Ο Υπηρέτης του Ιεχωβά​—«Διατρυπήθηκε για την Παράβασή Μας»

«Διατρυπήθηκε για την παράβασή μας· συντρίφτηκε για τα σφάλματά μας. . . . Λόγω των πληγών του γιατρευτήκαμε».​—ΗΣ. 53:5.

1. Τι πρέπει να θυμόμαστε όταν τηρούμε την Ανάμνηση, και ποια προφητεία θα μας βοηθήσει να το κάνουμε αυτό;

ΤΗΡΟΥΜΕ την Ανάμνηση για να τιμήσουμε την επέτειο του θανάτου του Χριστού και για να θυμηθούμε όλα όσα έχουν επιτελέσει ο θάνατος και η ανάστασή του. Η Ανάμνηση μας υπενθυμίζει τη δικαίωση της κυριαρχίας του Ιεχωβά, τον αγιασμό του ονόματός του και την εκπλήρωση του σκοπού του, περιλαμβανομένης και της σωτηρίας της ανθρωπότητας. Ίσως καμία άλλη προφητεία στη Γραφή δεν απεικονίζει καλύτερα τη θυσία του Χριστού και τα όσα έχει επιτελέσει αυτή από ό,τι η προφητεία που είναι καταγραμμένη στα εδάφια Ησαΐας 53:3-12. Ο Ησαΐας προείπε τα παθήματα του Υπηρέτη και έδωσε συγκεκριμένες λεπτομέρειες για το θάνατο του Χριστού και για τις ευλογίες που επρόκειτο να φέρει ο θάνατός του στους χρισμένους αδελφούς του και στα «άλλα πρόβατά» του.​—Ιωάν. 10:16.

2. Τι αποδεικνύει η προφητεία του Ησαΐα, και πώς θα μας επηρεάσει;

² Εφτά αιώνες προτού γεννηθεί ο Ιησούς στη γη, ο Ιεχωβά ενέπνευσε τον Ησαΐα να προφητεύσει ότι ο εκλεγμένος Υπηρέτης Του θα έμενε πιστός ακόμα και όταν θα δοκιμαζόταν στο έπακρο. Το γεγονός αυτό καθαυτό αποδεικνύει ότι ο Ιεχωβά ήταν απόλυτα πεπεισμένος για την οσιότητα του Γιου του. Καθώς εξετάζουμε αυτή την προφητεία, η καρδιά μας θα συγκινηθεί και η πίστη μας θα ενισχυθεί.

“Καταφρονήθηκε” και Θεωρήθηκε “Μηδαμινός”

3. Γιατί όφειλαν οι Ιουδαίοι να καλωσορίσουν τον Ιησού, αλλά τι υποδοχή τού επιφύλαξαν;

³ Διαβάστε Ησαΐας 53:3. Φανταστείτε τι πρέπει να σήμαινε για τον μονογενή Γιο του Θεού το να θυσιάσει τη χαρά που είχε υπηρετώντας στο πλευρό του Πατέρα του και να έρθει στη γη για να δώσει τη ζωή του ως θυσία ώστε να σώσει την ανθρωπότητα από την αμαρτία και το θάνατο! (Φιλιπ. 2:5-8) Η θυσία του επρόκειτο να φέρει πραγματική συγχώρηση αμαρτιών, την οποία απλώς προσκίαζε η προσφορά θυσιών ζώων υπό το Μωσαϊκό Νόμο. (Εβρ. 10:1-4) Δεν όφειλαν να τον καλωσορίσουν και να τον τιμήσουν, τουλάχιστον οι Ιουδαίοι, οι οποίοι πρόσμεναν τον υποσχεμένο Μεσσία; (Ιωάν. 6:14) Αντί για αυτό, ο Χριστός “καταφρονήθηκε” από τους Ιουδαίους, οι οποίοι “τον θεώρησαν μηδαμινό”, όπως είχε προφητεύσει ο Ησαΐας. Ο απόστολος Ιωάννης έγραψε: «Ήρθε στον ίδιο του τον τόπο, αλλά ο ίδιος ο λαός του δεν τον δέχτηκε». (Ιωάν. 1:11) Ο απόστολος Πέτρος είπε στους Ιουδαίους: «Ο Θεός των προπατόρων μας . . . δόξασε τον Υπηρέτη του τον Ιησού, τον οποίο εσείς όμως παραδώσατε και απαρνηθήκατε μπροστά στο πρόσωπο του Πιλάτου, όταν εκείνος είχε αποφασίσει να τον ελευθερώσει. Ναι, απαρνηθήκατε εκείνον τον άγιο και δίκαιο».​—Πράξ. 3:13, 14.

