Το Παρελθόν της Θρησκείας Δείχνει το Μέλλον Της

Μέρος 5ο: περ. 1000-31 π.Χ.—Μυθικοί Θεοί Χωρίς Αξία

«Κάθε θρησκεία προέρχεται από την Ασία».—Ιαπωνική παροιμία

ΟΙ ΙΑΠΩΝΕΣ έχουν δίκιο. Οι ρίζες της θρησκείας φτάνουν στην Ασία. Πιο συγκεκριμένα, διάφορες βασικές θρησκευτικές διδασκαλίες και συνήθειες των θρησκειών όλου του κόσμου κατάγονται από την αρχαία Βαβυλώνα, που βρίσκεται στην Ασία.

Το βιβλίο The Religion of Babylonia and Assyria (Η Θρησκεία της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας) το επιβεβαιώνει αυτό, λέγοντας: «Η Αίγυπτος, η Περσία και η Ελλάδα επηρεάστηκαν από τη βαβυλωνιακή θρησκεία . . . Η ισχυρή πρόσμειξη σημιτικών στοιχείων τόσο στην αρχαία ελληνική μυθολογία όσο και στις διάφορες ελληνικές μορφές λατρείας έχει γίνει τώρα τόσο αποδεκτή από τους λόγιους γενικά, ώστε δεν απαιτούνται περαιτέρω σχόλια. Πιο συγκεκριμένα, αυτά τα σημιτικά στοιχεία είναι σε μεγάλο βαθμό βαβυλωνιακά».

Τα βαβυλωνιακά στοιχεία της ελληνικής μυθολογίας απορροφήθηκαν εύκολα από την αρχική ελληνική θρησκεία, η οποία, σύμφωνα με την The Encyclopedia of Religion (Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας), δεν είχε «κανένα ιερό βιβλίο στο οποίο να βρίσκεται διατυπωμένη η αλήθεια μια για πάντα . . . Ήταν αρκετό για ένα άτομο, που τελούσε τελετουργίες, να πιστεύει σε μια τεράστια ποικιλία ιστοριών που είχε μάθει στην παιδική του ηλικία. Καθεμιά απ’ αυτές τις ιστορίες υπήρχε σε πολλές παραλλαγές, πράγμα που άφηνε μεγάλο περιθώριο για ερμηνείες».

Χαρακτηριστικές τέτοιες ιστορίες είναι εκείνες που περιέχονται στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια του Όμηρου, του φημισμένου Έλληνα ποιητή που έζησε προφανώς τον όγδοο ή ένατο αιώνα π.Χ. Τα έργα του, που τόνιζαν τις σχέσεις μεταξύ των μυθικών θεών του Όλυμπου και των ανθρώπων, περιλαμβανομένων και ορισμένων ενδιάμεσων θεόμορφων θνητών που απολάμβαναν σεβασμό ως ήρωες, έγιναν μια διαθέσιμη πηγή απ’ όπου μπορούσε να αντλήσει στοιχεία η ελληνική θρησκεία. Ο συγγραφέας Τζ. Σ. Κιρκ εξηγεί ότι γι’ αυτόν το λόγο «ο μύθος και η θρησκεία συμπίπτουν».

Η ελληνική θρησκεία αντλούσε επίσης στοιχεία και από άλλες πηγές. Η The New Encyclopædia Britannica τονίζει ότι «ο ελληνιστικός κόσμος, ο οποίος έτρεφε ιδιαίτερη προτίμηση για τις μυστηριακές θρησκείες, υιοθέτησε [από την Αίγυπτο] τη λατρεία του Όσιρι, της Ίσιδας και του Ώρου». Από εκεί αυτές οι μορφές λατρείας «εξαπλώθηκαν σ’ ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία». Πώς συνέβηκε αυτό;

