Ασθένειες που Μεταδίδονται από Έντομα​—Αυξανόμενο Πρόβλημα

ΕΙΝΑΙ ώρα για ύπνο σε κάποιο σπίτι στη Λατινική Αμερική. Μια μητέρα σκεπάζει στοργικά το μικρό γιο της και τον καληνυχτίζει. Αλλά μέσα στο σκοτάδι, ένας γυαλιστερός, μαύρος «κοριός που φιλάει», με μήκος μικρότερο από τρία εκατοστά, γλιστράει από μια χαραμάδα της οροφής πάνω από το κρεβάτι. Περνάει απαρατήρητος καθώς πέφτει στο πρόσωπο του κοιμισμένου παιδιού και σχεδόν ανεπαίσθητα τρυπάει το απαλό του δέρμα με το ρύγχος του. Ενώ ο κοριός ρουφάει το αίμα, εκκρίνει και περιττώματα γεμάτα παράσιτα. Μέσα στον ύπνο του, το αγόρι ξύνει το πρόσωπό του, τρίβοντας τα μολυσμένα περιττώματα πάνω στην πληγή.

Ως αποτέλεσμα αυτής της επαφής, το παιδί κολλάει τη νόσο του Σάγκας. Μέσα σε μία ή δύο εβδομάδες, παρουσιάζει υψηλό πυρετό και το σώμα του πρήζεται. Αν επιβιώσει, τα παράσιτα ίσως εγκατασταθούν στον οργανισμό του, εισβάλλοντας στην καρδιά, στα νεύρα και στους εσωτερικούς ιστούς του. Μπορεί να περάσουν 10 ως 20 χρόνια χωρίς να παρουσιαστούν συμπτώματα. Αλλά έπειτα μπορεί να αναπτυχθούν έλκη στο πεπτικό του σύστημα, να πάθει εγκεφαλική λοίμωξη και τελικά να πεθάνει από ανακοπή καρδιάς.

Αυτή η φανταστική αφήγηση περιγράφει παραστατικά το πώς είναι δυνατόν να μεταδοθεί η νόσος του Σάγκας. Στη Λατινική Αμερική, εκατομμύρια άνθρωποι μπορεί να κινδυνεύουν να λάβουν αυτό το «φιλί» του θανάτου.

Οι Πολύποδοι Σύντροφοι του Ανθρώπου

«Τα κυριότερα εμπύρετα νοσήματα του ανθρώπου προκαλούνται από μικροοργανισμούς που μεταφέρονται από έντομα», αναφέρει η εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα. Συνήθως όταν χρησιμοποιείται ο όρος «έντομο» εννοούνται όχι μόνο τα πραγματικά έντομα​—εξάποδα πλάσματα, όπως μύγες, ψύλλοι, κουνούπια, ψείρες και σκαθάρια—​αλλά και οχτάποδα πλάσματα, όπως ακάρεα και τσιμπούρια. Οι επιστήμονες τα κατατάσσουν όλα στη γενικότερη κατηγορία των αρθρόποδων​—το μεγαλύτερο φύλο του ζωικού βασιλείου—​κατηγορία η οποία περιλαμβάνει τουλάχιστον ένα εκατομμύριο γνωστά είδη.

Η συντριπτική πλειονότητα των εντόμων είναι ακίνδυνα για τον άνθρωπο ενώ μερικά είναι και πολύ ωφέλιμα. Χωρίς αυτά, πολλά φυτά και δέντρα που είναι απαραίτητα για τη διατροφή ανθρώπων και ζώων δεν θα επικονιάζονταν ούτε θα καρποφορούσαν. Μερικά έντομα ανακυκλώνουν άχρηστες ουσίες. Πολλά τρέφονται αποκλειστικά με φυτά, ενώ ορισμένα τρώνε άλλα έντομα.

Ασφαλώς, υπάρχουν έντομα που ενοχλούν τους ανθρώπους και τα ζώα με το επώδυνο τσίμπημά τους ή απλώς με την παρουσία τους σε μεγάλους αριθμούς. Μερικά μάλιστα καταστρέφουν και σοδειές. Ακόμη χειρότερα, όμως, είναι τα έντομα τα οποία διασπείρουν αρρώστιες και θάνατο. «Από το 17ο αιώνα μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα, οι άνθρωποι που αρρώστησαν και πέθαναν» λόγω των ασθενειών οι οποίες μεταδίδονται από έντομα «ήταν περισσότεροι από εκείνους που αρρώστησαν και πέθαναν από όλες τις άλλες αιτίες μαζί», αναφέρει ο Ντουάν Γκάμπλερ από τα Κέντρα για τον Έλεγχο και την Πρόληψη των Ασθενειών στις ΗΠΑ.