4. Πώς εξοικειώθηκε ο Ιησούς με την αρρώστια;

⁴ Ο Ησαΐας προφήτευσε επίσης ότι ο Ιησούς ήταν προορισμένος να «εξοικειωθεί με την αρρώστια». Κατά τη διάρκεια της διακονίας του, ο Ιησούς ασφαλώς κουραζόταν κάποιες φορές, αλλά δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι αρρώστησε ποτέ. (Ιωάν. 4:6) Εξοικειώθηκε, όμως, με τις αρρώστιες εκείνων στους οποίους κήρυττε. Τους σπλαχνιζόταν και θεράπευσε πολλούς. (Μάρκ. 1:32-34) Με αυτόν τον τρόπο, ο Ιησούς εκπλήρωσε την προφητεία που δηλώνει: «Αληθινά, τις αρρώστιες μας βάσταξε αυτός και τους πόνους μας επιφορτίστηκε».​—Ησ. 53:4α· Ματθ. 8:16, 17.

Σαν “Χτυπημένος από τον Θεό”

5. Πώς εξέλαβαν το θάνατο του Ιησού πολλοί Ιουδαίοι, και γιατί επέτεινε αυτό τα παθήματά του;

⁵ Διαβάστε Ησαΐας 53:4β. Πολλοί σύγχρονοι του Ιησού δεν κατάλαβαν το λόγο για τον οποίο υπέφερε και πέθανε. Πίστευαν ότι ο Θεός τον τιμωρούσε, σαν να τον έπληττε με μια αποκρουστική αρρώστια. (Ματθ. 27:38-44) Οι Ιουδαίοι κατηγόρησαν τον Ιησού για βλασφημία. (Μάρκ. 14:61-64· Ιωάν. 10:33) Βέβαια, ο Ιησούς δεν ήταν ούτε αμαρτωλός ούτε βλάσφημος. Αλλά λόγω της μεγάλης του αγάπης για τον Πατέρα του, η σκέψη και μόνο ότι επρόκειτο να πεθάνει κατηγορούμενος για βλασφημία πρέπει να επέτεινε τα παθήματα που υφίστατο ως ο Υπηρέτης του Ιεχωβά. Παρ’ όλα αυτά, ήταν πρόθυμος να υποταχθεί στο θέλημα του Ιεχωβά.​—Ματθ. 26:39.

6, 7. Με ποια έννοια “συνέτριψε” ο Ιεχωβά τον πιστό Υπηρέτη του, και γιατί έφερε αυτό «ευχαρίστηση» στον Θεό;

⁶ Άλλο, όμως, είναι να δηλώνει η προφητεία του Ησαΐα ότι κάποιοι θα θεωρούσαν τον Χριστό «χτυπημένο από τον Θεό» και άλλο να προλέγει ότι “ο Ιεχωβά θα έβρισκε ευχαρίστηση στη συντριβή του”. (Ησ. 53:10) Εφόσον ο Ιεχωβά είχε επίσης δηλώσει: «Δείτε! Ο υπηρέτης μου, . . . ο εκλεγμένος μου, τον οποίο επιδοκίμασε η ψυχή μου», πώς ήταν δυνατόν να “βρει ευχαρίστηση στη συντριβή του”; (Ησ. 42:1) Με ποια έννοια μπορεί να λεχθεί ότι αυτό έφερε χαρά στον Ιεχωβά;

⁷ Για να κατανοήσουμε αυτό το τμήμα της προφητείας, πρέπει να θυμόμαστε πως, όταν ο Σατανάς αμφισβήτησε την κυριαρχία του Ιεχωβά, ήγειρε αμφιβολίες για την οσιότητα όλων των υπηρετών του Θεού στον ουρανό και στη γη. (Ιώβ 1:9-11· 2:3-5) Ο Ιησούς, παραμένοντας πιστός μέχρι θανάτου, έδωσε την τέλεια απάντηση στην πρόκληση του Σατανά. Ενώ, λοιπόν, ο Ιεχωβά επέτρεψε να φονευτεί ο Χριστός από τους εχθρούς του, δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία ότι υπέφερε όταν έβλεπε να θανατώνεται ο εκλεγμένος Υπηρέτης του. Εντούτοις, παρατηρώντας την απόλυτη πιστότητα του Γιου του, ο Ιεχωβά ένιωσε πολλή ευχαρίστηση. (Παρ. 27:11) Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι γνώριζε ποια οφέλη θα έφερνε ο θάνατος του Γιου του στους μετανοημένους ανθρώπους έφερε στον Ιεχωβά μεγάλη χαρά.​—Λουκ. 15:7.