Η Ελληνική Μυθολογία Αιχμαλωτίζει τη Ρώμη

Οι αρχαίοι πρόγονοι των Ρωμαίων ακολουθούσαν μια απλή θρησκεία που δίδασκε ότι οι θεοί ήταν απρόσωπα πνεύματα, τα οποία κατοικούσαν σε υλικές μορφές κάθε είδους. Επρόκειτο για μια θρησκεία γεμάτη προλήψεις, που παραδεχόταν τους οιωνούς και τις μαγικές ιδιότητες των φυτών και των ζώων. Περιλάμβανε ετήσιες γιορτές, όπως τα Σατουρνάλια που γιορτάζονταν το Δεκέμβριο, κατά τις οποίες οι άνθρωποι αντάλλασσαν δώρα. Το βιβλίο Imperial Rome (Αυτοκρατορική Ρώμη) την περιγράφει ως «θρησκεία των τυπικισμών, των τελετουργιών, που έδινε λίγη έμφαση στο πνευματικό μέρος. Ο Ρωμαίος έκανε μια συμφωνία με τους θεούς του—θα κάνεις εσύ κάτι για μένα και τότε θα κάνω κι εγώ κάτι για σένα—και η θρησκεία του αποτελούσε ως επί το πλείστον τη σχολαστική τήρηση αυτού του ‘παζαριού’». Επρόκειτο λοιπόν για μια θρησκεία πνευματικά στείρα, που έκανε τους Ρωμαίους να ψάχνουν κάπου αλλού για πνευματική στήριξη.

Αργότερα, πάρθηκαν από τους Ετρούσκουςa πιο περίπλοκα θρησκευτικά καθιερωμένα, καθώς και η χρήση ναών, αγαλμάτων και εικόνων. Το ίδιο βιβλίο λέει ότι αυτοί ήταν επίσης εκείνοι «που έκαναν τη Ρώμη να έρθει για πρώτη φορά σε επαφή με τους θεούς και τις θεές των Ελλήνων, πολλούς από τους οποίους ενσωμάτωσαν τελικά οι Ρωμαίοι αφήνοντάς τους ουσιαστικά αμετάβλητους». Δεν πέρασε πολύς καιρός από τότε, και μπορούσε πλέον να ειπωθεί ότι «η θρησκεία στη Ρώμη είχε πολλά πρόσωπα και πολλά ονόματα: κάθε καινούριος λαός που συναντούσαν οι Ρωμαίοι, μέσω των κατακτήσεών τους ή μέσω του εμπορίου, φαίνεται ότι πρόσθετε και κάτι στο ρωμαϊκό πάνθεο».

Οι αρχαίοι Ρωμαίοι ιερείς δεν αναμενόταν να είναι πνευματικοί ή ηθικοί ηγέτες. Το βιβλίο Imperial Rome λέει πως ήταν αρκετό να ξέρουν «τους κατάλληλους τύπους για να απευθυνθούν στον θεό, τα ταμπού που σχετίζονταν με τη λατρεία του και την περίπλοκη λειτουργική». Σε αντίθεση με τον κοινό λαό, που ήταν γνωστοί ως πληβείοι και οι οποίοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν υψηλά αξιώματα, οι εξέχοντες ιερείς είχαν τη δυνατότητα να κατέχουν εντυπωσιακές πολιτικές και κοινωνικές εξουσίες.

Έτσι, για χίλια περίπου χρόνια από τον καιρό του Όμηρου και μετά, η ελληνική μυθολογία επηρέασε τόσο έντονα τις θρησκείες της Ελλάδας και της Ρώμης, ώστε η The New Encyclopædia Britannica λέει: «Είναι εξαιρετικά σημαντικός ο ρόλος που έχει παίξει η ελληνική μυθολογία στην ιστορία του Δυτικού ανθρώπου, σ’ ό,τι αφορά τη διανόηση, τις τέχνες και τα συναισθήματα». Από θρησκευτική άποψη τουλάχιστο, ο Οράτιος, Λατίνος ποιητής του πρώτου αιώνα π.Χ., είχε δίκιο όταν είπε: «Η αιχμάλωτη Ελλάδα αιχμαλώτισε τη Ρώμη».

