HARI

Usa ka soberano nga may awtoridad sa pagmando sa ubang mga tawo. Si Jehova mao ang kinatas-ang Hari nga nagbaton ug walay-kinutobang gahom ug awtoridad. Ang mga hari sa Juda maoy mas ubos nga mga hari nga naghawas sa Iyang soberanya dinhi sa yuta. Sama kanila, si Jesu-Kristo maoy mas ubos nga Hari kay kang Jehova, apan siya naghupot ug mas dako nga gahom kay sa yutan-ong mga hari, tungod kay si Jehova naghimo kaniyang magmamando sa uniberso. (Flp 2:9-11) Busa si Jesu-Kristo gihimong “Hari sa mga hari ug Ginoo sa mga ginoo.”​—Pin 19:16; tan-awa ang JESU-KRISTO; GINGHARIAN.

Ang Unang mga Hari. Taliwala sa yutan-ong mga magmamando ang hari maoy usa ka lalaking magmamando nga gihatagan ug hataas nga awtoridad ibabaw sa usa ka siyudad, tribo, nasod, o usa ka imperyo, ug sagad nga siya magmando sa tibuok niyang kinabuhi. Si Nimrod, nga usa ka kaliwat ni Ham, mao ang unang tawhanong hari sa rekord sa Bibliya. Siya nagmando ibabaw sa usa ka gingharian nga naglakip sa ubay-ubayng mga siyudad sa Mesopotamia. Siya maoy usa ka rebelde batok sa soberanya ni Jehova.​—Gen 10:​6, 8-10.

Ang Canaan ug ang mga nasod palibot niini may mga hari na sa mga adlaw ni Abraham, dugay na sa wala pa makabaton ug hari ang mga Israelinhon. (Gen 14:1-9) May mga hari usab sukad pa sa labing unang kapanahonan taliwala sa mga Filistehanon, Edomhanon, Moabihanon, Midianhon, Ammonhanon, Siryanhon, Hitihanon, Ehiptohanon, Asiryanhon, Babilonyanhon, Persianhon, Grego, ug mga Romano. Daghan niini nga mga hari ang nagmando sa limitado lamang nga mga dominyo sama sa usa ka siyudad-estado. Si Adoni-bezek, pananglitan, nanghambog nga siya nakadaog sa 70 sa maong mga hari.​—Huk 1:7.

Ang unang matarong nga tawhanong hari nga gitala sa Bibliya mao si Melquisedek, ang hari-saserdote sa Salem. (Gen 14:18) Gawas kang Jesu-Kristo nga sa samang higayon Hari ug Hataas nga Saserdote, si Melquisedek mao lamang ang inuyonan sa Diyos nga magmamando nga naghupot sa maong duha ka katungdanan. Si apostol Pablo nag-ingon nga ang Diyos naggamit kang Melquisedek ingong hulad ni Kristo. (Heb 7:1-3; 8:​1, 6) Walay laing matinumanong alagad sa Diyos, bisan si Noe, nga misulay sa paghari, ug ang Diyos wala magtudlo kang bisan kinsa kanila hangtod nga si Saul gidihogan ubos sa Iyang pagtutol.

Mga Hari sa Israel. Sa sinugdan si Jehova nagmando sa Israel ingong dili-makita nga Hari pinaagi sa lainlaing mga hawas, una pinaagi kang Moises ug sa ulahi pinaagi sa tawhanong mga Maghuhukom gikan kang Otniel hangtod kang Samson. (Huk 8:23; 1Sa 12:12) Sa kadugayan ang mga Israelinhon namugos pagpangayo ug usa ka hari aron mahisama sa ubang mga nasod sa ilang palibot. (1Sa 8:5-8, 19) Ubos sa legal nga probisyon diha sa pakigsaad sa Balaod labot sa pagbaton ug usa ka tinudlo sa Diyos nga tawhanong hari, si Jehova nagtudlo kang Saul gikan sa tribo ni Benjamin pinaagi ni manalagnang Samuel. (Deu 17:14-20; 1Sa 9:​15, 16; 10:​21, 24) Tungod sa pagkadili-masinugtanon ug pagkamapangahason, si Saul nawad-an sa pabor ni Jehova ug sa kahigayonan nga makataganag dinastiya sa mga hari. (1Sa 13:1-14; 15:22-28) Dayon nagliso sa iyang pagtagad ngadto sa tribo ni Juda, si Jehova nagpili kang David nga anak nga lalaki ni Jese aron mahimong sunod nga hari sa Israel. (1Sa 16:13; 17:12) Tungod sa matinumanong pagpaluyo sa pagsimba ug sa mga balaod ni Jehova, si David nakapribilehiyo sa pagtukod ug usa ka dinastiya sa mga hari. (2Sa 7:​15, 16) Ang mga Israelinhon nakaabot sa kinapungkayan sa pag-uswag ubos sa paghari ni Solomon nga anak nga lalaki ni David.​—1Ha 4:25; 2Cr 1:15.

