«Κύριε, Άνοιξε τα Μάτια του Βασιλιά της Αγγλίας»
ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΤΗΚΕ σαν αιρετικός τον Αύγουστο του έτους 1536. Αλλά μόνο τον Οκτώβριο του ίδιου εκείνου χρόνου θανατώθηκε στον πάσσαλο. Ακριβώς πριν τον στραγγαλίσουν και κάψουν το σώμα του, τα τελευταία λόγια που πρόφερε με δυνατή φωνή ήταν: «Κύριε, άνοιξε τα μάτια του Βασιλιά της Αγγλίας.»
Ο άνθρωπος αυτός ήταν ο Ουίλλιαμ Τύντεηλ. Γιατί είχε καταδικαστεί σαν αιρετικός και το σώμα του κάηκε στον πάσσαλο; Τι είχε αποτύχει να δει ο βασιλιάς της Αγγλίας; Και μπορεί να υπάρχει κάποιο πολύτιμο μάθημα για μας απ’ αυτά που έπαθε ο Τύντεηλ; Για απαντήσεις, ας εξετάσουμε πρώτα το ιστορικό φόντο του Τύντεηλ.
Τα Πρώτα Χρόνια του Τύντεηλ
Ο Τύντεηλ γεννήθηκε στη πόλη Γκλαουσεστερσάιρ στην Αγγλία, γύρω στο 1494. Μπήκε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και πήρε Πτυχίο Φιλολογίας το 1515. Σύντομα κατόπιν, πέρασε λίγο χρόνο στο Πανεπιστήμιο Καίμπριτζ.
Το 1522 ο Τύντεηλ είχε επιστρέψει στη Γκλαουσεστερσάιρ, κι έγινε παιδαγωγός στα παιδιά του Σερ Τζων Γουώλς. Χρησιμοποιώντας τις Γραφές για να υποστηρίζει τις γνώμες του, γρήγορα ήρθε σε σύγκρουση με τους εξέχοντας Καθολικούς κληρικούς και τους διδάκτορες που επισκέπτονταν το κτήμα του άρχοντα. Η Λαίδη Γουώλς ανησύχησε, και τον ρώτησε γιατί «πρέπει να πιστεύουμε εσένα όταν έχουμε μπροστά μας τόσο μεγάλους, μορφωμένους και προικισμένους ανθρώπους.»
Τότε, ο Τύντεηλ αποφάσισε να μεταφράσει στ’ Αγγλικά Το Εγχειρίδιο για το Χριστιανό Στρατιώτη, ένα έργο του λόγιου Ντεζιντέριους Εράσμου. Αυτό καταδίκαζε πολλές από τις επικρατούσες θρησκευτικές συνήθειες και διδασκαλίες. Για παράδειγμα, ο Έρασμος έγραψε: «Πάντοτε με καταπλήσσει που οι πάπες και οι επίσκοποι θέλουν τόσο απερίσκεπτα να αποκαλούνται κύριοι όταν ο Χριστός απαγόρευσε στους μαθητές του να ονομάζονται έτσι. . . . Οι εκφράσεις απόστολος, ποιμένας, επίσκοπος, είναι όροι που υποδηλώνουν αξίωμα ή υπηρεσία, όχι εξουσία ή κυβέρνηση.» Στο έργο αυτό ο Έρασμος ενθάρρυνε επίσης περισσότερη Βιβλική μελέτη.
Πριν περάσει πολύς καιρός, οι οργισμένοι αντίπαλοι του Τύντεηλ τον κατηγόρησαν για αίρεση. Μολονότι αντιλαμβανόταν τον κίνδυνο στον οποίο βρισκόταν, γινόταν όλο και πιο βέβαιος ότι ο μόνος τρόπος για να εξαλειφτεί η άγνοια ήταν να μεταφραστεί η Βίβλος στην Αγγλική ομιλουμένη γλώσσα των καιρών του, για να είναι προσιτή να τη διαβάζει ο κοινός λαός.
