DIYOS UG MGA DIYOSA, MGA

Ang mga bathala nga gisimba kaniadto ug ginasimba gihapon karon sa mga nasod maoy binuhat sa mga tawo, ang mga ginama sa dili-hingpit, “walay buot” nga mga tawo, kinsa ‘naghimo sa himaya sa Diyos nga dili-madunoton nga sama sa larawan sa tawong madunoton ug sa mga langgam ug sa upat-ug-tiil nga mga linalang ug sa nagkamang nga mga linalang.’ (Rom 1:21-23) Busa, dili ikatingala nga kini nga mga bathala nagpabanaag gayod sa mga kinaiyahan ug mga kahuyangan sa ilang dili-hingpit nga mga magsisimba. Ang usa ka Hebreohanong termino nga gigamit sa pagtumong sa mga idolo o sa bakak nga mga diyos sa literal nagkahulogang “walay-bili nga butang” o “walay-pulos nga butang.”​—Lev 19:4; Isa 2:20.

Ang Bibliya nagtawag kang Satanas nga Yawa ingong “ang diyos niini nga sistema sa mga butang.” (2Co 4:4) Ang pamatuod nga si Satanas mao ang “diyos” nga gihisgotan niini nga teksto tin-awng gipakita sa ulahi diha sa bersikulo 4 diin kini nagaingon nga kini nga diyos “nagbuta sa mga hunahuna sa mga dili-magtutuo.” Sa Pinadayag 12:9 siya giingong “nagpahisalaag sa tibuok gipuy-ang yuta.” Ang pagkontrolar ni Satanas sa presenteng sistema sa mga butang, lakip sa mga kagamhanan niini, gipakita sa dihang iyang gitanyag kang Jesus “ang tanang gingharian sa kalibotan” bugti sa “usa ka buhat sa pagsimba.”​—Mat 4:​8, 9.

Ang pagsimba nga gihatag sa mga tawo ngadto sa ilang idolo nga mga diyos sa pagkatinuod maoy “ngadto sa mga demonyo, ug dili ngadto sa Diyos.” (1Co 10:20; Sal 106:​36, 37) Si Jehova nga Diyos nanginahanglag bug-os nga pagkamahinalaron. (Isa 42:8) Ang usa nga nagsimba ug idolo nga diyos naglimod sa matuod nga Diyos ug sa ingon nag-alagad sa mga intereses sa pangunang Kaaway ni Jehova nga si Satanas ug sa iyang mga demonyo.

Bisan tuod ang Bibliya naghisgot ug ubay-ubay nga mga diyos ug mga diyosa sa karaang mga katawhan, dili kanunayng posible nga mailhan nga espesipiko ang maong mga diyos.

Gigikanan sa mga Diyos ug mga Diyosa. Ang talagsaong kaamgiran nga daling mamatikdan tali sa mga diyos ug mga diyosa sa karaang mga katawhan dili gayod ikaingon nga sulagma lamang. Mahitungod niini, si J. Garnier misulat: “Dili lamang ang mga Ehiptohanon, mga Caldeanhon, mga Fenicianhon, mga Grego ug mga Romano, kondili mao man usab ang mga Hindu, mga Budhista sa Tsina ug sa Tibet, ang mga Goth, mga Anglo-Saxon, mga Druid, mga Mexicano ug mga Peruviano, ang mga Aborigine sa Australia, ug bisan ang mga luog sa Kapuloan sa Habagatang Dagat, lagmit nagkuha gayod sa ilang relihiyosong mga ideya gikan sa usa ka komon nga tinubdan ug komon nga dapit. Sa bisan diin atong makaplagan ang labing makapahinganghang mga kaamgiran sa mga rituwal, seremonyas, kostumbre, tradisyon, ug sa mga ngalan ug mga relasyon sa ilang tagsatagsa ka diyos ug mga diyosa.”​—The Worship of the Dead, London, 1904, p. 3.

Ang ebidensiya sa Kasulatan nagpunting sa yuta sa Sinar ingong ang dapit nga natawhan sa bakak nga relihiyosong mga konsepto human sa Lunop. Sa walay duhaduha, ubos sa pagdumala ni Nimrod nga “usa ka gamhanang mangangayam nga supak kang Jehova,” nagsugod ang pagtukod sa siyudad sa Babel ug sa torre niini, lagmit usa ka ziggurat aron gamiton alang sa bakak nga pagsimba. Kini nga proyekto sa pagtukod gihimo dili aron sa pagpasidungog kang Jehova nga Diyos kondili alang sa kaugalingong kahimayaan sa mga magtutukod, kinsa nagtinguha sa paghimog “bantog nga ngalan” alang sa ilang kaugalingon. Dugang pa, usa kadto ka direktang pagsupak sa katuyoan sa Diyos nga ang katawhan kinahanglang mokaylap sa yuta. Gipakyas sa Labing Gamhanan ang mga plano niini nga mga magtutukod pinaagi sa paglahugay sa ilang pinulongan. Kay wala na magkasinabot sa usag usa, sila sa kataposan mibiya sa pagtukod sa siyudad ug sila nagkatibulaag. (Gen 10:8-10; 11:2-9) Hinunoa, mopatim-awng si Nimrod nagpabilin didto sa Babel ug nagpadako sa iyang dominyo, ug nagtukod sa unang Imperyo sa Babilonya.​—Gen 10:​11, 12.

Kon bahin sa nagkatibulaag nga katawhan, bisan asa sila moadto ilang gidala ang ilang bakak nga relihiyon aron sundon kini ubos sa bag-ong mga paagi ug diha sa ilang bag-ong pinulongan ug bag-ong mga dapit. Ang katawhan nagkatibulaag sa mga adlaw ni Peleg, nga natawo mga usa ka siglo human sa Lunop ug namatay sa pangedarong 239. Sanglit si Noe ug ang iyang anak nga lalaking si Sem ulahing namatay kay kang Peleg, ang pagkatibulaag nahitabo sa usa ka panahon sa dihang ang mga kamatuoran bahin sa naunang mga panghitabo, sama sa Lunop, nahibaloan. (Gen 9:28; 10:25; 11:10-19) Sa usa ka bahin kini nga kahibalo nagpabilin gayod diha sa hunahuna sa natibulaag nga katawhan. Makita kini diha sa mitolohiya sa karaang mga tawo nga kokaamgid sa lainlaing mga bahin sa rekord sa Bibliya, apan kini giasoy sa tinuis ug politeistiko nga paagi. Ang mga leyenda naghubit sa pipila ka diyos ingong tigpatay ug mga halas; dugang pa, ang mga relihiyon sa daghang karaang katawhan naglakip sa pagsimba sa usa ka diyos nga nagsilbing tigpanalangin apan nakaagom ug mabangis nga kamatayon dinhi sa yuta ug unya nabuhi. Kini mahimong magpasabot nga ang maong diyos sa pagkatinuod usa ra diay ka tawong gipakadiyos ug sayop nga giisip nga mao ang ‘sinaad nga binhi.’ (Itandi ang Gen 3:15.) Ang mga sugilambong nag-asoy bahin sa paghigugmaay sa mga diyos ug sa yutan-ong mga babaye ug bahin sa bayanihong mga buhat sa ilang mestisong mga kaliwat. (Itandi ang Gen 6:​1, 2, 4; Jud 6.) Halos walay nasod sa yuta nga walay leyenda bahin sa usa ka tibuok-yutang lunop, ug ang mga asoy bahin sa pagtukod sa torre makaplagan usab diha sa mga leyenda sa katawhan.

