Rongorong Möngüngüün Mwelien Letipach
“[Än Kot we] alluk ese nom ren ekkewe Jentail, nge . . . ra pwisin fori ekkewe foforun ewe alluk.”—ROM 2:14.
1, 2. (a) Chommong ra fet pokiten ar mochen älisi aramas? (b) Ikkefa ekkoch pworaus lon Paipel ussun kaworen älillis ngeni aramas?
EMÖN mwän, rüwe ierin, mi üri mään kawakaw a nom lon eü leenien kusa, iwe, a turutiu woon ewe kinaisen. Emön mi küna an turutiu a likitalo pöün nöün kewe nengngin, iwe, a mwetetiu ren. A ätekinalong ena mwän mi üri mään kawakaw lon eü warawar lefilen ekkewe kinaisen, iwe, a chapetiu woon pwe ete feiengaü ren ewe kusa mi ssäto me kaülo aseer. Eli ekkoch repwe apasa pwe ena mwän a fokkun pwora, nge iei alon: “Ürürün pwe sipwe föri minne mi pwüng. Üa älisi ewe mwän pokiten ai tongei, nge esap fän iten ai upwe iteföülo.”
2 Eli ka silei emön mi älisi aramas inaamwo ika a tongeni feiengaü are mälo ren minne a föri. A ina ussun chommong lupwen ra aopa ekkoch chon ekis lon ewe Oruuen Maunen Fönüfan. Pwal chechchemeni mwo pworausen ewe aposel Paul me chienan kewe 275 lupwen a ta waar we me orossetin Malta, arap ngeni Sicily. Chon ena fönü ra älisi ekkena chon ekis me “fokun kirikiröch ngeni[ir].” (Fofor 7:27–28:2) Are, ifa ussun ewe nengnginin Israel mi kirekiröch ngeni emön lein ekkewe chon Siria e eolo ren? (2 King 5:1-4) Pwal ekieki mwo än Jises we kapas awewe mi föülo ussun ewe re Sameria mi kirekiröch. Emön samol fel me emön chon Lifai rese mochen älisi emön aramaser mi lükünümä, nge emön chon Sameria a achocho le älisi. Seni loom loom, ena kapas awewe a kküü letipen chommong aramas woon unusen fönüfan.—Luk 10:29-37.
3, 4. Chöüfetällin än aramas awora älillis a pwäratä met ussun ewe ekiek pwe aramas ra popu seni man?
3 A enlet pwe sia manau lon “fansoun weires,” iwe, chommong aramas ra “mwocho” me “oput minne mi murinno.” (2 Timoti 3:1-3) Nge met, sise fen küna än aramas föfför mürinnö me pwal pwisin küna älillis seni? A fokkun chöüfetäl än aramas ekiekin awora älillis, inaamwo ika repwe lus ren, ina minne, ekkoch ra apasa pwe ina “pükün nikinikin aramas.”
4 Sia küna än aramas awora älillis fän tong lon fönü meinisin, iwe, a ü ngeni ewe ekiek pwe aramas ra popu seni man are fisitä seni än “ekkewe man akkuffengen lefiler ika iön leir epwe manau.” Emön sou tipatchem mi emmweni än chon Merika kütten pworausen kifetin lon inisin aramas itan Francis S. Collins a apasa: “Iir mi lükü pwe aramas ra popu seni man ra ekieki pwe man me aramas ra chök eteneki pwisin iir me chon ar mwich, [are, eterenges, lewo, are lamalam]. . . . Nge ren enletin, aramas ra kan älisi pwal mwo nge chokkewe rese sissileer are mi fokkun sokkolo nonnomur. . . . A ü ngeni ar lükü pwe aramas ra popu seni man.”
“Möngüngüün Mwelien Letipach”
5. Fän chommong, met sia kan küna lon manauen aramas?
5 Iei alon Professor Collins ussun än aramas eteneki me föri minne mi mürinnö fän iten aramas: “Ina möngüngüün mwelien letipach a kökkö pwe sipwe älisi aramas, inaamwo ika esap wor liwinin ach älillis.”a Eli an kapas ussun “mwelien letipach” epwe ächema ngenikich ussun minne ewe aposel Paul a affata: “Ewe alluk ese nom ren ekkewe Jentail, nge lupwen ra pwisin fori ekkewe foforun ewe alluk, ra alluku ngeni pwisin ir, inaamwo ika ewe alluk ese nom rer. A pwa pwe ekkewe foforun ewe alluk a makketiu lon letiper, o meefier kewe ra pwal pwarata, inaamo ika ekiekin letiper rese wewefengen, nge repwe tipi ngeni pwisin ir, are poluen ngenir.”—Rom 2:14, 15.