Γρήγορα αναμίχθηκε σε μια άλλη συζήτηση μ’ έναν κληρικό, που τελικά είπε: «Καλύτερα να μείνουμε χωρίς το νόμο του Θεού παρά χωρίς το νόμο του πάπα.» Συγκλονισμένος απ’ αυτό, ο Τύντεηλ αποκρίθηκε: «Αγνοώ τον πάπα κι όλους τους νόμους του. . . . Αν ο Θεός φυλάξει τη ζωή μου, πριν περάσουν πολλά χρόνια θα κάνω ένα αγόρι που σέρνει το αλέτρι να γνωρίζει περισσότερα για τις Γραφές απ’ όσα γνωρίζεις εσύ.» Και ο Τύντεηλ τήρησε το λόγο του. Αποφασισμένος να κάνει τη Βίβλο κατανοητή για ‘ένα αγόρι που σέρνει το αλέτρι,’ έφυγε για το Λονδίνο το 1523 για να βρει τον Καθολικό Επίσκοπο Κάθμπερτ Τάνστολ, γιατί πίστευε ότι αυτός ο φίλος του Εράσμου θα τον βοηθούσε.
Η Μετάφρασή του Συναντά Εναντίωση
Ο Τάνστολ, όμως, δεν ήθελε να διακινδυνεύσει και να βοηθήσει σ’ ένα σχέδιο που τόσο το αποθάρρυνε η Εκκλησία. Αλλά ο Τύντεηλ κέρδισε τη φιλία ενός πλουσίου εμπόρου, του Χάμφρεϋ Μονμάουθ, κοντά στον οποίο είχε μείνει για λίγους μήνες. Γνωρίζοντας καλά τους τεράστιους κινδύνους που αντιμετώπιζε, ο Τύντεηλ κατάλαβε γρήγορα ότι όχι μόνο δεν υπήρχε «καμιά θέση στο ανάκτορο του κυρίου μου στο Λονδίνο για να μεταφράσω την Καινή Διαθήκη, αλλά επίσης ότι δεν υπήρχε καμιά θέση να το κάνω αυτό σ’ ολόκληρη την Αγγλία.» Έτσι με τη βοήθεια του Μονμάουθ, ο Τύντεηλ πήγε με πλοίο στη Γερμανία το 1524. Εκεί βάλθηκε να μεταφράσει τις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές (που συνήθως καλούνται η Καινή Διαθήκη), όχι από τα Λατινικά, όπως είχε κάνει ο Βιβλικός μεταφραστής Τζων Ουίκλιφ, αλλά από τα αρχικά Ελληνικά.
Μολονότι η εκτύπωση είχε αρχίσει με μεγάλη μυστικότητα, γρήγορα ανακαλύφτηκε από τον Γιόχαν Ντόμπνεκ (Κοχλέους), ο οποίος έχει περιγραφεί σαν «ο πιο φθονερός εχθρός που έζησε ποτέ, στην προσπάθεια να μεταφραστεί ο Λόγος του Θεού σ’ οποιαδήποτε ομιλουμένη γλώσσα.» Ο Ντόμπνεκ ξεσήκωσε τις αρχές, και ο Τύντεηλ αναγκάστηκε να καταφύγει στην πόλη Βορμς με τα 10 ή περισσότερα φύλλα που είχε συμπληρώσει ως τότε. Το 1526 συμπληρώθηκε με επιτυχία μια έκδοση 3.000 τουλάχιστον αντιτύπων της μεταφράσεώς του και πέρασε λαθραία στην Αγγλία σε εμπόρους που ήταν γνωστοί σαν ‘Νεο-Διάθηκοι’. Οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζονταν για να τους αγοράσουν αυξήθηκαν καθώς ο Επίσκοπος Τάνστολ κι άλλοι κληρικοί άρχισαν να κυνηγούν τα αντίτυπα και να τα καίνε στο Σαίντ Πωλς Κρος στο Λονδίνο.
Το 1527 ο Ουίλλιαμ Γουόρχαμ, αρχιεπίσκοπος της Καντερμπέρυ, ανακάλυψε ένα τρόπο να αγοράζει τη μετάφραση του Τύντεηλ πριν φτάσει στο λαό. Ο Τάνστολ επίσης αναμίχθηκε σε μια παρόμοια μηχανορραφία, και με τον τρόπο αυτό πολλοί τόμοι καταστράφηκαν. Αλλά ποιο ήταν το πραγματικό αποτέλεσμα; «Θα βρω χρήματα για να ξεχρεωθώ, και ολόκληρος ο κόσμος θα διαμαρτυρηθεί για το κάψιμο του Λόγου του Θεού, και όσα χρήματα μου περισσέψουν θα με κάνουν πιο επιμελή να διορθώσω την Καινή Διαθήκη,» διακήρυξε ο Τύντεηλ. Έτσι βρήκε χρήματα με τα οποία τύπωσε περισσότερα αντίτυπα και εργάστηκε για μια αναθεώρηση. Τίποτα απ’ ό,τι έκαναν οι κληρικοί δεν μπόρεσε να εμποδίσει την εξάπλωση του Λόγου του Θεού!