Babilonyanhong mga Bathala. Human sa kamatayon ni Nimrod, ang mga Babilonyanhon lagmit nagpasidungog gayod kaniya ingong mao ang nagpundar, ang magtutukod, ug ang unang hari sa ilang siyudad ug usab ingong ang organisador sa orihinal nga Imperyo sa Babilonya. Giasoy sa tradisyon nga si Nimrod nakaagom ug mabangis nga kamatayon. Sanglit ang diyos nga si Marduk (Merodak) giisip ingong ang magtutukod sa Babilonya, gituohan sa pipila nga si Marduk naghawas sa gipakadiyos nga si Nimrod. Apan ang mga opinyon sa mga eskolar bahin sa paglangkit sa mga bathala ngadto sa espesipikong mga tawo managkalahi kaayo.

Sa paglabay sa panahon, midaghan ang mga diyos sa unang Imperyo sa Babilonya. Kini nga pundok sa mga diyos sa ulahi nakabaton ug mga triad o trinidad sa mga diyos, o mga bathala. Usa sa maong triad gilangkoban ni Anu (ang diyos sa langit), ni Enlil (ang diyos sa yuta, hangin, ug bagyo), ug ni Ea (ang diyos nga nagdumala sa katubigan). Ang laing triad mao ang triad sa diyos-bulan nga si Sin, sa diyos-adlaw nga si Shamash, ug sa diyosa sa pertilidad nga si Ishtar, ang hinigugma o asawa ni Tamuz. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 529) Gani ang mga Babilonyanhon aduna pay mga triad o trinidad sa mga yawa, sama sa triad ni Labartu, Labasu, ug Akhkhazu. Ang pagsimba sa langitnong mga butang nahimong kaylap (Isa 47:13), ug sa ulahi ang nagkalainlaing mga planeta gilangkit sa pipila ka bathala. Ang planetang Jupiter gituohang mao ang pangunang diyos sa Babilonya nga si Marduk; ang Venus mao si Ishtar, usa ka diyosa sa gugma ug pertilidad; ang Saturn mao si Ninurta, usa ka diyos sa gubat ug pagpangayam ug patron sa agrikultura; ang Mercury mao si Nebo, usa ka diyos sa kaalam ug agrikultura; ang Mars mao si Nergal, usa ka diyos sa gubat ug kamatay ug ginoo sa kalibotan sa mga patay.

Ang mga siyudad sa karaang Babilonya sa ulahi nakabaton ug ilang kaugalingong linaing mga bathala nga tigbantay, nga daw susama sa “patron nga mga santos.” Didto sa Ur ang bathala mao si Sin; sa Eridu, si Ea; sa Nippur, si Enlil; sa Cuta, si Nergal; sa Borsippa, si Nebo, ug sa siyudad sa Babilonya, si Marduk (Merodak). Sa dihang gihimo ni Hammurabi ang siyudad sa Babilonya nga kaulohan sa Babilonya, siyempre, misamot ang kahalangdon sa paboritong diyos sa siyudad nga si Marduk. Sa kataposan si Marduk nakaangkon sa pasidungog nga gihatag ngadto sa naunang mga diyos ug maoy mipuli kanila diha sa mga sugilambong sa Babilonya. Sa ulahing mga yugto ang iyang personal nga ngalang “Marduk” gipulihan sa titulong “Belu” (“Tag-iya”), maong sa kataposan siya kasagarang gitawag nga Bel. Ang iyang asawa gitawag nga Belit (“Agalong Babaye,” labing hawod).​—Tan-awa ang BEL; NEBO Num. 4.

Ang paghulagway bahin sa mga diyos ug mga diyosa diha sa karaang Babilonyanhong mga sinulat maoy usa lamang ka salamin sa makasasala ug may-kamatayon nga tawo. Kini nga mga asoy nag-ingon nga ang mga bathala nangatawo, nahigugma, nakabaton ug mga pamilya, nakig-away, ug gani nangamatay, sama kang Tamuz. Kay nalisang tungod sa Lunop, sila giingong ‘nagtikubo sama sa mga iro.’ Ang mga bathala gihulagway usab ingong dalo, kanunayng nagpahutak sa pagkaon, ug nagpatuyang ug inom hangtod nga nangahubog. Sila hilabihan ka bangis ug mapanimaslon ug suspetsoso sa usag usa. Dihay hilabihang mga panagdumtanay taliwala kanila. Agig pag-ilustrar: Si Tiamat, nga matinguhaon sa paglaglag sa ubang mga diyos, gibuntog ni Marduk kinsa nagpikas kaniya, nga naghimo sa langit ginamit ang katunga ug gigamit niya ang lain pang katunga sa pagtukod sa yuta. Si Eresh-Kigal, ang diyosa sa kalibotan sa mga patay, nagsugo kang Namtaru, ang diyos sa kamatay, sa pagbilanggo sa iyang igsoong babaye nga si Ishtar ug sa pagsakit kaniya pinaagi sa 60 ka kaalaotan.​—Tan-awa ang NERGAL.

Ang mga nahisgotan naghatag ug pipila ka ideya kon unsa ang kahimtang sa dapit nga gibiyaan sa matinumanong si Abraham sa dihang siya migula gikan sa Caldeanhong siyudad sa Ur, nga niadtong tungora natuphan sa Babilonyanhong idolatriya. (Gen 11:31; 12:1; Jos 24:​2, 14, 15) Kasiglohan sa ulahi, ang linibo ka binihag nga mga Hudiyo didto gidestiyero sa Babilonya, “usa ka yuta sa mga kinulit nga larawan” ug sa “makaluod nga mga idolo.”​—Jer 50:​1, 2, 38; 2Ha kap 25.