Σήμερα, περίπου 1 στα 6 άτομα μολύνεται από κάποια ασθένεια την οποία μεταδίδουν τα έντομα. Εκτός από τα δεινά που προκαλούν στους ανθρώπους, οι ασθένειες αυτές επιβάλλουν και ένα βαρύ οικονομικό φορτίο, κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες—δηλαδή στις χώρες που είναι στη χειρότερη θέση για να το σηκώσουν. Ακόμη και το ξέσπασμα μίας και μόνο επιδημίας μπορεί να κοστίσει πολύ. Λέγεται ότι ένα τέτοιο περιστατικό στη δυτική Ινδία, το 1994, στοίχισε δισεκατομμύρια ευρώ στην τοπική και στην παγκόσμια οικονομία. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (WHO), οι φτωχότερες χώρες του κόσμου δεν θα μπορέσουν να σημειώσουν οικονομική πρόοδο αν δεν τεθούν υπό έλεγχο τέτοια προβλήματα υγείας.

Πώς μας Προξενούν Αρρώστιες τα Έντομα

Υπάρχουν δύο κύριοι τρόποι με τους οποίους τα έντομα παίζουν το ρόλο του φορέα​—του μεταδότη της ασθένειας. Ο πρώτος είναι η μηχανική μετάδοση. Όπως ακριβώς οι άνθρωποι μπορούν να μεταφέρουν ρύπους μέσα στο σπίτι με τα βρώμικα παπούτσια, «οι οικιακές μύγες μπορούν να μεταφέρουν με τα πόδια τους εκατομμύρια μικροοργανισμούς οι οποίοι, σε μεγάλες ποσότητες, είναι δυνατόν να προκαλέσουν ασθένειες», λέει η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopædia Britannica). Για παράδειγμα, οι μύγες μπορεί να μολυνθούν από περιττώματα και στη συνέχεια να καθήσουν στο φαγητό ή στο ποτό μας και να το μολύνουν. Με αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος κολλάει εξουθενωτικές και θανατηφόρες ασθένειες όπως ο τυφοειδής πυρετός, η δυσεντερία, ακόμη και η χολέρα. Οι μύγες συμβάλλουν επίσης και στην εξάπλωση του τραχώματος​—της κύριας αιτίας τύφλωσης παγκόσμια. Το τράχωμα προκαλεί τύφλωση τραυματίζοντας τον κερατοειδή​—το διαφανές τμήμα του ματιού μπροστά από την ίριδα. Σε ολόκληρο τον κόσμο, περίπου 500.000.000 άτομα υποφέρουν από αυτή τη μάστιγα.

Οι κατσαρίδες επίσης, οι οποίες βρίθουν σε μέρη με ακαθαρσίες, πιστεύεται ότι συμβάλλουν στη μηχανική μετάδοση ασθενειών. Επιπρόσθετα, οι ειδικοί συνδέουν την πρόσφατη έξαρση των κρουσμάτων άσθματος, ιδιαίτερα ανάμεσα σε παιδιά, με αλλεργίες που σχετίζονται με τις κατσαρίδες. Λόγου χάρη, φανταστείτε την Άσλι, ένα 15χρονο κορίτσι, η οποία επί πολλές νύχτες αγωνίζεται να αναπνεύσει εξαιτίας του άσθματος από το οποίο υποφέρει. Καθώς η γιατρός της ετοιμάζεται να ακροαστεί τους πνεύμονές της, μια κατσαρίδα πέφτει από το πουκάμισο της Άσλι και τρέχει πάνω στο κρεβάτι εξέτασης.

Ασθένειες Μέσα στο Σώμα Τους

Όταν τα έντομα μεταφέρουν ιούς, βακτήρια ή παράσιτα μέσα στο σώμα τους, μπορούν να εξαπλώσουν ασθένειες με έναν δεύτερο τρόπο​—μεταδίδοντάς τες με τσίμπημα ή με άλλα μέσα. Τα έντομα που μεταδίδουν ασθένειες στον άνθρωπο με αυτόν τον τρόπο είναι πολύ λίγα. Παραδείγματος χάρη, μολονότι υπάρχουν χιλιάδες είδη κουνουπιών, μόνο τα κουνούπια του γένους Ανωφελής μεταδίδουν την ελονοσία​—η οποία κατέχει τη δεύτερη θέση στην κλίμακα των θανατηφόρων μεταδοτικών ασθενειών στον κόσμο (μετά τη φυματίωση).

Ωστόσο, άλλα κουνούπια μεταδίδουν ένα σωρό διαφορετικές νόσους. Η WHO αναφέρει: «Από όλα τα έντομα που μεταδίδουν ασθένειες, το κουνούπι αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή εφόσον συμβάλλει στην εξάπλωση της ελονοσίας, καθώς και του δάγγειου και του κίτρινου πυρετού​—ασθενειών που μαζί ευθύνονται για αρκετά εκατομμύρια θανάτους και εκατοντάδες εκατομμύρια κρούσματα ετησίως». Τουλάχιστον το 40 τοις εκατό του πληθυσμού της γης κινδυνεύει να προσβληθεί από την ελονοσία, και το 40 περίπου τοις εκατό από το δάγγειο πυρετό. Σε πολλές περιοχές, ένα άτομο μπορεί να κολλήσει και τις δύο ασθένειες.