Αλλά γιατί τα μάτια του κλήρου κι ακόμη του βασιλιά της Αγγλίας, του Ερρίκου Η΄, ήταν κλειστά στη μετάφραση στην ομιλουμένη γλώσσα, όπως ήταν η μετάφραση του Τύντεηλ; Ο φημισμένος Καθολικός λόγιος Έρασμος έδωσε την ακόλουθη εξήγηση σαν μια από τις αιτίες: «Σε πολλά μέρη στις Άγιες Γραφές επικρίνονται τα ελαττώματα των ιερέων και των αρχόντων, κι αν ο λαός τα διαβάσει, θα γογγύσουν εναντίον εκείνων οι οποίοι τους κυβερνούν.» Εν τούτοις δεν ήταν μόνο η ιδέα της μεταφράσεως στην καθομιλουμένη που ξεσήκωσε τις αντιρρήσεις τους. Ο βασιλιάς εναντιωνόταν στα «ολέθρια σχόλια», στις περιθωριακές σημειώσεις, στη μετάφραση του Τύντεηλ. Κι ο κλήρος επίσης ήταν αντίθετος στις περιθωριακές σημειώσεις, τις οποίες θεωρούσαν σαν ανατρεπτικές της Καθολικής πίστεως. Οπωσδήποτε, η εναντίωσή τους εμπόδιζε τα μάτια του κοινού λαού ν’ ανοιχτούν για να κατανοήσουν την αλήθεια του Λόγου του Θεού.
Στη μετάφρασή του, ο Τύντεηλ τήρησε το λόγο του, χρησιμοποιώντας όρους που ‘ένα παιδί που σέρνει το αλέτρι’ μπορούσε να καταλάβει: «πρεσβύτερος» αντί για «ιερέας»· «εκκλησία» αντί για «ναός»· «αγάπη» αντί για «χάρη»· «μετάνοια» αντί «μεταμέλεια.». Αλλά η χρησιμοποίηση τέτοιων λέξεων αντί για τις αρχαίες εκκλησιαστικές λέξεις, θεωρήθηκε αιρετική στα μάτια ορθόδοξων Καθολικών όπως ο Σερ Τόμας Μορ.
Εν τω μεταξύ, ο Τύντεηλ έγραψε και αρκετά άλλα ‘αντικληρικά’ συγγράμματα. Για παράδειγμα το έργο του Υπακοή ενός Χριστιανού αμφισβητούσε την εξουσία του πάπα, καταδίκαζε τον πλούτο των κληρικών και εξέθετε άλλες καταχρήσεις και κακές συνήθειες. Σ’ αυτό είπε τα ακόλουθα, υπερασπιζόμενος μια μετάφραση στην Αγγλική ομιλουμένη γλώσσα: «Λένε ότι δεν μπορεί να μεταφραστεί στη γλώσσα μας γιατί είναι ακαλλιέργητη. Δεν είναι τόσο ακαλλιέργητη όσο εκείνοι είναι ψεύτες . . . . Αυτή η απειλή και η απαγόρευση στον απλό λαό να διαβάζει τις Γραφές δεν γίνεται από αγάπη για τις ψυχές σας . . . αφού σας επιτρέπουν . . . να διαβάζετε Ρομπέν των Δασών, . . . και παραμύθια έρωτα και ακολασίας . . . τόσο αισχρά όσο μπορεί να σκεφτεί η καρδιά, για να διαφθείρουν τις διάνοιες της νεολαίας.»
Έτσι ο Τύντεηλ έφτασε να θεωρείται αιρετικός και η μετάφρασή του των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών σαν αιρετική έκδοση.
Οι Εβραϊκές Γραφές
Ο Τύντεηλ μάθαινε επίσης Εβραϊκά και, μόλις μπόρεσε, άρχισε να μεταφράζει τις Εβραϊκές Γραφές στα Αγγλικά. Άρχισε να μεταφράζει την Πεντάτευχο και ξεκίνησε με πλοίο από την Αμβέρσα του Βελγίου, για να την τυπώσει στο Αμβούργο, στη Γερμανία. Αλλά ναυάγησε στις Ολλανδικές ακτές, κι έχασε όλα τα βιβλία του και τα έγγραφά του. Τελικά, όταν έφτασε στο Αμβούργο το 1529, συνάντησε έναν παλιό γνωστό, τον Μάιλς Κόβερντεϊλ, που τον βοήθησε να μεταφράσει ολόκληρη την Πεντάτευχο. Τελικά αυτή τυπώθηκε το 1530. Αλλά, τα μάτια των κληρικών και του βασιλιά έκλεισαν ακόμη περισσότερο μπροστά σ’ αυτή τη μετάφραση!