Asiryanhong mga Bathala. Sa linangkob nga pagkasulti, ang mga diyos ug mga diyosa sa Asirya sama ra sa mga bathala sa Babilonya. Apan, ang usa ka bathala nga si Asur, ang pangunang diyos, daw makita lamang diha sa pundok sa mga diyos sa Asirya. Sanglit gikuha sa Asirya ang ngalan niini gikan kang Asur, gituohang kini nga diyos sa pagkatinuod mao ang anak nga lalaki ni Sem nga ginganlag Asur, nga gipakadiyos sa bakak nga mga magsisimba.​—Gen 10:​21, 22.

Dili sama sa Babilonyanhong si Marduk, kinsa gisimba usab sa Asirya apan kansang sentro sa pagsimba kanunayng nagpabilin sa siyudad sa Babilonya, ang sentro sa pagsimba kang Asur nabalhinbalhin sa dihang ang mga hari sa Asirya mipuyo sa opisyal nga puy-anan didto sa ubang mga siyudad. Dugang pa, ang mga sangtuwaryo ni Asur gitukod sa lainlaing mga dapit sa Asirya. Ang usa ka militaryong estandarte maoy pangunang simbolo ni Asur, ug kini gidala ngadto mismo sa kombate sa panggubatan. Ang pak-an nga lingin o disk, nga niana sagad makita ang larawan sa usa ka bungoton nga tawo, naghawas sa diyos nga si Asur. Usahay ang larawan sa tawo gipakita nga nagbitbit ug pana o mihunat aron sa pagpana. Ang laing larawan ni Asur nagpasabot ug konsepto sa triad. Dugang pa sa larawan sa tunga nga makita diha sa lingin, duha ka ulo sa tawo ang gipakita diha sa ibabaw sa mga pako, ug kini anaa sa isigkakilid sa larawan sa tunga.​—Tan-awa ang HULAGWAY, Tomo 2, p. 529; ASIRYA; NISROK.

Ang mga destiyero sa napulo-ka-tribo nga gingharian sa amihanan nailalom sa maong mga Asiryanhon human mapukan ang Samaria niadtong 740 W.K.P. (2Ha 17:​1-6) Sa ulahi, gitagna ni manalagnang Nahum ang pagkapukan sa Nineve (kaulohan sa Asirya) ug sa mga diyos niini, ug ang kalaglagan niini midangat niadtong 632 W.K.P.​—Nah 1:​1, 14.

Ehiptohanong mga Bathala. Makita diha sa mga diyos ug mga diyosa nga gisimba sa mga Ehiptohanon ang ebidensiya nga kini naimpluwensiyahan gayod sa Babilonya. Dihay mga triad o trinidad sa mga diyos ug gani tinagutlo pa ka triad, o “tinagsiyam” ka bathala. Usa sa popular nga mga triad gilangkoban ni Osiris, sa iyang asawang si Isis, ug sa ilang anak nga lalaking si Horus.​—HULAGWAY, Tomo 2, p. 529.

Si Osiris mao ang labing popular sa Ehiptohanong mga diyos ug giisip ingong anak nga lalaki sa diyos-yuta nga si Geb ug sa diyosa-langit nga si Nut. Giingon nga si Osiris nahimong bana ni Isis ug nagmando ingong hari sa Ehipto. Ang mga asoy sa mitolohiya nag-ingon nga si Osiris gipatay sa iyang igsoong lalaki nga si Set ug dayon nabuhi, ug nahimong maghuhukom ug hari sa mga patay. Ang relasyon ni Osiris ug Isis ug ang ilang tagsatagsa ka kinaiyahan susama kaayo sa relasyon ug mga kinaiyahan sa Babilonyanhong si Tamuz ug Ishtar. Busa, giisip sa daghang eskolar nga managsama ra sila.

Ang pagsimba sa inahan-ug-anak popular usab kaayo sa Ehipto. Si Isis sagad nga gihulagway nga nagkugos sa batang si Horus. Kini nga hulagway susama kaayo nianang sa Madonna ug bata nga usahay sa pagkawalay-hibangkaagan gisimba sa pipila sa Kakristiyanohan. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 529) Sumala sa asoy bahin sa diyos nga si Horus, gituis niini ang Edenikong saad bahin sa binhi nga magsamad sa ulo sa halas. (Gen 3:15) Usahay si Horus gihulagway nga nagyatak ug mga buaya ug naghawid ug mga bitin ug mga tanga. Sumala sa usa ka asoy, sa dihang si Horus nanimalos sa kamatayon sa iyang amahan nga si Osiris, si Set, kinsa nagpatay kang Osiris, naghimo sa iyang kaugalingon nga usa ka halas.

Kanunayng makita diha sa Ehiptohanong mga eskultora ug mga dibuho ang sagradong simbolo, ang crux ansata. Kining gitawag nga simbolo sa kinabuhi maoy susama sa letrang “T” nga may linginong gunitanan diha sa ibabaw ug lagmit naghawas sa gihiusang mga sangkap sa pagsanay sa lalaki ug babaye. Ang Ehiptohanong mga bathala sagad gihubit nga naggunit sa crux ansata.​—HULAGWAY, Tomo 2, p. 530.

Daghang linalang ang gisimba ingong sagrado sa mga Ehiptohanon. Kini naglakip sa torong baka, iring, bayeng baka, buaya, banog, baki, hippopotamus, langgam nga ibis, irong ihalas, leyon, laking karnero, bakukang, tanga, halas, buwitre, ug lobo. Hinuon, ang pipila niini sagrado lamang sa usa ka dapit sa Ehipto apan dili sagrado sa laing dapit, ug gani, tungod niini misangpot usahay ang pag-ulbo sa sibil nga mga gubat. Dili lamang kay ang mga hayop sagrado ngadto sa pipila ka diyos, kondili ang pipila niini giisip pa gani ingong mga inkarnasyon sa usa ka diyos o diyosa. Pananglitan, ang torong baka nga Apis giisip nga mao mismo ang inkarnasyon sa diyos nga si Osiris ug kini giisip usab nga naggikan sa diyos nga si Ptah.