«Διατρυπήθηκε για την Παράβασή Μας»

8, 9. (α) Πώς «διατρυπήθηκε για την παράβασή μας» ο Ιησούς; (β) Πώς το επιβεβαίωσε αυτό ο Πέτρος;

⁸ Διαβάστε Ησαΐας 53:6. Σαν χαμένα πρόβατα, οι αμαρτωλοί άνθρωποι περιπλανιούνταν, επιζητώντας απελευθέρωση από την αρρώστια και το θάνατο που κληρονόμησαν από τον Αδάμ. (1 Πέτρ. 2:25) Εφόσον οι απόγονοι του Αδάμ είναι ατελείς, κανείς τους δεν μπορούσε να εξαγοράσει αυτό που είχε χάσει ο Αδάμ. (Ψαλμ. 49:7) Με τη μεγάλη του αγάπη, όμως, «ο Ιεχωβά έκανε το σφάλμα όλων μας να έρθει πάνω» στον αγαπητό του Γιο και εκλεγμένο Υπηρέτη του. Δεχόμενος να “διατρυπηθεί για την παράβασή μας” και να “συντριφτεί για τα σφάλματά μας”, ο Χριστός βάσταξε τις αμαρτίες μας πάνω στο ξύλο και πέθανε αντί για εμάς.

⁹ Ο απόστολος Πέτρος έγραψε: «Σε αυτή την πορεία κληθήκατε, επειδή και ο Χριστός υπέφερε για εσάς, αφήνοντάς σας υπόδειγμα για να ακολουθήσετε τα ίχνη του πιστά. Αυτός βάσταξε τις αμαρτίες μας στο σώμα του πάνω στο ξύλο, ώστε να εγκαταλείψουμε τις αμαρτίες και να ζήσουμε για τη δικαιοσύνη». Κατόπιν, παραθέτοντας από την προφητεία του Ησαΐα, ο Πέτρος πρόσθεσε: «Και “με τις πληγές του γιατρευτήκατε”». (1 Πέτρ. 2:21, 24· Ησ. 53:5) Αυτό άνοιξε το δρόμο για να συμφιλιωθούν οι αμαρτωλοί με τον Θεό, όπως δήλωσε πιο κάτω ο Πέτρος: «Ο Χριστός πέθανε μία φορά για πάντα σχετικά με αμαρτίες, ένας δίκαιος για αδίκους, για να σας οδηγήσει στον Θεό».​—1 Πέτρ. 3:18.

«Σαν Αρνί Φέρθηκε στη Σφαγή»

10. (α) Πώς αποκάλεσε τον Ιησού ο Ιωάννης ο Βαφτιστής; (β) Γιατί αποδείχτηκαν κατάλληλα τα λόγια του Ιωάννη;

¹⁰ Διαβάστε Ησαΐας 53:7, 8. Όταν ο Ιωάννης ο Βαφτιστής είδε τον Ιησού να πλησιάζει, αναφώνησε: «Να το Αρνί του Θεού το οποίο αφαιρεί την αμαρτία του κόσμου!» (Ιωάν. 1:29) Όταν αποκάλεσε τον Ιησού «Αρνί», ο Ιωάννης ίσως είχε κατά νου τα λόγια του Ησαΐα: «Σαν αρνί φέρθηκε στη σφαγή». (Ησ. 53:7, υποσ. στη ΜΝΚ) «Έχυσε την ψυχή του στο θάνατο», προφήτευσε ο Ησαΐας. (Ησ. 53:12) Είναι ενδιαφέρον ότι ο Ιησούς, το βράδυ κατά το οποίο θέσπισε την Ανάμνηση του θανάτου του, έδωσε ένα ποτήρι κρασί στους 11 πιστούς αποστόλους και δήλωσε: «Αυτό σημαίνει το “αίμα μου της διαθήκης”, το οποίο θα χυθεί χάρη πολλών για συγχώρηση αμαρτιών».​—Ματθ. 26:28.