Panahon sa paghari ni Rehoboam nga anak nga lalaki ni Solomon, ang nasod nasiak sa duha ka gingharian. Ang unang hari sa amihanan, sa napulo-ka-tribong gingharian nga sagad gitawag ug Israel, mao si Jeroboam nga anak nga lalaki ni Nebat sa tribo ni Epraim. (1Ha 11:26; 12:20) Tungod sa iyang pagkadili-masinugtanon, iyang gipasimba ang iyang katawhan sa bulawang mga nating baka. Tungod niini nga sala siya nahimong dili-inuyonan ni Jehova. (1Ha 14:​10, 16) May katibuk-ang 20 ka hari ang nagmando sa amihanang gingharian sukad sa 997 hangtod sa 740 W.K.P., sugod kang Jeroboam ug natapos kang Oseas nga anak nga lalaki ni Elah. Sa habagatang gingharian sa Juda, 19 ka hari ang naghari sukad sa 997 hangtod sa 607 W.K.P., sugod kang Rehoboam ug natapos kang Zedekias. (Si Atalia, nga usa ka mangingilog sa trono ug dili usa ka hari, wala iapil sa pag-ihap.)​—Tan-awa ang LUBNGANAN, PAGLUBONG; KRONOLOHIYA.

Mga hawas nga gitudlo sa Diyos. Gitudlo ni Jehova ang mga hari ibabaw sa iyang katawhan, ug kinahanglang molihok sila ingong iyang harianong mga hawas, nga molingkod, dili sa ilang mga trono, kondili sa “trono sa pagkahari ni Jehova,” buot ingnon, ingong mga hawas sa iyang teokratikanhong pagmando. (1Cr 28:5; 29:23) Sukwahi sa ginahimo sa pipila ka katawhan sa Sidlakan niadtong mga adlawa, ang nasod sa Israel wala magsimba sa ilang mga hari. Ang tanang hari sa Juda gitamod ingong mga dinihogan ni Jehova, bisan tuod nga ang rekord wala sa espesipiko magbutyag kon ang matag usa sa mga hari sa literal gidihogan ug lana sa dihang milingkod sa trono. Ang literal nga lanang igdidihog giingong gigamit sa dihang gitukod ang usa ka bag-ong dinastiya, sa dihang giilogan kon kinsay molingkod sa trono sa pagkatigulang na ni David ug ingon man sa mga adlaw ni Jehoas, ug sa dihang ang manghod nga anak nga lalaki maoy gihimong hari inay ang magulang nga anak nga lalaki panahon sa pagkaentrono ni Jehoahaz. (1Sa 10:1; 16:13; 1Ha 1:39; 2Ha 11:12; 23:​30, 31, 34, 36) Bisan pa niana, mopatim-awng ang ingon niini nga pagdihog lagmit maoy sagad nga ginabuhat.

Ang hari sa Juda mao ang pangulong tagdumala sa mga kalihokan sa nasod, ingong magbalantay sa katawhan. (Sal 78:70-72) Sagad nga siya ang manguna sa gubat. (1Sa 8:20; 2Sa 21:17; 1Ha 22:29-33) Siya magsilbi usab ingong hataas nga korte sa hukmanan, gawas lang kon ang hataas nga saserdote mokonsulta kang Jehova alang sa mga paghukom sa pipila ka butang labot sa estado ug sa pipila ka butang nga lisod kaayo desisyonan o dili igo ang ebidensiya gikan sa baba sa mga saksi.​—1Ha 3:16-28.

Mga limitasyon sa hari. Ang naglimite sa hari sa paggamit sa iyang awtoridad mao ang iyang pagkahadlok mismo sa Diyos, ang balaod sa Diyos nga kinahanglan niyang sundon, ug ang mga pag-aghat sa mga manalagna ug mga saserdote ingon man ang mga tambag sa mga ansiyano. Siya kinahanglang magsulat alang sa iyang kaugalingon ug usa ka kopya sa Balaod ug magabasa niini sa tanang adlaw sa iyang kinabuhi. (Deu 17:​18, 19) Siya, ingong linaing alagad ug hawas ni Jehova, manubag kang Jehova. Makapasubo nga iasoy, daghang mga hari sa Juda ang milapas niini ug nagmando nga diniktador ug dinaotan.​—1Sa 22:​12, 13, 17-19; 1Ha 12:12-16; 2Cr 33:9.

Relihiyosong pangulo. Bisan tuod ang hari gidid-an sa balaod nga mahimong saserdote, siya giisip nga mao ang dili-saserdoteng pangulo nga tigpaluyo sa pagsimba kang Jehova. May mga panahon nga ang hari magpanalangin sa nasod pinaagi sa ngalan ni Jehova ug maghawas sa katawhan diha sa pag-ampo. (2Sa 6:18; 1Ha 8:​14, 22, 54, 55) Gawas pa sa responsibilidad sa pagbantay sa relihiyosong kinabuhi sa katawhan aron dili makayuhot ang idolatriya, siya may awtoridad sa pagpapahawa sa usa ka dili-matinumanong hataas nga saserdote, sama sa gihimo ni Haring Solomon sa dihang ang Hataas nga Saserdoteng si Abiatar mipaluyo kang Adonias sa dihang siya misulay sa pag-alsa aron sa pag-ilog sa trono.​—1Ha 1:7; 2:27.