Matod ni Herodotus (II, 65-67), ang usa ka tawo nga tinuyong nagpatay ug usa ka sagradong hayop pagapatyon; kon ang pagpatay sa hayop dili tinuyo, ang mga saserdote magpahamtang ug multa. Apan, ang makapatay ug usa ka langgam nga ibis o usa ka banog, tinuyo man o dili, pagapatyon, nga sagad himoon sa mapungtanong panon sa mga tawo. Sa dihang mamatay ang usa ka iring, ang tanan diha sa panimalay magkiskis sa ilang mga kilay, apan kon mamatay ang usa ka iro sila magkiskis sa ilang tibuok lawas. Ang sagradong mga hayop ipreserbar ug himoan ug kuntodo nga paglubong. Lakip sa gipreserbar nga mga hayop nga nakaplagan mao ang torong baka, iring, buaya, ug banog, sa paghisgot lamang ug pipila.

Ang mga asoy sa mitolohiya naghubit sa Ehiptohanong mga bathala ingong adunay tawhanong mga kahuyangon ug pagkadili-hingpit. Sila giingong nakasinati ug kagul-anan ug kalisang ug sa daghang higayon nameligro. Ang diyos nga si Osiris gipatay. Si Horus, sa pagkabata, giingong nakasinati ug mga kaul-ol sa sulod nga bahin sa iyang lawas, mga paglabad sa ulo, ug pagkalibag dugo ug namatay tungod kay gipaak sa tanga, apan dayon giingon nga nabuhi pag-usab. Si Isis gituohan nga nakaagom ug hubaghubag sa suso nga nagnana. Tungod sa pagkatigulang, giingon nga ang kusog sa diyos-adlaw nga si Ra nahanaw na ug ang laway nagtulo gikan sa iyang baba. Ang iyang kinabuhi nameligro human paaka sa halas nga hinimo ni Isis pinaagig salamangka, apan siya naulian ra tungod sa mga hurimhurim ni Isis. Si Sekhmet, usa ka diyosa nga naghawas sa malaglagong gahom sa adlaw, gihubit ingong uhaw sa dugo. Siya malipay nga mopatay ug mga tawo nga tungod niana giingon nga si Ra nahadlok kon unsay mahitabo sa tawhanong rasa. Aron maluwas ang katawhan gikan sa pagkapuo, si Ra nagkatag ug 7,000 ka tibod sa sambog nga serbesa ug prutas nga granada diha sa panggubatan. Kay naghunahunang kadto maoy dugo sa tawo, gitodahan kini pag-inom ni Sekhmet hangtod nga siya nahubog na kaayo ug wala na makapadayon sa iyang pagpamatay. Giingon nga gihubog ni Nephthys ang iyang igsoong lalaki nga si Osiris, ang bana sa iyang igsoong babaye nga si Isis, ug dayon siya nakigsekso kang Osiris. Ang mga diyos-adlaw nga si Tem ug Horus gihulagway ingong tigmasturbar.

Makaiikag, sa dihang gihimo ni Paraon si Jose nga ikaduhang magmamando sa yuta sa Ehipto, si Jose gituboy ibabaw sa mga magsisimba sa bakak nga mga diyos sa Ehipto.​—Gen 41:​37-44.

Ang Napulo ka Hampak. Pinaagi sa mga hampak nga gipadangat nganha sa mga Ehiptohanon, si Jehova nagpakaulaw ug nagpahamtang ug paghukom batok sa ilang mga diyos. (Ex 12:12; Num 33:4; MGA HULAGWAY, Tomo 2, p. 530) Ang unang hampak, ang paghimo sa Nilo ug sa tanang katubigan sa Ehipto ngadto sa dugo, nagpakaulaw sa diyos-Nilo nga si Hapi. Ang pagkamatay sa mga isda sa Nilo maoy usa usab ka insulto sa relihiyon sa Ehipto, kay ang pipila ka matang sa mga isda gisimba ug gani gipreserbar pa. (Ex 7:19-21) Ang baki, nga gituohang simbolo sa pertilidad ug sa Ehiptohanong konsepto sa pagkabanhaw, giisip nga sagrado sa diyosa-baki nga si Heqt. Busa, ang hampak sa mga baki naghatag ug kaulawan niini nga diyosa. (Ex 8:5-14) Tungod sa ikatulong hampak, ang salamangkerong mga saserdote miila sa ilang kapildihan sa dihang ang abog wala nila mahimong mga tagnok pinaagi sa ilang tinagong mga kalaki. (Ex 8:16-19) Ang diyos nga si Thoth gipasidunggan nga maoy nagmugna sa salamangka o tinagong mga kalaki, apan bisan pa niana, kini nga diyos wala makatabang sa salamangkerong mga saserdote sa pagsundog sa ikatulong hampak.

Ang kalainan tali sa mga Ehiptohanon ug sa mga magsisimba sa matuod nga Diyos tin-awng makita sukad sa ikaupat nga hampak. Samtang ang mga panon sa langaw mihugpa sa mga balay sa mga Ehiptohanon, ang mga Israelinhon nga didto sa yuta sa Gosen wala maapektohi. (Ex 8:​23, 24) Ang sunod nga hampak, ang kamatay nga midangat sa kahayopan, nagpakaulaw sa mga bathala sama sa diyosa-baka nga si Hathor, Apis, ug sa diyosa-langit nga si Nut, kinsa gipanamkon ingong usa ka baka nga may mga bituon nga gipatapot sa iyang tiyan. (Ex 9:1-6) Ang hampak sa mga hubag nagpakaulaw sa mga diyos ug mga diyosa nga gituohang nagbaton ug mga gahom sa pagpanambal, sama kang Thoth, Isis, ug Ptah. (Ex 9:8-11) Ang grabeng ulan nga yelo nagpakaulaw sa mga diyos nga giisip nga nagkontrolar sa kinaiyahan; pananglitan, kang Reshpu, kinsa mopatim-awng gituohan nga maoy nagkontrolar sa kilat, ug kang Thoth, kinsa giingong naggahom sa ulan ug dalugdog. (Ex 9:22-26) Ang hampak sa dulon nagpahinabo ug kapildihan sa mga diyos nga gituohang tinong makahatag ug dagayang ani, ug ang usa niini mao ang diyos sa pertilidad nga si Min, kinsa giisip ingong tigpanalipod sa mga pananom. (Ex 10:12-15) Lakip sa mga bathala nga napakaulawan tungod sa hampak nga kangitngit mao ang mga diyos-adlaw, sama kang Ra ug Horus, ug usab kang Thoth nga diyos sa bulan ug gituohan nga mao ang maghahan-ay sa adlaw, bulan, ug mga bituon.​—Ex 10:​21-23.