11, 12. (α) Τι καταδεικνύει για τη θυσία του Χριστού η προθυμία με την οποία ο Ισαάκ πρόσφερε τον εαυτό του; (β) Τι πρέπει να θυμόμαστε σχετικά με τον Μεγαλύτερο Αβραάμ, τον Ιεχωβά, όταν τηρούμε την Ανάμνηση;

¹¹ Όπως ο Ισαάκ, έτσι και ο Ιησούς ήταν πρόθυμος να προσφερθεί ως θυσία, όπως ήταν το θέλημα του Ιεχωβά για εκείνον. (Γέν. 22:1, 2, 9-13· Εβρ. 10:5-10) Ενώ ο Ισαάκ συναίνεσε πρόθυμα να θυσιαστεί, ο Αβραάμ ήταν αυτός που αποπειράθηκε να προσφέρει τη θυσία. (Εβρ. 11:17) Παρόμοια, ο Ιησούς αποδέχτηκε πρόθυμα ότι έπρεπε να πεθάνει, αλλά ο Ιεχωβά ήταν ο Εμπνευστής της διευθέτησης του λύτρου. Η θυσία του Γιου του αποτέλεσε έκφραση της βαθιάς αγάπης του Θεού για την ανθρωπότητα.

¹² Ο ίδιος ο Ιησούς δήλωσε: «Ο Θεός αγάπησε τον κόσμο τόσο πολύ, ώστε έδωσε τον μονογενή του Γιο, για να μην καταστραφεί όποιος ασκεί πίστη σε αυτόν, αλλά να έχει αιώνια ζωή». (Ιωάν. 3:16) Ο απόστολος Παύλος έγραψε: «Ο Θεός συστήνει τη δική του αγάπη σε εμάς με το ότι, ενώ ήμασταν ακόμη αμαρτωλοί, ο Χριστός πέθανε για εμάς». (Ρωμ. 5:8) Επομένως, ενώ τιμούμε τον Χριστό τηρώντας την επέτειο του θανάτου του, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι εκείνος που κατέστησε δυνατή τη διευθέτηση αυτής της θυσίας ήταν ο Μεγαλύτερος Αβραάμ, ο Ιεχωβά. Τηρούμε την Ανάμνηση προς αίνο του.

Ο Υπηρέτης Προσδίδει «Δίκαιη Υπόσταση σε Πολλούς»

13, 14. Με ποιον τρόπο προσέδωσε ο Υπηρέτης του Ιεχωβά «δίκαιη υπόσταση σε πολλούς»;

¹³ Διαβάστε Ησαΐας 53:11, 12. Ο Ιεχωβά δήλωσε σχετικά με τον εκλεγμένο Υπηρέτη του: «Ο δίκαιος, ο υπηρέτης μου, θα προσδώσει δίκαιη υπόσταση σε πολλούς». Με ποιον τρόπο; Το τέλος του εδαφίου 12 μας βοηθάει να βρούμε την απάντηση. «Και μεσολάβησε [ο Υπηρέτης] για τους παραβάτες». Όλοι οι απόγονοι του Αδάμ γεννιούνται αμαρτωλοί, «παραβάτες», και ως εκ τούτου λαβαίνουν “το μισθό που πληρώνει η αμαρτία”, δηλαδή το θάνατο. (Ρωμ. 5:12· 6:23) Η συμφιλίωση ανάμεσα στον Ιεχωβά και στον αμαρτωλό άνθρωπο είναι απαραίτητη. Το 53ο κεφάλαιο της προφητείας του Ησαΐα περιγράφει με ωραίο τρόπο το πώς ο Ιησούς «μεσολάβησε» υπέρ της αμαρτωλής ανθρωπότητας, δηλώνοντας: «Η τιμωρία που αποσκοπούσε στην ειρήνη μας ήταν πάνω του, και λόγω των πληγών του γιατρευτήκαμε».​—Ησ. 53:5.