Οι περιθωριακές σημειώσεις του Τύντεηλ στην Πεντάτευχο ήταν ακόμη πιο προκλητικές από τις σημειώσεις στις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές. Βρήκε την ευκαιρία να τονίσει ότι, όπως νόμιζε, υπήρχε αντίφαση ανάμεσα σε μερικές Εκκλησιαστικές συνήθειες και στους νόμους του Θεού. Σημειώστε τα παρακάτω παραδείγματα: Αριθμοί 23:8, «‘Πώς να καταρασθώ τον οποίον ο Θεός δεν καταράται;’ [περιθώριο: Ο πάπας μπορεί να μας πει πώς]»· Δευτερονόμιο 23:18, «‘Δεν θέλεις φέρει πληρωμήν πόρνης ουδέ μίσθωμα κυνός, εις τον οίκον Κυρίου του Θεού σου’ [περιθώριο: Ο πάπας παίρνει φόρους απ’ αυτούς και οι επίσκοποι, και οι ηγούμενοι δεν θέλουν καλύτερους ενοικιαστές]»· Δευτερονόμιο 11:19, «‘Ομιλούντες περί αυτών (των λόγων μου) καθήμενοι εν τη οικία σας’ [περιθώριο: να μιλάτε για τον Ρομπέν των Δασών λένε οι κληρικοί μας].»
Η κυκλοφορία των Γραφών του Τύντεηλ και των συγγραμμάτων του Λουθήρου στην Αγγλία έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε τον Μάιο του 1530 ο Βασιλιάς Ερρίκος Η΄ παρακινήθηκε να συγκαλέσει μια σύνοδο από 30 περίπου επισκόπους κι εξέχοντες κληρικούς, περιλαμβανομένων των Μορ και Τάνστολ. Το αποτέλεσμα ήταν ότι στο διάγγελμα του βασιλιά ενσωματώθηκε και η καταδίκη αυτών των συγγραμμάτων. Περιγράφτηκαν σαν «βλάσφημα και φθοροποιά Αγγλικά βιβλία» που διέστρεφαν την πίστη και υποκινούσαν στασιασμό.
Από τότε κι έπειτα δεν επρόκειτο μόνο για κάψιμο βιβλίων. Τα επόμενα δυο χρόνια 10 «αιρετικοί» κάηκαν δεμένοι στον πάσσαλο, και μερικοί απ’ αυτούς γνωστοί του Τύντεηλ. Άλλοι ομολόγησαν ότι είχαν τα βιβλία του, τα αποκήρυξαν και πλήρωσαν πρόστιμο.
Το 1533 ο Τύντεηλ ήταν πίσω στην Αμβέρσα. Εκεί αναθεώρησε την έκδοσή του των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών κι εργάστηκε πάνω σε περισσότερο μέρος των Εβραϊκών Γραφών, συμπληρώνοντας το τμήμα από Ιησού του Ναυή ως το Δεύτερο Χρονικών σε μορφή χειρογράφου.
Προδοσία, Δίκη και Θάνατος
Πολλές προσπάθειες έγιναν από την Αγγλία για να βρεθεί και να συλληφθεί ο Τύντεηλ, αλλ’ όλες μάταιες ως τον Μάιο του 1535. Καθώς έτρωγε το βραδινό του με εμπόρους στην Αμβέρσα, ο Τύντεηλ γνωρίστηκε με τον Ερρίκο Φίλλιπς. Χωρίς να γνωρίζει τον κίνδυνο, ο Τύντεηλ τον προσκάλεσε στο σπίτι που έμενε, μολονότι ο οικοδεσπότης του, ο Τόμας Πόυντζ, ήταν πολύ δύσπιστος. Ο Φίλλιπς όταν κέρδισε την εμπιστοσύνη του Τύντεηλ, ειδοποίησε τις αρχές. Αλλά δεν ήταν νόμιμο να συλλάβουν τον Τύντεηλ στο σπίτι. Έτσι ο Φίλλιπς τον ειδοποίησε και τον προσκάλεσε να τον φιλοξενήσει για φαγητό. Έφυγαν μαζί από το σπίτι και περπάτησαν σ’ ένα στενό δρομάκι, και ο Φίλλιπς περπατούσε πίσω από τον Τύντεηλ. Καθώς έβγαιναν από το δρομάκι, ο Φίλλιπς τους έδειξε τον Τύντεηλ και οι αξιωματικοί τον άρπαξαν και τον συνέλαβαν.