Ang kamatayon sa mga panganay naghatag ug kinadak-ang kaulawan sa Ehiptohanong mga diyos ug mga diyosa. (Ex 12:12) Ang mga magmamando sa Ehipto sa pagkatinuod nag-isip sa ilang kaugalingon ingong mga diyos, nga mga anak ni Ra, o Amon-Ra. Giingon nga si Ra, o Amon-Ra, nakigsekso sa rayna. Busa, ang anak nga lalaki nga natawo giisip ingong usa ka inkarnasyon nga diyos ug gipahinungod ngadto kang Ra, o Amon-Ra, didto sa iyang templo. Tungod niini, ikaingong ang kamatayon sa panganay ni Paraon nagkahulogan gayod ug kamatayon sa usa ka diyos. (Ex 12:29) Usa gayod kini ka dakong insulto sa relihiyon sa Ehipto, ug ang bug-os nga pagkawalay-mahimo sa tanang bathala nadayag diha sa ilang pagkawalay-katakos sa pagluwas sa panganay sa mga Ehiptohanon gikan sa kamatayon.​—Tan-awa ang AMON Num. 4.

Canaanhong mga Bathala. Gipakita sa dili-Biblikanhong mga reperensiya nga ang diyos nga si El giisip ingong mao ang maglalalang ug soberano. Bisan tuod nga si El daw wala kaayo magtagad sa mga kalihokan sa yuta, siya sa daghang higayon gipakita nga giduol sa ubang mga bathala nga may mga hangyo. Si El gihulagway ingong usa ka rebelyosong anak nga nagpalagpot sa trono ug nagkapon sa iyang kaugalingong amahan, ug usab ingong usa ka mabangis nga tigpanglupig, mamumuno, ug mananapaw. Diha sa Ras Shamra nga mga teksto, si El gihisgotan ingong “amahan nga toro” ug gihulagway nga ubanon ang buhok ug ubanon ang bungot. Ang iyang asawa mao si Asera, kinsa giingong inahan sa mga diyos, samtang si El giisip ingong amahan sa mga diyos.

Apan, ang labing ilado sa Canaanhong mga diyos mao ang diyos sa pertilidad nga si Baal, usa ka bathala sa langit ug sa ulan ug bagyo. (Huk 2:​12, 13) Diha sa Ras Shamra nga mga teksto, si Baal sagad gitawag nga anak nga lalaki ni Dagon, bisan tuod nga si El gihisgotan usab ingong iyang amahan. Ang igsoong babaye ni Baal nga si Anat gipakita nga nagtawag kang El ingong iyang amahan ug si El, sa baylo, nagtawag kaniya ingong iyang anak nga babaye. Busa, si Baal lagmit nga giisip ingong anak nga lalaki ni El, bisan tuod siya gilantaw usab ingong apong lalaki ni El. Gihulagway sa mga asoy sa mitolohiya nga si Baal miatake ug midaog batok kang Yamm, ang diyos nga nagbantay sa katubigan ug daw maoy paborito o pinalanggang anak ni El. Apan napatay si Baal sa iyang pagpakig-away kang Mot, kinsa giisip ingong anak nga lalaki ni El ug mao ang diyos sa kamatayon ug kahulaw. Busa, ang Canaan, sama sa Babilonya, adunay diyos nga nakaagom ug mapintas nga kamatayon ug human niana nabuhi pag-usab.​—Tan-awa ang BAAL Num. 4.

Si Anat, Asera, ug Astoret mao ang pangunang mga diyosa nga gihisgotan diha sa Ras Shamra nga mga teksto. Bisan pa niana, mopatim-aw nga halos managsama ang mga papel niini nga mga diyosa. Sa Sirya, diin didto nakaplagan ang Ras Shamra nga mga teksto, si Anat giisip ingong asawa ni Baal, sanglit siya, bisan tuod sublisubling gihisgotan ingong “dalaga,” gipakita nga nakigsekso kang Baal. Apan ang rekord sa Kasulatan naghisgot lamang kang Astoret ug sa sagradong poste, o si Asera, maylabot kang Baal. Busa, si Asera ug usab si Astoret giisip usahay ingong mga asawa ni Baal.​—Huk 2:13; 3:7; 10:6; 1Sa 7:4; 12:10; 1Ha 18:19; tan-awa ang ASTORET; SAGRADONG HALIGI; SAGRADONG POSTE.

Gipakita sa mga paghisgot kang Anat diha sa Ras Shamra nga mga teksto nga ubos ang panglantaw sa mga Canaanhon sa mga bathala ug ingon gayod usab niini ang panglantaw sa mga Siryanhon. Si Anat gihubit ingong ang labing maanyag taliwala sa mga igsoong babaye ni Baal, apan hilabihan ka masuk-anon. Siya gihulagway nga nanghulga sa pagbuak sa bagolbagol sa iyang amahan nga si El ug ipaagay sa iyang ubanong buhok ang dugo ug sa iyang ubanong bungot ang nag-apol nga dugo kon si El dili mosunod sa iyang mga kagustohan. Sa laing higayon si Anat gipakita nga mipatay ug daghan. Siya nagsab-it ug mga ulo sa iyang likod ug nagtakin ug mga kamot sa iyang bakos, ug siya milusbog sa tagatuhod nga dugo ug sa tagahawak nga nag-apol nga dugo sa mga tawong maisog. Ang iyang kalipay sa maong pag-ulag dugo mabanaag sa mga pulong: “Ang iyang atay midako sa pagkatawa, ang iyang kasingkasing napuno sa kalipay.”​—Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, pp. 136, 137, 142, 152.

Ang hilabihan ka ngil-ad ug malaw-ay nga kinaiyahan sa Canaanhong pagsimba nagpasiugda sa pagkamatarong sa pagpahamtang sa Diyos ug kalaglagan nganha sa mga molupyo sa yuta. (Lev 18; Deu 9:​3, 4) Apan, tungod kay wala tumana sa bug-os sa mga Israelinhon ang gisugo sa Diyos, sa ngadtongadto sila nalit-agan sa malaw-ayng mga buhat nga nalangkit sa pagsimba sa Canaanhong mga diyos.​—Sal 106:​34-43; tan-awa usab ang CANAAN, CANAANHON Num. 2.