¹⁴ Παίρνοντας τις αμαρτίες μας πάνω του και πεθαίνοντας για εμάς, ο Χριστός προσέδωσε «δίκαιη υπόσταση σε πολλούς». Ο Παύλος έγραψε: «Ο Θεός θεώρησε καλό να κατοικεί σε αυτόν [τον Χριστό] όλη η πληρότητα, και μέσω αυτού να συμφιλιώσει πάλι με τον εαυτό του όλα τα άλλα πράγματα κάνοντας ειρήνη μέσω του αίματος που αυτός έχυσε πάνω στο ξύλο του βασανισμού, είτε αυτά είναι τα πράγματα που βρίσκονται πάνω στη γη είτε τα πράγματα που βρίσκονται στους ουρανούς».​—Κολ. 1:19, 20.

15. (α) Ποιοι είναι «τα πράγματα που βρίσκονται στους ουρανούς» τα οποία ανέφερε ο Παύλος; (β) Ποιοι μόνο δικαιούνται να παίρνουν από τα εμβλήματα της Ανάμνησης, και γιατί;

¹⁵ «Τα πράγματα που βρίσκονται στους ουρανούς» τα οποία συμφιλιώνονται με τον Ιεχωβά μέσω του χυμένου αίματος του Χριστού είναι οι χρισμένοι Χριστιανοί, οι οποίοι έχουν κληθεί να βασιλέψουν με τον Χριστό στους ουρανούς. Οι Χριστιανοί που είναι «μέτοχοι της ουράνιας κλήσης» ανακηρύσσονται «δίκαιοι για ζωή». (Εβρ. 3:1· Ρωμ. 5:1, 18) Τότε ο Ιεχωβά τούς υιοθετεί ως πνευματικούς γιους του. Το άγιο πνεύμα δίνει μαρτυρία σε αυτούς ότι είναι “συγκληρονόμοι με τον Χριστό”, καλεσμένοι να γίνουν βασιλιάδες και ιερείς στην ουράνια Βασιλεία του. (Ρωμ. 8:15-17· Αποκ. 5:9, 10) Γίνονται μέλη του πνευματικού Ισραήλ, του «Ισραήλ του Θεού», και περιλαμβάνονται στη «νέα διαθήκη». (Ιερ. 31:31-34· Γαλ. 6:16) Ως μέλη της νέας διαθήκης, δικαιούνται να παίρνουν από τα εμβλήματα της Ανάμνησης, όπως είναι το ποτήρι με το κόκκινο κρασί, για το οποίο ο Ιησούς δήλωσε: «Αυτό το ποτήρι σημαίνει τη νέα διαθήκη που έχει ως βάση το αίμα μου, το οποίο θα χυθεί για χάρη σας».​—Λουκ. 22:20.

16. Ποια είναι «τα πράγματα που βρίσκονται πάνω στη γη», και με ποιον τρόπο τούς δίνεται δίκαιη υπόσταση ενώπιον του Ιεχωβά;

¹⁶ «Τα πράγματα που βρίσκονται πάνω στη γη» είναι τα άλλα πρόβατα του Χριστού, που έχουν την ελπίδα να ζήσουν για πάντα στη γη. Και σε αυτούς επίσης προσδίδει ο εκλεγμένος Υπηρέτης του Ιεχωβά δίκαιη υπόσταση ενώπιον του Ιεχωβά. Επειδή έχουν πίστη στη λυτρωτική θυσία του Χριστού και ως εκ τούτου «έπλυναν τις στολές τους και τις έκαναν λευκές με το αίμα του Αρνιού», ο Ιεχωβά τούς ανακηρύσσει δίκαιους, όχι ως πνευματικούς γιους, αλλά ως φίλους του, προσφέροντάς τους τη θαυμάσια προοπτική της επιβίωσης από «τη μεγάλη θλίψη». (Αποκ. 7:9, 10, 14· Ιακ. 2:23) Εφόσον δεν περιλαμβάνονται στη νέα διαθήκη και επομένως δεν έχουν την ελπίδα να ζήσουν στον ουρανό, αυτά τα άλλα πρόβατα δεν παίρνουν από τα εμβλήματα της Ανάμνησης αλλά παρευρίσκονται με σεβασμό ως παρατηρητές.

Όλες οι Ευχαριστίες Ανήκουν στον Ιεχωβά και στον Επιδοκιμασμένο Υπηρέτη Του!