Ang mga asawa ug katigayonan. Lakip sa mga kostumbre sa kaminyoon ug sa pamilya sa mga hari sa Juda mao ang pagbaton ug daghang asawa ug mga puyopuyo, bisan tuod nga ang Balaod naglatid nga ang hari dili angay magpadaghan ug asawa alang sa iyang kaugalingon. (Deu 17:17) Ang mga puyopuyo giisip nga katigayonan sa hari ug kini gipasa ngadto sa manununod sa trono uban ang mga katungod ug katigayonan sa hari. Ang pagpakigminyo o pagpangasawa sa usa sa mga puyopuyo sa namatayng hari maoy katumbas sa pagdeklarar sa pag-angkon sa trono. Busa, ang pagpakigrelasyon ni Absalom sa mga puyopuyo sa iyang amahan, nga si Haring David, ug ang paghangyo ni Adonias nga mahimong asawa si Abisag, ang tig-alima ug kauban ni David sa iyang pagkatigulang, maoy katumbas sa pag-angkon sa trono. (2Sa 16:​21, 22; 1Ha 2:15-17, 22) Kini maoy mga buhat sa pagluib.

Gawas pa sa personal nga katigayonan sa hari, mga inagaw sa gubat, ug mga gasa (1Cr 18:10), ang ubang mga tinubdan sa kita gipatigayon usab. Kini naglakip sa linaing buhis nga mga abot sa yuta alang sa lamesa sa hari, tributo gikan sa nasakop nga mga gingharian, bayad gikan sa nagpanaw nga mga magpapatigayon nga miagi sa ilang yuta, ug sa mga komersiyo, sama sa daghang pangnegosyo nga mga barko ni Solomon.​—1Ha 4:​7, 27, 28; 9:26-28; 10:​14, 15.

Ang Pagkahuyang sa Amihanang Gingharian. Sa Israel, ang amihanang gingharian, gisunod ang prinsipyo sa pagkamanununod gawas lamang kon kini nabalda tungod sa pagpatay o pag-alsa. Ang pagsimba sa bakak nga relihiyon kanunayng nagpagubot sa amihanang gingharian nga nakaamot sa sunodsunod nga pagpatay sa mga hari niini ug sa pag-ilog sa trono. Duha lamang ka dinastiya ang milungtad ug kapin sa duha ka kaliwatan, ang kang Omri ug Jehu. Kay dili ilalom sa pakigsaad sa Davidnong gingharian, walay usa sa mga hari sa amihanang gingharian ang milingkod sa “trono sa pagkahari ni Jehova” ingong dinihogan ni Jehova.​—1Cr 28:5.

Hentil nga mga Hari ug Ubos nga mga Hari. Ang mga hari sa Babilonya opisyal nga ordinahan ingong mga monarko sa tibuok Imperyo sa Babilonya pinaagi sa pagkupot sa bulawang larawan ni Marduk. Gihimo kini ni Ciro nga Bantogan aron magamhan ang Imperyo sa Babilonya nga dili na kinahanglang pukanon pa ang tibuok imperyo pinaagi sa pagpakiggubat.

Ang ubang mga hari milingkod sa ilang mga trono tungod kay gitudlo sa mas taas nga hari, sama pananglit sa usa ka hari nga nagsakop sa ilang teritoryo. Sagad ang mga hari magmando sa nailog nga mga gingharian pinaagi sa lumad nga tigbayad-ug-tributo nga mga hari nga ubos ug ranggo. Pinaagi niini nga proseso si Herodes nga Bantogan nahimong hari sa Judea ingong tigbayad-ug-tributo sa Roma (Mat 2:1), ug si Aretas nga hari sa mga Nabataeanhon gitudlo sa Roma ingong hari sa iyang tigbayad-ug-tributo nga gingharian.​—2Co 11:32.

Ang dili-Israelinhon nga mga hari dili daling maduol sa ilang mga sakop dili sama sa mga hari nga nagmando sa katawhan sa Diyos. Ang mga hari nga Israelinhon dayag nga nakig-uban-uban sa ilang katawhan. Sagad ang Hentil nga mga hari lisod kaayong duolon. Ang pag-adto sa sulod nga sawang sa palasyo sa hari sa Persia nga walay pagtugot awtomatikong magpailalom nianang tawhana sa kamatayon gawas lang kon ang hari maghatag ug espesipikong pag-uyon pinaagi sa pagtunol sa iyang setro, sama sa gihimo ngadto kang Ester. (Est 4:​11, 16) Apan, ang Romanong emperador mahimong makig-atubang kon hangyoon sa usa ka lungsoranon sa Roma pinasukad sa desisyon nga gihimo sa ubos nga maghuhukom, apan human sa proseso nga moagi una sa daghang ubos-ubos nga mga opisyal.​—Buh 25:​11, 12.