Ο Τύντεηλ φυλακίστηκε στον Πύργο Βιλβόρντ, γύρω στα 9,6 χιλιόμετρα (έξι μίλια) από τις Βρυξέλλες, κι έμεινε εκεί για 16 μήνες. Η εξέτασή του από μια ειδική επιτροπή του έδωσε την ευκαιρία να επιβεβαιώσει τις δοξασίες του, που υποστηρίζονταν άφθονα από τις Γραφές. Ακολούθησε μια μακρά αντιλογία με τους θεολόγους από το γειτονικό Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβέν. Τελικά καταδικάστηκε σαν αιρετικός, και ακριβώς πριν στραγγαλιστεί και καεί, πρόφερε τις λέξεις, «Κύριε, άνοιξε τα μάτια του Βασιλιά της Αγγλίας.»
Η Προσευχή του Απαντήθηκε
Ο Τύντεηλ ποτέ δεν ήξερε πόσο ακριβώς γρήγορα η επιθανάτια προσευχή του θα έπαιρνε απάντηση, και η Βίβλος θα ήταν προσιτή για τον κοινό λαό να τη διαβάζει. Τότε, επίσης, τα μάτια πολλών ανθρώπων θ’ ανοίγονταν για τις αλήθειες που περιείχε.
Ένα χρόνο πριν από το θάνατο του Τύντεηλ τυπώθηκε από τον Μάιλς Κόβερντεϊλ η πρώτη πλήρης τυπωμένη Αγγλική Βίβλος, μέρος της οποίας ήταν βασισμένο στο έργο του Τύντεηλ. Στη σελίδα με τον τίτλο υπάρχει ένα ξυλόγλυπτο περιθώριο που αποδίδεται στο Γερμανό ζωγράφο Χανς Χόλμπαϊν, με το όνομα του Ιεχωβά σε μορφή του Εβραϊκού τετραγράμματου στην κορφή της σελίδας. Ο Τύντεηλ ήταν ο πρώτος που έβαλε το όνομα « Ιεχωβά» στην Αγγλική γλώσσα, στη μετάφρασή του της Πεντατεύχου στο Έξοδος 6:3.
Το 1537 παρουσιάστηκε στο Βασιλιά Ερρίκο Η΄ μια περαιτέρω αναθεώρηση από τον Τζων Ρότζερς, που χρησιμοποιούσε το όνομα Τόμας Μάθιου (και γι’ αυτό είναι γνωστή σαν Βίβλος του Μάθιου), και δόθηκε η βασιλική άδεια. Κι εντούτοις, αυτή η Βίβλος ήταν στο μεγαλύτερο μέρος μετάφραση του Τύντεηλ, περιλαμβάνοντας ακόμη και το χειρόγραφό του μέχρι το Δεύτερο Χρονικών. Στο τέλος του Μαλαχία εμφανίζονται τα αρχικά του, «W. T.» « Έτσι ο [Αρχιεπίσκοπος] Κράνμερ ενέκρινε μεταφράσεις, που δημοσιεύτηκαν συλλογικά και με ψευδώνυμο, οι οποίες, όταν είχαν εμφανιστεί χωριστά, είχαν καταδικαστεί από τη Σύνοδο: έτσι ο Βασιλιάς έδωσε την άδειά του σε έργα τα οποία με προηγούμενο διάγγελμά του είχε καταδικάσει.»—Ιστορία της Εκκλησίας της Αγγλίας, από τον Ρ. Γ. Ντίξον, Τόμος Α, σελίδα 521.
Ένα χρόνο αργότερα, εκδόθηκε ένα διάταγμα από τον Τόμας Κρόμγουελ, επισκοπικό επίτροπο, που υποχρέωνε τους κληρικούς να προμηθεύσουν μια Βίβλο του μεγαλύτερου μεγέθους για κάθε ναό για την εξυπηρέτηση των ενοριτών, που να είναι στερεά δεμένη με μια αλυσίδα, και να «καλούν, να υποκινούν και να παροτρύνουν κάθε άτομο να τη διαβάζει, σαν κάτι που είναι πράγματι ο ζωντανός Λόγος του Θεού.» Αυτό εφαρμόστηκε τόσο πολύ από το λαό ώστε το 1539 χρειάστηκε να εκδοθεί ένα νέο διάγγελμα για να σταματήσει το λαό από το να διαβάζει τη Γραφή μεγαλόφωνα στην εκκλησία ενώ γινόταν η λειτουργία. Προφανώς οι κληρικοί είχαν αναστατωθεί όταν διαπίστωσαν ότι πολλοί αγνοούσαν τα κηρύγματά τους και προτιμούσαν να συγκεντρώνονται γύρω από την ανάγνωση της Βίβλου!