6. Pwata aramas meinisin repwe etittin mwen mesen Kot?
6 Lon nöün we taropwe ngeni chon Rom, Paul a affata pwe aramas repwe etittin mwen mesen Kot pun ra tongeni weweiti seni minne ra küna pwe a wor emön Kot me mei fet napanapan kewe. A ina ussun “seni chok ewe fansoun Kot a foriata fonufan.” (Rom 1:18-20; Kölfel 19:1-4) Pwüngün pwe chommong ra kan tunalo ewe Chon Föriir, iwe, ra filatä pwe repwe föfföri mettoch mi fokkun ngaü. Nge, letipen Kot pwe aramas repwe weweiti pwe i emön Kot mi pwüng, iwe, repwe aier seni föfförür mi ngaü. (Rom 1:22–2:6) A wor eü popun mi pöchökkül ekkewe chon Jus repwe föri ina ussun, pun ra angei än Kot Allük ren Moses. Nge ürürün pwe ekkewe aramas ese nom rer “an Kapas” repwe pwal weweiti pwe a wor emön Kot.—Rom 2:8-13; 3:2.
7, 8. Ifa ükükün chöüfetällin än aramas meefi minne mi pwüng me mwääl, me met ei mettoch a affata?
7 Iei eü popun aramas meinisin repwe itä weweiti pwe a wor emön Kot me siwili föfförür, pun ra tongeni meefi lon letiper minne a pwüng me mwääl. Ach tufichin meefi minne mi pwüng a affata pwe a wor mwelien letipach. Ekieki mwo ei kapas awewe: Ekkoch semirit ra tettelilo pwe repwe nikamwaaüch. Emön leir mi kukumwir a ssälo pwe epwe akkom, nge chienan kana ra ereni, ‘Ese pwüng!’ Iei eü kapas eis sipwe ekieki: Pwata chommong semirit ra tongeni meefi met mi pwüng me met ese pwüng? Ena mettoch a affata pwe letiper a tongeni meefi minne a pwüng are mwääl. Iei makkeien Paul: “Ewe alluk ese nom ren ekkewe Jentail, nge lupwen ra pwisin fori ekkewe foforun ewe alluk . . . .” Sap minne a makkei, “Ika,” pwe ussun itä ese kon lien fiffis. Nge a makkei ena kapas “lupwen,” weween, a fiffis fän chommong. A wewe ngeni pwe aramas ra “pwisin fori ekkewe foforun ewe alluk,” weween, pwe mwelien letiper a amwökütüür pwe föfförür epwe tipeeü ngeni än Kot kewe allük mi mak lon Paipel.
8 Ena memmeef fän iten minne mi pwüng a kan pwälo lon chommong fönü. Emön professor lon Cambridge University a makkei pwe allükün chon Papilon, Kris, me Isip, me pwal chon Australia me American Indians, a erä pwe “mi ngaü kirikiringaü, ni manau, föfför mi otuputup me kapas chofona, iwe, a pwal apasa pwe aramas repwe kirekiröch ngeni ekkewe chinnap, kükkün, me iir mi apwangapwang.” Iwe, iei makkeien Professor Collins: “A ussun itä aramas lon fönü meinisin ra silei minne a pwüng me mwääl.” Ena pworaus ese ächema ngonuk ussun Rom 2:14?
Mei Fet Mwelien Letipom?
9. Met weween mwelien letipach, me ifa ussun epwe tongeni älisikich lupwen sia ekiekin föri och mettoch?
9 Sia küna lon Paipel pwe mwelien letipach a tongeni ekieki me etittina föfförüch. A ussun itä letipach a erenikich ika och föfför a pwüng are mwääl. Iei makkeien Paul ussun mwelien letipan: “Mwelien letipei mi nom fän nemenien Ngünmifel.” (Rom 9:1) Ren chök awewe, eli möngüngüün mwelien letipach epwe fosetä me mwen ach ekiekin föri och mettoch mi tongeni atai allükün Kot. Eli mwelien letipach epwe chosani och mettoch sia ekiekin föri, iwe, epwe tongeni erenikich ika epwe fet meefiach ika sipwe föri ena mettoch.