Mga Bathala sa Medo-Persia. Adunay mga timailhan nga ang mga hari sa Imperyo sa Medo-Persia maoy mga Zoroastrianhon. Bisan tuod dili kapamatud-an o ikapanghimakak nga si Ciro nga Bantogan misagop sa mga pagtulon-an ni Zoroaster, sukad sa panahon ni Dario I ang mga inskripsiyon sa mga monarko sublisubling naghisgot kang Ahura Mazda, ang pangunang bathala sa Zoroastrianismo. Si Dario I naghisgot kang Ahura Mazda ingong maglalalang sa langit, sa yuta, ug sa tawo, ug siya naglantaw niini nga diyos ingong ang usa nga naghatag kaniyag kaalam, pisikal nga kabatid, ug gingharian.

Gituohan sa Zoroastrianismo ang duha ka independente nga mga diyos, ang usa maayo ug ang lain daotan. Si Ahura Mazda giisip nga mao ang maglalalang sa tanang maayong mga butang, samtang si Angra Mainyu giisip nga mao ang maglalalang sa tanang daotan nga butang. Gituohan nga kining naulahi makahimo sa pagpahinabog mga linog, bagyo, balatian, ug kamatayon maingon man sa paghulhog ug kasamok ug gubat. Ang ubos-ubos nga mga espiritu gituohan nga motabang niining duha ka diyos sa pagpahinabo sa ilang mga kalihokan.

Ang simbolo sa diyos nga si Ahura Mazda maoy sama gayod sa larawan sa Asiryanhong si Asur, nga mao, usa ka lingin nga pak-an, nga gikan niana usahay mogula ang usa ka bungoton nga tawo nga may nagtuybo nga ikog sa langgam.

Si Ahura Mazda lagmit maoy bahin sa usa ka triad. Kini gipaila sa kamatuoran nga si Artajerjes Mnemon nangayog proteksiyon kang Ahura Mazda, Anahita (usa ka diyosa sa tubig ug sa pertilidad), ug kang Mithra (usa ka diyos sa kahayag), ug ang iyang pagtukod pag-usab sa Hall of Columns (lawak nga nahimutangan sa trono) didto sa Susa iyang gipasidungog sa tabang niining tulo ka bathala.

Ang ubay-ubayng mga eskolar naglangkit kang Anahita sa Babilonyanhong si Ishtar. Si E. O. James diha sa iyang basahon nga The Cult of the Mother-Goddess (1959, p. 94) nag-ingon: “Siya gisimba ingong ‘ang Dakong Diyosa kansang ngalan maoy Mahal nga Ginang’, ang ‘gamhanan sa tanan nga imaculada o putling usa’, nga nagputli ‘sa binhi sa mga lalaki ug sa tagoangkan ug sa gatas sa mga babaye’. . . . Sa pagkatinuod, siya ang Iranianhong katumbas sa Siryanhong si Anat, sa Babilonyanhong si Inanna-Ishtar, sa Hitihanong diyosa sa Comana, ug sa Gregong si Aprodita.”

Sumala sa Gregong historyador nga si Herodotus (I, 131), gisimba usab sa mga Persianhon ang mga elemento sa kinaiyahan ug ang langitnong mga butang. Siya misulat: “Labot sa mga batasan sa mga Persianhon, ako nakaila kanila nga ingon niini. Dili nila kostumbre nga maghimo ug magpatindog ug mga estatwa ug mga templo ug mga halaran, kondili kadtong nagbuhat niana giisip nilang buangbuang, ingon sa akong gihunahuna, tungod kay sila wala gayod magtuo nga ang mga diyos, ingon sa gituohan sa mga Grego, maoy sama sa dagway sa mga tawo; apan sila nagtawag sa langit nga Zeus, ug kaniya sila motanyag ug halad didto sa mga kinatumyan sa mga bukid; sila motanyag usab ug mga halad ngadto sa adlaw ug sa bulan ug sa yuta ug sa kalayo ug sa tubig ug sa mga hangin. Kini mao lamang ang mga diyos nga ilang gihalaran sukad pa sa sinugdan; ilang nakat-onan sa ulahi, ang paghalad ngadto sa ‘langitnong’ si Aprodita, gikan sa mga Asiryanhon ug mga Arabianhon. Siya gitawag sa mga Asiryanhon ingong si Mylitta, sa mga Arabianhon ingong si Alilat, sa mga Persianhon ingong si Mitra.”

Ang Zend-Avesta, ang sagradong Zoroastrianhon nga mga sinulat, sa pagkatinuod naundan ug mga pag-ampo ngadto sa kalayo, sa tubig, ug sa mga planeta ingon man ngadto sa kahayag sa adlaw, bulan, ug sa mga bituon. Ang kalayo gihisgotan gani ingong anak nga lalaki ni Ahura Mazda.

Bisan tuod siya lagmit usa ka Zoroastrianhon, si Haring Ciro ginganlan sa tagna sa Bibliya ingong ang usa nga tinudlo ni Jehova sa pagpukan sa Babilonya ug sa pagpagula sa nabihag nga mga Hudiyo. (Isa 44:​26–​45:7; itandi ang Pr 21:1.) Human malaglag ang Babilonya niadtong 539 W.K.P., ang mga Israelinhon nailalom sa mga Medo-Persianhon nga Zoroastrianhon.

Gresyanhong mga Bathala. Gipadayag sa usa ka pagtuon nga ang kinaiyahan sa mga diyos ug mga diyosa sa karaang Gresya naggikan sa Babilonya. Si Propesor George Rawlinson sa Unibersidad sa Oxford nag-ingon: “Ang tataw nga kaamgiran sa Caldeanhong sistema nianang sa Klasikal nga Mitolohiya daw takos hatagan ug partikular nga pagtagad. Kini nga kaamgiran kasagaran kaayo, ug amgid kaayo sa pipila ka bahin, nga dili maisip nga aksidente lamang ang maong kaamgiran. Diha sa mga Templo sa Gresya ug sa Roma, ug nianang sa Caldea, ang samang katibuk-ang pagkagrupo mamatikdan; ang samang pagkasunodsunod sa mga talaan sa kagikan dali nga masubay; ug sa pipila ka kahimtang bisan ang pamilyar nga mga ngalan ug mga titulo sa klasikal nga mga bathala tatawng nagpadayag ug nagpatin-aw nga kini naggikan sa Caldeanhong mga tinubdan. Wala gayoy duhaduha nga sa usa ka paagi o sa lain dihay komunikasyon sa mga tinuohan​—ang pagpasa sa mga hunahuna sa mitolohiya ug mga ideya sa dugay na kaayong mga panahon, gikan sa mga baybayon sa Gulpo sa Persia ngadto sa kayutaan daplin sa Mediteranyo.”​—The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World, 1885, Tomo I, pp. 71, 72.