Έχουν Ανοιχτεί τα Μάτια Σας;
Όσο για την παράκληση να γίνει η Γραφή προσιτή στον κοινό λαό για να τη διαβάζει, η επιθανάτια προσευχή του Τύντεηλ απαντήθηκε. Αλλά τι θα πούμε για σήμερα;
‘Έχω μια Αγία Γραφή,’ λένε πολλοί. Αλλά αυτό είναι ό,τι χρειάζεται για να έχει κανείς τα μάτια του ανοιχτά; «Οφθαλμούς έχετε και δεν βλέπετε,» είπε ο Θεός σχετικά με το λαό του στον αρχαίο Ιούδα που γίνονταν άπιστοι. (Ιερεμίας 5:21) Έτσι η ‘όραση’ μπορεί ν’ αναφέρεται σε συμβολική όραση, σε διανοητική αντίληψη. Μολονότι είναι αληθινό ότι εκατομμύρια και εκατομμύρια άνθρωποι έχουν τη Βίβλο σπίτι τους, σε πολλές περιπτώσεις αυτή είναι αφημένη σ’ ένα ράφι, και μαζεύει σκόνη. Θα λέγατε ότι τα μάτια αυτών των ανθρώπων ανοίχτηκαν πραγματικά για ν’ αντιληφθούν την αλήθεια της Γραφής;
‘Μα διαβάζω τη Βίβλο,’ μπορεί ν’ απαντήσουν μερικοί. Μα, μήπως το διάβασμα απλώς της Γραφής σημαίνει ότι τα μάτια σας έχουν ανοιχτεί; Όχι κατ’ ανάγκη. Πολλοί που διαβάζουν τη Γραφή τη θεωρούν απλώς σαν μια ενδιαφέρουσα φιλολογία. Αλλά οι Γραφές μάς λένε ότι χρειαζόμαστε να έχουμε τα ‘μάτια της καρδιάς μας’ ανοιχτά. (Εφεσίους 1:18) Για ν’ ανοιχτούν πραγματικά τα μάτια μας, πρέπει να καταλαβαίνουμε αυτά που διαβάζουμε στη Γραφή, να τα βάζουμε στην καρδιά και να τα εφαρμόζουμε στη ζωή μας.
Τι συμβαίνει μ’ εσάς; Έχουν ανοιχτεί πραγματικά τα μάτια σας; Είσαστε βέβαιοι ότι αυτά που βρίσκονται μέσα στη Γραφή αξίζει να τα διαβάζετε και να τα εφαρμόζετε στη ζωή σας; Αν θα θέλατε κάποια βοήθεια για να το κάνετε αυτό, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά θα χαρούν να σας βοηθήσουν.
Όταν πια τα μάτια σας ανοίξουν, πρέπει να συνεχίσετε να τα κρατάτε ανοιχτά. Όπως λέει το Γραφικό βιβλίο των Παροιμιών: «Υιέ μου, πρόσεχε εις τας ρήσεις μου· κλίνον το ωτίον σου εις τα λόγια μου. Ας μη απομακρυνθώσιν από των οφθαλμών σου· φύλαττε αυτά εν τη καρδία σου.»—Παροιμίαι 4:20, 21.
[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 11]
«Αν ο Θεός φυλάξει τη ζωή μου, πριν περάσουν πολλά χρόνια θα κάνω ένα αγόρι που σέρνει το αλέτρι να γνωρίζει περισσότερα για τις Γραφές απ’ όσα εσύ»—ΤΥΝΤΕΗΛ
[Εικόνα στη σελίδα 10]
ΟΥΙΛΙΑΜ ΤΥΝΤΕΗΛ
[Εικόνα στη σελίδα 12]
Ο Τύντεηλ μεταφράζοντας τη Βίβλο
[Εικόνα στη σελίδα 13]
Ο στραγγαλισμός και το κάψιμο του Τύντεηλ