Ένας Έλληνας Θεός Επελαύνει

Ο Αλέξανδρος Γ΄ γεννήθηκε το 356 π.Χ. στην Πέλλα της Μακεδονίας. Ανατράφηκε σε βασιλικό περιβάλλον και είχε για παιδαγωγό το διάσημο Έλληνα φιλόσοφο Αριστοτέλη, ο οποίος τον βοήθησε να αναπτύξει ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία, την ιατρική και τις επιστήμες. Το πόσο διαμορφώθηκε ο τρόπος σκέψης του Αλεξάνδρου από τις φιλοσοφικές διδασκαλίες του Αριστοτέλη είναι αμφιλεγόμενο. Αλλά δεν υπάρχει σχεδόν καμιά αμφιβολία για την επίδραση που άσκησε πάνω του ο Όμηρος, επειδή ο Αλέξανδρος, που ήταν δεινός αναγνώστης, έτρεφε ιδιαίτερο πάθος για τα μυθολογικά συγγράμματα του Όμηρου. Μάλιστα, προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι ήξερε την Ιλιάδα απέξω, πράγμα που δεν ήταν και μικρό κατόρθωμα, αφού σήμαινε ότι έπρεπε να απομνημονεύσει 15.693 στίχους.

Στα 20 του χρόνια, αφού δολοφονήθηκε ο πατέρας του, ο Αλέξανδρος τον διαδέχτηκε στο μακεδονικό θρόνο. Αμέσως ξεκίνησε μια κατακτητική εκστρατεία που του χάρισε τελικά το όνομα Αλέξανδρος ο Μέγας. Έχει αναγνωριστεί γενικά ως ένας από τους μεγαλύτερους στρατάρχες όλων των εποχών, και η μεγαλειότητά του τον εξύψωσε, κάνοντάς τον θεό. Τόσο πριν όσο και μετά το θάνατό του, του αποδιδόταν θεϊκή φύση.

Ο Αλέξανδρος έδιωξε τους Πέρσες από την Αίγυπτο, όπου χαιρετίστηκε ως ελευθερωτής. Το βιβλίο Man, Myth & Magic (Άνθρωπος, Μύθος και Μαγεία) λέει: «Έγινε δεκτός ως Φαραώ και όταν επισκέφτηκε το μαντείο του θεού Άμμωνα . . . χαιρετίστηκε επίσημα από τον ιερέα ως ‘γιος του Άμμωνα’». Αυτό το γεγονός αποτελεί προφανώς την αιτία για το θρύλο σύμφωνα με τον οποίο ο Αλέξανδρος ήταν γιος του Δία, του θεού που ήταν αρχηγός στο ελληνικό πάνθεο.

Ο Αλέξανδρος προχώρησε προς τα ανατολικά κι έφτασε τελικά σε ορισμένες περιοχές της Ινδίας. Καθ’ οδόν, κατέκτησε τη Βαβυλώνα, από την οποία είχαν προέλθει πολλές από τις ιδέες που περιέχονταν στη μυθολογία και στη θρησκεία της πατρίδας του. Ήταν λοιπόν κατάλληλο το γεγονός ότι σχεδίαζε να την κάνει πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του. Αλλά στις 13 Ιουνίου του 323 π.Χ., αφού είχε βασιλέψει λίγο περισσότερο από 12 χρόνια, ο μεγάλος αυτός Έλληνας θεός κατέρευσε—πέθανε στα 32 του!

Ένας Σεβαστός Ρωμαίος Θεός

Η πόλη της Ρώμης είχε ιδρυθεί στη γειτονική ιταλική χερσόνησο, στα μέσα του όγδοου αιώνα π.Χ., αιώνες προτού φτάσει η Ελλάδα στο απόγειο της παγκόσμιας κυριαρχίας υπό τον Αλέξανδρο. Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, η παγκόσμια δύναμη μεταφέρθηκε σιγά-σιγά προς τη Ρώμη. Ο στρατηγός Ιούλιος Καίσαρας, ο επικεφαλής του ρωμαϊκού κράτους, δολοφονήθηκε το 44 π.Χ. και μετά από 13 περίπου χρόνια αναβρασμού, ο υιοθετημένος γιος του, Οκταβιανός, νίκησε τους αντιπάλους του και προχώρησε στην εγκαθίδρυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το 31 π.Χ.