10. Fän chommong, ineet mwelien letipach a kan fosetä?
10 Iwe nge, fän chommong möngüngüün mwelien letipach epwe fosetä mwirin ach föri och mettoch. Lupwen Tafit a süssü seni King Saul, a tongeni süfölüngaü ngeni nöün Kot we king mi kepit, iwe, a ina ussun föfförün. Mwirin, “Tafit a mengiringir lon lelukan.” (1 Samuel 24:1-5; Kölfel 32:3, 5) Ese mak “mwelien letipan” lon ena pworaus, nge ina meefien Tafit, weween, mwelien letipan a apwüngü. A ina ussuch meinisin. Sia föri och mettoch, iwe mwirin, sia mengiringir ussun föfförüch. Lupwen ekkoch aramas rese mönatiu ar takises, mwelien letiper a apwüngüür, iwe mwirin, ra mönatiu. Ekkoch ra pwärawu ngeni pwülüwer kewe ar tipisin lisowu mwääl. (Ipru 13:4) Iwe nge, ika aramas repwe älleäsochisi mwelien letiper, repwe tongeni meefi kinamwe mwirin.
11. Pwata sipwe tongeni feiengaü ika sipwe chök ‘mwut ngeni mwelien letipach an epwe emmwenikich’? Aweweei mwo.
11 Iwe met, sipwe tongeni ‘mwut ngeni mwelien letipach an epwe ekkemmwenikich’? Iwe, a mürinnö ach sipwe akkaüseling ngeni möngüngüün mwelien letipach, nge epwe tongeni otupukich. Möngüngüün mwelien letipach epwe tongeni mwäällilo. (2 Korint 4:16) Ekieki mwo ei pworaus. Ewe Paipel a kapas ussun Stifen, emön mi tinikken le tapwelo mwirin Kraist mi “ur ren chen me manaman.” Ekkoch chon Jus ra ätekinau Stifen seni Jerusalem, iwe, ra nielo ren ar monei ngeni faü. Saul (nge i ewe aposel Paul mwirin) a ütä ünükkür, iwe, “a pwal tipeeü ren an [Stifen] epwe malo.” Ekkena chon Jus ra lükü pwe a pwüng ar föfför, ina minne, rese mengiringir. Neman a ina ussun Saul, pun mwirin, a “chuen chok ngasepwichiesini kapasen amosok o kapasen ninni usun noun ewe Samol kewe chon kaeo.” A ffat pwe möngüngüün mwelien letipan a mwäällilo.—Fofor 6:8; 7:57–8:1; 9:1.
12. Ifa eü mettoch a tongeni anapanapa möngüngüün mwelien letipach?
12 Met popun a ina ussun mwelien letipen Saul? Eli a ina ussun pokiten an chiechi ngeni ekkoch aramas. Awewe chök, chommong leich sia fen fos woon telephone ngeni emön mwän nge leüwan a ussun chök leüwen seman. Eli a ina ussun kosokosan pokiten an mwiri seman, nge eli a pwal mwiri ngingiin an fos. Iwe, a pwal ina chök ussun Saul, pokiten an pache ngeni chon Jus ra oput Jises me ü ngeni an kewe afalafal. (Jon 11:47-50; 18:14; Fofor 5:27, 28, 33) Ewer, eli chiechien Saul kewe ra anapanapa möngüngüün mwelien letipan.