Ang pagtuis sa pahayag sa Diyos labot sa gisaad nga binhi lagmit makita diha sa mga sugilanon sa mitolohiya nga nag-asoy bahin sa diyos nga si Apolo nga mipatay sa halas nga si Python, ug bahin sa bata nga si Hercules (ang anak nga lalaki ni Zeus ug sa yutan-ong babaye nga si Alcmene) nga mituok ug duha ka halas. Mitungha na usab ang pamilyar nga tema bahin sa usa ka diyos nga namatay ug dayon nabuhi pag-usab. Tuigtuig gihandom ang mapintas nga kamatayon ni Adonis ug ang iyang pagkabuhi; ang mga babaye mao ang ilabinang nagminatay tungod sa iyang kamatayon ug nagdalag mga larawan sa iyang lawas nga samag nagprosesyon panahon sa paglubong ug sa ulahi naglabay niini ngadto sa dagat o sa mga tubod. Si Dionysus o Bacchus mao ang laing bathala kansang mapintas nga kamatayon ug pagkabuhi pag-usab gihandom sa mga Grego; siya, sama kang Adonis, gituohan nga mao ang Babilonyanhon nga si Tamuz.

Ang mga sugilanon sa mitolohiya naghimo sa Gresyanhong mga diyos ug mga diyosa nga sama gayod sa mga lalaki ug mga babaye. Bisan tuod gituohan nga ang mga diyos mas dagko ug labaw sa mga tawo sa kaambongan ug kusog, ang ilang mga lawas gihulagway nga sama sa lawas sa mga tawo. Sanglit ang ilang kaugatan gituohang giagayan sa “ichor” o langitnong pluwido, imbes sa dugo, ang mga lawas sa mga bathala giisip nga dili madunot. Bisan pa niana, gituohan nga ang mga tawo, pinaagi sa ilang mga hinagiban, makapahamtang ug sakit nga mga samad nganha sa mga diyos. Apan, gikaingon nga ang mga samad kanunayng maalim ug nga ang mga diyos nagpabiling batan-on.

Sa dakong bahin, ang mga bathala sa mga Grego gihulagway nga mga imoral kaayo ug may tawhanong mga kahuyangan. Sila nag-awayay, nagbugnoay sa usag usa, ug gani nagkunsabo batok sa usag usa. Si Zeus, ang supremong diyos sa mga Grego, gikaingon nga nagpalagpot sa trono sa iyang kaugalingong amahan nga si Cronus. Una pa niini, si Cronus nagpalagpot sa trono ug usab nagkapon sa iyang amahan nga si Uranus. Si Uranus ug Cronus parehong gihulagway ingong mapintas nga mga amahan. Gitago dayon ni Uranus sa yuta ang iyang mga anak nga gipanganak sa iyang asawa nga si Gaea, nga wala gani magtugot kanila nga makakita sa kahayag. Sa laing bahin, gilamon ni Cronus ang mga batang gipanganak kaniya ni Rhea. Lakip sa dulumtanang mga buhat nga gibuhat sa pipila ka bathala mao ang pagpanapaw, pakighilawas, insesto, paglugos, pagpamakak, pagpangawat, paghuboghubog, ug pagbuno. Kadtong dili mauyonan sa usa ka diyos o diyosa gihulagway nga gisilotan sa labing mabangis nga paagi. Pananglitan, ang satyr (pormag-hayop nga diyos) nga si Marsyas, nga naghagit sa diyos nga si Apolo sa usa ka panagtigi sa musika, gigapos ni Apolo diha sa usa ka punoan sa kahoy ug gipanitan nga buhi. Ang diyosa nga si Artemis gikaingong naghimo sa mangangayam nga si Actaeon nga laking osa ug dayon nagpalapa kaniya sa iyang kaugalingong mga iro tungod kay si Actaeon nakakita sa iyang pagkahubo.

Siyempre, ang uban nagtuo nga kining mga sugilanon sa mitolohiya maoy mga handurawan lamang sa mga magbabalak. Apan bahin niini, niadtong ikalima nga siglo K.P. si Augustine misulat: “Bisan tuod sila nangatarongan nga kini nga mga sugilanon bahin sa ilang mga diyos dili tinuod, kondili mga minugna ug mga tumotumo lamang sa mga magbabalak, kini mahimong mas dulumtanan kon gitahod nimo ang kaputli sa imong relihiyon: ug sa dihang imong makita ang pagkadaotan sa yawa, aduna pa bay molabaw niini sa pagkamalipatlipaton ug sa pagkamalansison? Kay sa dihang butangbutangan ang matinud-anon ug takos nga magmamando sa usa ka nasod, dili ba ang pagbutangbutang mas daotan ug dili mapasaylo, sanglit ang kinabuhi niini nga magmamando nga gibutangbutangan mas hinlo ug mas maayo kay sa bisan unsa sa maong butang?” (The City of God, Basahon II, kap IX) Bisan pa niana, ang kabantog sa mga asoy sa mga magbabalak nga gidula diha sa Gregong entablado nagpakita nga ang kinabag-an wala mag-isip niini ingong pagbutangbutang apan nakauyon niini. Ang imoralidad sa mga diyos nagpakamatarong sa sayop nga mga buhat sa tawo ug kini gipaboran sa katawhan.​—Tan-awa ang GRESYA, GREGO (Gregong Relihiyon).

Tungod sa ministeryo ni apostol Pablo nahibalag niya ang mga magsisimba sa Gresyanhong mga diyos nga si Zeus ug Hermes. (Buh 14:​12, 13) Gipakita sa mga taga-Atenas ang ilang kahadlok sa mga bathala pinaagi sa pagtukod ug daghang mga templo ug mga halaran. (Buh 17:​22-29) Ang hilabihang seksuwal nga imoralidad nga maoy bahin sa Gresyanhong pagsimba nakaapektar pa gani sa Kristohanong kongregasyon sa Corinto, nga tungod niana kinahanglang badlongon ni apostol Pablo ang maong kongregasyon.​—1Co kap 5.