17. Πώς μας βοήθησε η μελέτη των προφητειών του Ησαΐα που επικεντρώνονται στον Υπηρέτη να προετοιμάσουμε τη διάνοιά μας για την Ανάμνηση;

¹⁷ Η εξέταση των προφητειών του Ησαΐα που επικεντρώνονται στον Υπηρέτη ήταν ένας θαυμάσιος τρόπος να προετοιμάσουμε τη διάνοιά μας για την Ανάμνηση του θανάτου του Χριστού. Μας κατέστησε ικανούς να «προσηλώνουμε το βλέμμα μας στον Πρώτιστο Παράγοντα και Τελειοποιητή της πίστης μας». (Εβρ. 12:2) Μάθαμε ότι ο Γιος του Θεού δεν είναι στασιαστικός. Ανόμοια με τον Σατανά, του αρέσει να διδάσκεται από τον Ιεχωβά, αναγνωρίζοντάς τον ως τον Υπέρτατο Κύριο. Είδαμε ότι ο Ιησούς, κατά τη διάρκεια της επίγειας διακονίας του, έδειχνε συμπόνια για τους ανθρώπους στους οποίους κήρυττε, θεραπεύοντας πολλούς από αυτούς τόσο σωματικά όσο και πνευματικά. Με αυτόν τον τρόπο φανέρωσε τι θα κάνει ως Μεσσιανικός Βασιλιάς στο νέο σύστημα πραγμάτων όταν θα «βάλει δικαιοσύνη στη γη». (Ησ. 42:4) Ο ζήλος που έδειχνε καθώς κήρυττε τη Βασιλεία, ως «φως των εθνών», υπενθυμίζει στους ακολούθους του ότι πρέπει να κηρύττουν τα καλά νέα με ζήλο σε όλη τη γη.​—Ησ. 42:6.

18. Γιατί γεμίζει η προφητεία του Ησαΐα την καρδιά μας με ευγνωμοσύνη για τον Ιεχωβά και τον πιστό Υπηρέτη του;

¹⁸ Η προφητεία του Ησαΐα αυξάνει επίσης την κατανόησή μας για τη μεγάλη θυσία που έκανε ο Ιεχωβά όταν έστειλε τον αγαπητό του Γιο στη γη να υποφέρει και να πεθάνει για εμάς. Ο Ιεχωβά βρήκε ευχαρίστηση, όχι βλέποντας τον Γιο του να υποφέρει, αλλά παρατηρώντας την απόλυτη πιστότητα του Ιησού μέχρι και το θάνατο. Εμείς πρέπει να συμμεριζόμαστε την ευχαρίστηση του Ιεχωβά, αναγνωρίζοντας όλα όσα έκανε ο Ιησούς για να αποδείξει τον Σατανά ψεύτη και να αγιάσει το όνομα του Ιεχωβά, δικαιώνοντας έτσι την ορθότητα της κυριαρχίας Του. Επιπρόσθετα, ο Χριστός πήρε τις αμαρτίες μας πάνω του και πέθανε για χάρη μας. Με αυτόν τον τρόπο, έδωσε στο μικρό ποίμνιο των χρισμένων αδελφών του και στα άλλα πρόβατα τη δυνατότητα να έχουν δίκαιη υπόσταση ενώπιον του Ιεχωβά. Καθώς θα συγκεντρωνόμαστε για την Ανάμνηση, είθε η καρδιά μας να είναι γεμάτη ευγνωμοσύνη για τον Ιεχωβά και τον πιστό Υπηρέτη του.

Ως Ανασκόπηση

• Με ποια έννοια βρήκε ο Ιεχωβά «ευχαρίστηση στη συντριβή» του Γιου του;

• Πώς «διατρυπήθηκε για την παράβασή μας» ο Ιησούς;

• Με ποιον τρόπο προσέδωσε ο Υπηρέτης «δίκαιη υπόσταση σε πολλούς»;

• Πώς προετοίμασε τη διάνοια και την καρδιά σας για την Ανάμνηση η μελέτη των προφητειών που αφορούν τον Υπηρέτη;

[Εικόνα στη σελίδα 26]

«Ήταν καταφρονημένος και τον θεωρήσαμε μηδαμινό»

[Εικόνα στη σελίδα 28]

«Έχυσε την ψυχή του στο θάνατο»

[Εικόνα στη σελίδα 29]

Τα «άλλα πρόβατα» παρευρίσκονται στην Ανάμνηση με σεβασμό ως παρατηρητές