Το βιβλίο Imperial Rome αποκαλεί τον Οκταβιανό «τον μεγαλύτερο από τους πολλούς αυτοκράτορες της Ρώμης», λέγοντας ότι οι «Ρωμαίοι τον αποκαλούσαν Αύγουστο, που σήμαινε ‘ο σεβαστός’ και οι κάτοικοι των επαρχιών τον χαιρέτιζαν ως θεό». Λες και ήθελε να επιβεβαιώσει αυτές τις γνώμες, ο Αύγουστος είχε φτιάξει σφραγιδοφόρα δαχτυλίδια που είχαν πάνω τους ομοιώματα του ίδιου και του Αλεξάνδρου, που ήταν προγενέστερός του. Αργότερα, ο Αύγουστος θεοποιήθηκε από τη Ρωμαϊκή Σύγκλητο, και κατασκευάστηκαν βωμοί προς τιμή του σ’ ολόκληρη την αυτοκρατορία.

Άξιζαν το Όνομα;

Σήμερα, κανείς δεν θα έθετε τις ελπίδες του για παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια στα χέρια των ρωμαϊκών ή των ελληνικών θεών—ούτε στους μυθικούς θεούς που κυβερνούσαν από τον Όλυμπο ούτε στους κυριολεκτικά ανθρώπινους, που κυβερνούσαν από πολιτικούς θρόνους. Κι ωστόσο, ξεκινώντας από τις ασιατικές τους ρίζες και φτάνοντας μέχρι τις σημερινές μέρες, οι ψεύτικες θρησκείες εξακολουθούν να παροδηγούν τους ανθρώπους, κάνοντάς τους να θέτουν την εμπιστοσύνη τους σε μυθικούς θεούς που έχουν το όνομα αλλά δεν έχουν την αξία. Κατάλληλα, ο αγαπημένος ποιητής του Αλεξάνδρου, ο Όμηρος, έγραψε στην Ιλιάδα: «Πόσο μάταιο είναι το όνομα, όταν δεν υπάρχει η αξία».

Έχει λεχθεί ότι οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν την Ιλιάδα «ως πηγή ηθικής, ακόμη και πρακτικής, καθοδήγησης». Σήμερα, υπάρχουν πολλά άλλα συγγράμματα για τα οποία οι άνθρωποι έχουν παρόμοια άποψη. Το πώς να αξιολογούμε κατάλληλα αυτά τα θρησκευτικά μπεστ σέλερ είναι το ζήτημα που θα εξετάσει το άρθρο μας, στο τεύχος 22 Μαρτίου.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 23]

Η Διεισδυτική Ελληνική Ευσέβεια

Οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν συγκεκριμένη λέξη για την έννοια της θρησκείας. Χρησιμοποιούσαν τον όρο ευσέβεια, που μπορεί να αποδοθεί ως «σωστή συμπεριφορά σε σχέση με τους θεούς», «ευλάβεια» και «θεοσεβής αφοσίωση».b

Η The New Encyclopædia Britannica δηλώνει: «Η ελληνική θρησκεία, στην αναπτυγμένη της μορφή, διήρκεσε περισσότερα από χίλια χρόνια, από τον καιρό του Όμηρου (προφανώς τον 9ο ή 8ο αιώνα π.Χ.) ως τότε που κυβερνούσε ο αυτοκράτορας Ιουλιανός (τον 4ο αιώνα μ.Χ.), μολονότι οι ρίζες της μπορούν να βρεθούν στις αρχαιότερες εποχές. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, η επιρροή της εξαπλώθηκε προς τα δυτικά μέχρι την Ισπανία, προς τα ανατολικά μέχρι τον Ινδό και σ’ ολόκληρο τον κόσμο της Μεσογείου. Η επίδραση που άσκησε ήταν ιδιαίτερα χαρακτηριστική σ’ ό,τι αφορά τους Ρωμαίους, οι οποίοι ταύτιζαν τις θεότητές τους με τις ελληνικές. Στη Χριστιανοσύνη, οι ελληνικοί ήρωες, ακόμη και οι ελληνικές θεότητες, επέζησαν ως άγιοι, ενώ οι ανταγωνίστριες παναγίες των νότιων ευρωπαϊκών κοινοτήτων αντανακλούσαν την ανεξαρτησία των τοπικών μορφών λατρείας».