Φυσικά, τα κουνούπια δεν είναι τα μόνα έντομα τα οποία μεταφέρουν ασθένειες μέσα τους. Οι μύγες τσε τσε μεταδίδουν τα πρωτόζωα που προκαλούν την ασθένεια του ύπνου, η οποία προσβάλλει εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους και αναγκάζει ολόκληρες κοινότητες να εγκαταλείψουν τους εύφορους αγρούς τους. Οι μαύρες μύγες ευθύνονται για την τύφλωση περίπου 400.000 Αφρικανών επειδή μεταδίδουν τον οργανισμό που προκαλεί την τύφλωση του ποταμού. Οι φλεβοτόμοι μπορεί να είναι φορείς πρωτόζωων που προκαλούν τη λεϊσμανίαση, μια ομάδα ασθενειών οι οποίες επιφέρουν αναπηρίες, παραμορφώσεις και συχνά το θάνατο και οι οποίες σήμερα προσβάλλουν εκατομμύρια ανθρώπους κάθε ηλικίας σε όλο τον κόσμο. Οι πανταχού παρόντες ψύλλοι μπορεί να είναι ξενιστές ταινίας, εγκεφαλίτιδας, τουλαραιμίας, ακόμη και πανώλης​—που συνήθως συσχετίζεται με το Μαύρο Θάνατο ο οποίος μέσα σε έξι μόλις χρόνια θέρισε πάνω από το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης κατά το Μεσαίωνα.

Οι ψείρες, τα ακάρεα και τα τσιμπούρια, εκτός από άλλες ασθένειες, μπορεί να μεταφέρουν και διάφορες μορφές τύφου. Στις εύκρατες χώρες του κόσμου, τα τσιμπούρια μπορεί να είναι φορείς της νόσου Λάιμ​—η οποία μπορεί να καταβάλει τα θύματά της και αποτελεί την πιο κοινή μεταδιδόμενη ασθένεια στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη. Μια μελέτη από τη Σουηδία αποκάλυψε ότι αποδημητικά πουλιά μπορούν να μεταφέρουν τσιμπούρια χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, πιθανώς εισάγοντας σε νέες περιοχές τις ασθένειες των οποίων αυτά είναι φορείς. «Τα τσιμπούρια», λέει η Μπριτάνικα, «μεταδίδουν στον άνθρωπο περισσότερες ασθένειες από κάθε άλλο αρθρόποδο (εκτός από τα κουνούπια)». Μάλιστα, ένα και μόνο τσιμπούρι μπορεί να μεταφέρει μέχρι και τρεις διαφορετικούς νοσογόνους οργανισμούς και μπορεί να μεταδώσει και τους τρεις με ένα μόνο τσίμπημα!

«Ανάπαυλα» από τις Ασθένειες

Μόλις το 1877 αποδείχτηκε επιστημονικά ότι τα έντομα μεταδίδουν ασθένειες. Από τότε, έχουν πραγματοποιηθεί μαζικές εκστρατείες για τον έλεγχο ή την εξολόθρευση των εντόμων που μεταφέρουν ασθένειες. Το 1939, στο οπλοστάσιο προστέθηκε το εντομοκτόνο DDT, και τη δεκαετία του 1960 οι ασθένειες που μεταδίδονται από έντομα δεν θεωρούνταν πια μεγάλη απειλή για τη δημόσια υγεία στις χώρες εκτός της Αφρικής. Η έμφαση στράφηκε στην αντιμετώπιση έκτακτων περιστατικών με φάρμακα παρά στον έλεγχο των φορέων, και το ενδιαφέρον για τη μελέτη των εντόμων και του φυσικού περιβάλλοντός τους μειώθηκε. Επίσης, ανακαλύφτηκαν νέα φάρμακα, και φαινόταν ότι η επιστήμη μπορούσε να βρει το «μαγικό χάπι» το οποίο θα αντιμετώπιζε κάθε αρρώστια. Ο κόσμος απολάμβανε «ανάπαυλα» από τις μολυσματικές ασθένειες. Αλλά η ανάπαυλα θα τερματιζόταν σύντομα. Το επόμενο άρθρο θα εξετάσει το γιατί.

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 3]

Σήμερα, 1 στους 6 μολύνεται από κάποια ασθένεια που μεταδίδεται από έντομα

[Εικόνα στη σελίδα 3]

Ο «κοριός που φιλάει»

[Εικόνα στη σελίδα 4]

Οι οικιακές μύγες μεταφέρουν νοσογόνους παράγοντες με τα πόδια τους

[Εικόνες στη σελίδα 5]

Πολλά έντομα μεταφέρουν ασθένειες μέσα στο σώμα τους

Οι μαύρες μύγες είναι φορείς της τύφλωσης του ποταμού

Τα κουνούπια είναι φορείς της ελονοσίας, καθώς και του δάγγειου και του κίτρινου πυρετού

Οι ψείρες μπορούν να μεταδώσουν τύφο

Οι ψύλλοι είναι ξενιστές εγκεφαλίτιδας και άλλων ασθενειών

Οι μύγες τσε τσε μεταδίδουν την ασθένεια του ύπνου

[Ευχαριστίες]

WHO/TDR/LSTM

CDC/James D. Gathany

CDC/Dr. Dennis D. Juranek

CDC/Janice Carr

WHO/TDR/Fisher

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 4]

Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org