13. Ifa ussun mönün wilioruch epwe tongeni anapanapa mwelien letipach?
13 Mönün wilioruch epwe pwal tongeni anapanapa mwelien letipach, ussun chök an epwe tongeni anapanapa ngingiich. (Mattu 26:73) Neman a ina ussun chon Asiria loom loom. Ra iteföülo lon pekin maun, me ra eliosu woon faü ar eriäfföüü chon eolo. (Nahum 2:11, 12; 3:1) A mak pwe chon Ninifa lon fansoun Jona rese silei sokkofesennin ‘peliemwäniir me peliefefiner.’ Weween, ese nom rer och allük fän iten ar repwe silei minne a pwüng are mwääl me ren ekiekin Kot. Iwe, ekieki met a tongeni fis ngeni mwelien letipen chon Ninifa pokiten ar mämmääritä lon ena telinimw! (Sona 3:4, 5; 4:11, NW) Iwe, pwal ina chök ussun lon ei fansoun, mwelien letipen emön aramas epwe tongeni fitalo ekiekin chon orun kewe.
Akkamürinnölo Möngüngüün Mwelien Letipach
14. Ifa ussun mwelien letipach a tipeeü ngeni minne Keneses 1:27 a apasa?
14 Jiowa a ngeni Atam me If ewe liffangen mwelien letiper, iwe, sia alemwiri seniir mwelien letipach. Keneses 1:27 a apasa pwe aramas ra fför lon napanapen Kot. Esap weween pwe inisich a ussun inisin Kot, pun Kot emön ngün nge kich futuk. Sia fför lon liosun Kot pun sia napanapeni napanapan kewe, pachelong ach tufichin meefi minne a pwüng me mwääl me mwelien letipach mi foffos ngenikich. Ena pworaus mi enlet a äiti ngenikich eü mettoch sipwe tongeni apöchökküla mwelien letipach ren, iwe, epwe nükücharetiu mwirin. Weween, sipwe alapalo sileach ussun ewe Chon Förikich me apöchökküla ach riri ngeni.
15. Ifa eü feiöch sipwe küna ika sipwe sissilei Semach we?
15 Ewe Paipel a apasa pwe Jiowa Semen oukich meinisin. (Aisea 64:8) Chon Kraist mi tuppwöl meinisin ra tongeni kö ngeni Kot Semer, ese lifilifil ika ra eäni ewe äpilükülükün ar repwe manau lon läng are woon fönüfan. (Mattu 6:9) Epwe itä iei mochenich, ach sipwe apöchökküla ach riri ngeni Semach we, me lechüni an kewe ekiek me allük. (Jemes 4:8) Esap ina ussun ekiekin chommong. Ra ussun chök ekkewe chon Jus, nge iei alon Jises ngeniir: “Ami ouse mo rong leuwan, ouse mo pwal kuna lapalapan, o an kapas ese pwal nonnom remi.” (Jon 5:37, 38) Sise kan rong wesewesen leüwen Kot, nge sia tongeni silei napanapen an ekiek ren ach äkkälleäni an kapas, iwe mwirin, sipwe tongeni äppirü napanapan me meefian.
16. Pworausen Josef a affata met ussun ach ekkemiriti me akkaüseling ngeni mwelien letipach?
16 Pworausen Josef lon imwen Potifar a affata ena mettoch. Pwülüwen Potifar we a sotuni Josef. Inaamwo ika esaamwo mak Paipel me esaamwo wor ekkewe Allük Engol, nge iei meefien Josef: “Ifa usun, üpwe föri och föför mi fokun ngau o tipis ngeni Kot?” (Keneses 39:9) Ese meefi ina ussun pokiten an mochen chök apwapwai an famili, pun ra towau seni. A äkkäeüin mochen apwapwai Kot. Josef a silei mochenin Kot ussun pwüpwülü, weween, emön mwän epwe pwülüweni emön chök fefin, iwe, ekkena rüüemön repwe “eu futuk.” Iwe, eli Josef a rong ussun än Apimelek meefi pwe epwe mwääl an epwe pwülüweni Repeka atun a silei pwe Repeka mi pwüpwülü, pwe ete etipisi nöün kewe aramas. Iwe, Jiowa a efeiöchü minne a fis mwirin, nge a affata an ekiek ussun lisowu mwääl. Neman än Josef silei ekkena pworaus meinisin a apöchökküla mwelien letipan, ina minne, ese tongeni lisowu mwääl.—Keneses 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.