Οι πρώτοι Χριστιανοί χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν τους λάτρεις των ελληνικών και ρωμαϊκών ψεύτικων θεών. Η Βιβλική αφήγηση μας λέει: «Οι δε όχλοι, ιδόντες τούτο το οποίον έκαμεν ο Παύλος, ύψωσαν την φωνήν αυτών, λέγοντες Λυκαονιστί· Οι θεοί ομοιωθέντες με ανθρώπους κατέβησαν προς ημάς. Και ωνόμαζον τον μεν Βαρνάβαν Δία [ο θεός που ήταν αρχηγός του ελληνικού πάνθεου], τον δε Παύλον Ερμήν [ο θεός που ήταν αγγελιοφόρος των άλλων θεών], επειδή αυτός ήτο ο αρχηγός του λόγου. Και ο ιερεύς του Διός, του όντος [του οποίου ο ναός βρισκόταν, ΜΝΚ] έμπροσθεν της πόλεως αυτών, έφερε ταύρους και στέμματα εις τας πύλας μετά του όχλου και ήθελε να προσφέρη θυσίαν. Ακούσαντες δε οι απόστολοι Βαρνάβας και Παύλος, διέσχισαν τα ιμάτια αυτών και επήδησαν εις το μέσον του όχλου, κράζοντες και λέγοντες· Άνδρες, τι κάμνετε ταύτα; και ημείς είμεθα άνθρωποι ομοιοπαθείς με σας, κηρύττοντες προς εσάς να επιστρέψητε από τούτων των ματαίων προς τον Θεόν τον ζώντα, όστις έκαμε τον ουρανόν και την γην και την θάλασσαν και πάντα τα εν αυτοίς».—Πράξεις 14:11-15.

[Υποσημειώσεις]

[Πίνακας/Εικόνες στη σελίδα 24]

Ελληνικές και Ρωμαϊκές Θεότητες

Πολλοί θεοί και θεές της ελληνικής μυθολογίας κατείχαν παρόμοιες θέσεις και στη ρωμαϊκή μυθολογία. Ο πίνακας που ακολουθεί περιέχει μερικές σπουδαίες ελληνικές και ρωμαϊκές θεότητες.

Ελληνικές Ρωμαϊκές Η Θέση τους

Αφροδίτη Βένους Θεά του έρωτα

Άρης Μαρς Θεός του πολέμου

Άρτεμις Διάνα Θεά του κυνηγιού και του τοκετού

Ασκληπιός Ασκληπιός Θεός της θεραπείας

Δήμητρα Κέρες Θεά της καλλιέργειας

Έρως Κούπιντ Θεός του έρωτα

Εστία Βέστα Θεά της εστίας

Ύπνος Σόμνους Θεός του ύπνου

Ρέα Οπς Σύζυγος και αδελφή του Κρόνου

Δίας Ζούπιτερ Άρχοντας των θεών

Πηγή: «The World Book Encyclopedia», έκδοση 1987, Τόμος 13, σελίδα 820

[Εικόνες]

Ερμής

Άρτεμις

Ασκληπιός

Δίας

[Ευχαριστίες]

Photo Sources: Hermes, Diana, and Jupiter—Courtesy of British Museum, London

Asclepius—National Archaeological Museum, Athens, Greece

[Εικόνα στη σελίδα 20]

Η Αθηνά, η θεά του πολέμου και της σοφίας—άγαλμα που βρίσκεται στην πύλη της πόλης Βέζελ, στη Γερμανία