Romanhong mga Bathala. Ang relihiyon sa mga Romano naimpluwensiyahan pag-ayo sa mga Etruscanhon, usa ka katawhan nga sagad gituohang naggikan sa Asia Minor. Ang pagpanag-an tinong naglangkit sa relihiyon sa mga Etruscanhon nianang sa mga Babilonyanhon. Pananglitan, ang yutang-kulonon nga mga modelo nga pormag atay nga gigamit sa pagpanag-an nga nakaplagan sa Mesopotamia susama sa bronseng modelo nga pormag atay nga nakaplagan didto sa Piacenza sa rehiyon sa Emilia-Romagna, Italya. Busa, sa dihang gisagop sa mga Romano ang Etruscanhong mga bathala, ikaingon nga ilang napanunod ang kabilin nga naggikan sa Babilonya. (Tan-awa ang ASTROLOGO.) Ang Romanhong triad nga si Jupiter (ang supremong diyos, usa ka diyos sa langit ug kahayag), Juno (ang asawa ni Jupiter nga giisip ingong nagdumala sa mga butang nga nalangkit sa mga babaye), ug Minerva (usa ka diyosa nga nagdumala sa tanang produkto nga ginama sa kamot) maoy katumbas sa Etruscanhong si Tinia, Uni, ug Menrva.

Sa paglabay sa panahon, ang iladong mga diyos sa Grego nahilakip sa pundok sa Romanhong mga diyos, bisan tuod sila nailhan sa lahi nga mga ngalan. Dugang pa, ang mga bathala sa uban pang kayutaan gisagop sa mga Romano, lakip ang Persianhong si Mithras (kansang adlawng-natawhan gisaulog sa Disyembre 25) ug ang Frigiahanon nga diyosa sa pertilidad nga si Cybele ug ang Ehiptohanong si Isis, ug kining ulahing duha ka diyosa gituohan nga mao ang Babilonyanhong si Ishtar. Mao man usab, gipakadiyos ang Romanong mga emperador.

Si Saturno gisimba tungod sa paghatag ug panahon sa kauswagan sa Roma. Ang Saturnalia, nga sa sinugdan usa ra ka adlaw nga pista sa pagpasidungog kaniya, sa ulahi gihimong pito-ka-adlaw nga pagsaulog sa ulahing katunga nga bahin sa Disyembre. Makita sa maong okasyon ang hilabihang paghudyaka. Adunay pagbayloay ug mga regalo, sama sa mga prutas nga ginama sa talo ug mga kandila, ug ang mga monyeka nga ginama sa yutang-kulonon gihatag ilabina ngadto sa mga bata. Sa panahon sa pangilin, walay gipahamtang nga silot. Sirado ang mga eskuylahan ug mga korte tungod kay pista; bisan ang pagpakiggubat gihunong. Ang mga ulipon nagbayloay ug puwesto sa ilang mga agalon ug sila gihatagag kagawasan sa pagsulti, nga dili mahadlok nga silotan.

Ang unang mga Kristohanon midumili sa pagpakigbahin sa Romanhong pagsimba, ilabina sa pagsimba sa emperador, nga naghimo kanilang tumong sa mabangis nga paglutos. Sila lig-on sa ilang baroganan sa ‘pagsugot sa Diyos ingong magmamando inay sa mga tawo,’ nga midumili sa paghatag ngadto sa Romanong mga magmamando sa pagsimba nga iya lamang sa Diyos.​—Buh 5:29; Mar 12:17; tan-awa ang ROMA (Relihiyon).

Ang Kalainan sa mga Diyos sa Kanasoran ug Kang Jehova. Karong adlawa ubay-ubay sa mga diyos nga gihisgotan sa Bibliya maoy mga ngalan na lamang. Bisan tuod ang ilang mga magsisimba usahay maghalad pa gani sa ilang mga anak ngadto kanila, ang bakak nga mga diyos dili makaluwas niadtong naglaom kanila alang sa tabang sa panahon sa panginahanglan. (2Ha 17:31) Busa, tungod sa iyang militaryong mga kalamposan, ang hari sa Asirya, pinaagi sa iyang tigpamaba nga si Rabsake, nanghambog: “Ang mga diyos sa mga nasod nakaluwas ba ang matag usa sa iyang kaugalingong yuta gikan sa kamot sa hari sa Asirya? Hain man ang mga diyos sa Hamat ug sa Arpad? Hain man ang mga diyos sa Separvaim, sa Hena ug sa Iva? Naluwas ba nila ang Samaria gikan sa akong kamot? Kinsa taliwala sa tanang diyos sa kayutaan ang nakaluwas sa ilang yuta gikan sa akong kamot, aron nga si Jehova magluwas sa Jerusalem gikan sa akong kamot?” (2Ha 18:​28, 31-35) Apan dili sama niadtong bakak nga mga diyos, wala pakyasa ni Jehova ang iyang katawhan. Sa usa lamang ka gabii gipatay sa manulonda ni Jehova ang 185,000 sa kampo sa mga Asiryanhon. Kay napaubos, ang hambogirong Asiryanhong monarko nga si Senakerib mipauli sa Nineve, ug sa ulahi gipatay sa duha sa iyang mga anak nga lalaki didto sa templo sa iyang diyos nga si Nisrok. (2Ha 19:17-19, 35-37) Sa pagkatinuod, “ang tanang diyos sa mga katawhan maoy walay-bili nga mga diyos; apan si Jehova, siya nagbuhat sa mga langit.”​—Sal 96:5.

Dili lamang kay ang bakak nga mga diyos adunay mga kinaiyahan nga susama sa mga nagbuhat kanila, kondili ang katawhan usab nahisama sa mga diyos nga ilang ginasimba. Sa pag-ilustrar: Si Haring Manases sa Juda maoy debotado sa bakak nga mga diyos ug nagpaagi pa gani sa iyang anak nga lalaki sa kalayo. Apan ang masibotong pagsunod ni Manases sa bakak nga pagsimba wala maghimo kaniya nga usa ka maayong hari. Hinuon, siya nahimong sama sa uhaw-sa-dugo nga mga bathala nga iyang gisimba, nga nag-ula ug hilabihan ka daghang inosenteng dugo. (2Ha 21:1-6, 16) Kasukwahi kaayo niini, ang mga magsisimba sa matuod nga Diyos naningkamot nga mahimong mga tigsundog sa ilang Hingpit nga Magbubuhat, nga nagpakitag bunga sa iyang espiritu: gugma, kalipay, pakigdait, hataas-nga-pailob, kalulot, pagkamaayo, pagtuo, kalumo, ug pagpugong-sa-kaugalingon.​—Efe 5:1; Gal 5:​22, 23.