto sa Bibliya nga si Sir Frederic Kenyon mipasalig diha sa introduksiyon sa iyang pito ka tomo nga nag-ulohang The Chester Beatty Biblical Papyri: “Ang una ug labing bililhong konklusyon nga makuha gikan sa pagsusi niini [sa Papyri] mao ang makapatagbaw nga konklusyon nga kini nagpamatuod sa pagkakasaligan sa naglungtad nga mga teksto. Walay tataw o dakong kalainan nga gipakita diha sa Daan man o sa Bag-ong Tugon. Walay dagkong mga pagtangtang o mga pagdugang sa mga teksto, ug walay mga kalainan nga nakaapekto sa mahinungdanong mga kamatuoran o mga doktrina. Ang mga kalainan sa teksto nakaapekto sa gagmay rang mga butang, sama sa pagkahan-ay sa mga pulong o sa eksaktong mga pulong nga gigamit. . . . Apan ang labing mahinungdanon mao ang pagpamatuod niini sa integridad sa atong naglungtad nga mga teksto pinaagig ebidensiya sa mas sayong petsa nga mahimong mabatonan hangtod karon. Tungod niini kini nahimong bililhon gayod kaayo sa kasaysayan.”​—London, 1933, Fasciculus I, p. 15.

Mahitungod sa Kristohanon Gregong Kasulatan, si Sir Frederic Kenyon miingon: “Ang kal-ang tali sa mga petsa sa orihinal nga komposisyon ug sa labing sayo nga naglungtad nga ebidensiya nahimong gamay na kaayo nga gani dili angayng tagdon, ug ang kataposang pasukaranan sa pagduhaduha nga ang Kasulatan nakaabot kanato sumala gayod sa pagkasulat niana nahanaw na karon. Ang pagkatinuod ug ang katibuk-ang integridad sa mga basahon sa Bag-ong Tugon mahimo nang isipon nga naestablisar na gayod.”​—The Bible and Archæology, 1940, pp. 288, 289.

Mga kasiglohan kanhi, si Jesu-Kristo, “ang matinumanon ug matuod nga saksi” (Pin 3:14), sublisubli ug kusganong nagpamatuod sa pagkatinuod sa Hebreohanong Kasulatan, sama sa gihimo sa iyang mga apostoles. (Luc 24:​27, 44; Rom 15:4) Ang naglungtad nga karaang mga bersiyon, o mga hubad, dugang pang nagpakita sa pagkatukma sa natipigang Hebreohanong Kasulatan. Ang mga manuskrito ug mga bersiyon sa Kristohanon Gregong Kasulatan nagpamatuod sa dili malalis nga testimonya sa katingalahang pagkatipig ug tukmang pagpasa niana nga bahin sa Pulong sa Diyos. Busa, kita karon nakapahimulos ug usa ka tinuod, bug-os kasaligan nga teksto sa Bibliya. Ang usa ka tim-os nga pagsusi sa natipigang mga manuskrito sa Balaang Kasulatan mopatunghag tatawng pamatuod sa kasaligang pagkatipig ug pagkamalungtaron niini, nga naghatag ug dugang pang kahulogan sa inspiradong pahayag: “Ang lunhawng balili nalaya, ang bulak nalawos; apan kon bahin sa pulong sa atong Diyos, kini mohangtod sa panahong walay tino.”​—Isa 40:8; 1Pe 1:​24, 25.