17. Lon ach achocho le äppirü Semach we, pwata a ekis mecheres ngenikich iei lap seni Josef?
17 Pwüngün pwe iei sia feiöch lap seni chon loom. A nom rech unusen ewe Paipel, iwe, sia tongeni käeö ussun ekiekin me meefien Semach we, pachelong minne a mutatä me minne a pinei. Ika epwe lapolo ach käkkäeö Paipel, iwe, epwe pwal lapolo ach riri ngeni Kot me ach äppirü napanapan. Ika sipwe föri ena, epwe lapolo än möngüngüün mwelien letipach epwe tipeeü ngeni ekiekin me letipen Semach we.—Efisus 5:1-5.
18. Inaamwo ika ese lien pwüng etipetipaen mönün wilioruch me loom, nge met sipwe tongeni föri ren ach sipwe amürinnölo möngüngüün mwelien letipach?
18 Ifa ussun mönün wilioruch a anapanapa mwelien letipach? Eli lupwen sia mämmääritä, ekiekin me föfförün märärich kewe me chon oruch kewe ra anapanapa ach ekiek. Ina minne, eli a ffatangaü are mwääl möngüngüün mwelien letipach. Ussun itä nge a foffos ren “ngingiin” chon leeniach. Pwüngün pwe sisap tongeni siwili manauach loom, nge sipwe tongeni tipeppos fän iten ach sipwe fili ewe sokkun chiechi me mönün wilioruch mwelien letipach epwe mürinnölo ren. Iei eü mettoch mi fokkun lamot, ach sipwe fiffiti chon Kraist mi fen achocho ngeni ar repwe ussun chök Semer we fansoun langattam. Ach kewe mwich, pachelong ach fosfengen me pwiich kewe mwen poputään mwich me mwirin särin mwich, epwe atufichi ena. Sipwe tongeni küna ewe sokkun ekiek me föfför mi alongolong woon Paipel a nom ren chienach kewe chon Kraist, pachelong ar tipemecheresin mwittir aüseling ngeni mwelien letiper fansoun an epwe fos ussun ekiekin me alen Kot kewe. Iwe lo, lo, lo, ena mettoch epwe älisikich pwe sipwe etipeeüfengenni mwelien letipach me än Paipel kewe kapasen alongolongun allük, iwe, napanapach epwe mwaren arapakkan ngeni napanapen Kot. Ika mwelien letipach epwe tipeeü ngeni än Semach kewe kapasen alongolongun allük, me sipwe äppirü föfför mürinnöön chienach kewe chon Kraist, iwe, mwelien letipach epwe nükücharetiu me epwe lapolo ach tipemecheresin akkaüseling ngeni minne a kan apasa ngenikich.—Aisea 30:21.
19. A lamot ach sipwe käeö pwal met sokkun mettoch ussun mwelien letipach?
19 Iwe nge, a weires ngeni ekkoch ar repwe akkaüseling ngeni mwelien letiper rän me rän. Ena eü lesen mwirin ei epwe aweweei ekkoch mettoch mi fis lon manauen chon Kraist. Ren ach käeöfichi ekkena pworaus, eli epwe ffat ngenikich angangen mwelien letipach, met popun a sokkolo mwelien letipen emön me emön, me ifa ussun sipwe tongeni alapalo ach akkaüseling ngeni möngüngüün.—Ipru 6:11, 12.
[Footnote]
a Owen Gingerich, emön sense lon pekin käeöön pisekin fän läng lon Harvard University, a pwal makkei: “Än ekkewe sou tipatchem käkkäeö me nennengeni nikinikin ekkewe man . . . ese tongeni pölüweni ewe kapas eis ika pwata aramas ra kan awora älillis ngeni ekkewe ekkoch. Eli repwe küna pölüwan ika repwe käeö ekkewe napanap Kot a chök ngeni aramas, pachelong miritin letiper.”
Met Ka Fen Käeö?
• Pwata sia küna ewe mettoch mwelien letip lon sokkopaten aramas meinisin?
• Pwata sipwe tümünükich seni ach sipwe chök mwut ngeni mwelien letipach an epwe ekkemmwenikich?
• Met sipwe tongeni föri le amürinnölo möngüngüün mwelien letipach?
[Pictures on page 21]
Mwelien letipen Tafit a mengiringir . . .
nge mwelien letipen Saul ewe re Tarsus ese apwüngü i
[Picture on page 24]
Sia tongeni ekkemiriti mwelien letipach