Timgad — Yon vil ki te anba sab revele sekrè l

EKSPLORATÈ sa a ki brav pa t ka kwè sa je l te wè a. Nan dezè Aljeri a, te gen yon moniman ki tankou yon bèl antre Women yo te fè pou yo selebre viktwa yo ki te prèske kouvri anba sab! Lè James Bruce, ki soti nan peyi Ekòs, te fè dekouvèt sa a nan ane 1765, li pa t rann li kont li te kanpe sou ruin pi gwo koloni Women yo te konstwi ann Afrik dinò. Se yon ansyen vil ki te rele Tamougadi, kounye a, yo rele l Timgad.

Plis pase yon syèk annapre, nan ane 1881, te gen kèk akeyològ fransè ki te kòmanse dekouvri kèk ruin ki te nan Timgad ki te byen konsève. Yo te admèt malgre zòn nan te yon dezè epi anviwònman an te makawon, moun yo t ap mennen yon vi ki vrèman konfòtab, yo t ap viv nan liks. Men, ki sa ki te pouse Women yo konstwi yon koloni rich nan yon zòn konsa? E ki leson nou ka aprann nan ansyen vil sa a ak nan men moun ki t ap viv ladan l yo?

Lè Women yo te etann dominasyon yo ann Afrik dinò nan premye syèk anvan epòk nou an, gen kèk tribi nomad ki te opoze ak yo yon fason ki vyolan. Ki jan Women yo t ap rive fè lapè ak moun nan zòn nan? Toudabò, sòlda ki te nan twazyèm lejyon Ogis la te konstwi plizyè fò ansanm ak kèk pòs gad nan yon zòn ki gen anpil mòn ki nan nò peyi yo rele Aljeri jodi a. Annapre, yo te konstwi vil Timgad pou yon rezon ki te vrèman diferan.

Ofisyèlman, Women yo te bati Timgad pou sòlda ki te retrete yo. Men, an reyalite, yo te konstwi vil la pou yo te ka diminye rezistans tribi nan zòn nan t ap fè. Plan yo a te byen mache. Byen vit, vi konfòtab moun yo t ap mennen nan Timgad la te kòmanse atire moun nan zòn nan ki te konn vin nan vil la pou yo ka vann pwodui yo genyen. Pou yo te aksepte yo nan Timgad, yon vil kote se sèl sitwayen women ki te ka viv ladan l, gen kèk moun natif natal ki te deside antre nan lame women an pou 25 an pou yo te ka jwenn sitwayènte women pou yo menm ak pou pitit gason yo.

Gen kèk Afriken ki pa t kontante yo pou yo te senp sitwayen women sèlman, yo te menm chèche jwenn gwo pozisyon nan Timgad oswa nan lòt koloni yo. Plan Women yo te genyen pou yo te entegre moun nan zòn nan nan aktivite yo t ap fè te tèlman reyisi, nan sèlman senkant an, apre yo te fin fonde Timgad, pifò moun ki t ap viv nan vil la te soti ann Afrik dinò.

Ki sa Women yo te fè pou yo te rive sedui kè endijèn yo nan yon vyep ti tan konsa? Youn nan bagay yo te fè, yo te veye pou tout sitwayen gen menm dwa. Se yon prensip yon politisyen women ki rele Sisewon te anseye. Yo te separe vil la yon fason ki egal ant sòlda women ki te retrete yo ak Afriken ki te vin sitwayen women yo. Yo te byen amenaje vil la, chak blòk te mezire 20 mèt kare e te gen yon seri ti ri ki te separe yo. Lefètke yo te separe vil la yon fason ki egal e yo te ranje tout bagay annòd, se sèten, sa te fè moun yo santi yo pi atire pou yo vin ladan l.

Menm jan sa te konn fèt nan anpil vil women, moun yo te konn reyini yon kote yo rele fowòm nan jou ki gen mache yo pou yo tande dènye nouvèl yo oubyen pou yo jwe. Pa gen dout, endijèn ki te rete nan mòn ki pa t fètil ki te toupre yo te konn ap imajine yo menm k ap mache nan lonbray anba kolonad yo nan jou ki fè cho e ki sèch yo, oubyen y ap imajine yo menm k ap pran plezi yo nan youn nan pakèt pisin piblik ki gratis kote y ap tande bri dlo k ap tonbe tou dousman. Li posib pou yo te konn ap imajine yo chita bò yon seri fontèn dlo ki fre pandan y ap pale ak zanmi yo. Tout bagay sa yo sanble te yon rèv pou yo.

Teyat la ki te anplennè te jwe yon wòl enpòtan pou sedui kè moun yo tou. Li te ka pran plis pase 3 500 moun. Foul moun ki te soti Timgad ak nan vil ki ozalantou yo te konn vin ladan l. Lè aktè yo te sou sèn, byen souvan, yo te konn jwe pyès teyat ki gen imoralite ak vyolans ki te montre piblik la jan Women yo renmen vye divètisman.

Relijyon Women yo t ap pratike a te jwe wòl pa l tou. Planche ak mi kay kote te gen pisin yo te byen dekore ak yon seri mozayik ki chaje koulè ki gen imaj yon bann sèn ki soti nan lejann payen yo. Etandone moun yo te renmen al benyen nan pisin sa yo, tikras pa tikras, yo te vin abitye ak dye women yo ansanm ak relijyon yo a. Efò Women yo te fè pou yo te entegre Afriken yo nan kilti yo a te tèlman bay bon rezilta, byen souvan, yo te grave imaj yon seri dye ki gen twa tèt sou wòch kote yo te konn fè antèman yo, e pami dye sa yo te gen dye moun nan zòn nan te konn adore yo ak dye Women yo te konn adore yo.

Apre Anperè Trajan fin fonde vil la nan ane 100 nan epòk nou an, Women yo te ankouraje moun yo pou yo pwodui sereyal, luil doliv ak diven toupatou ann Afrik dinò. Sa pa t pran tan pou zòn nan te pwodui anpil bagay pou Wòm, li te pèmèt anpi a jwenn pwodui sa yo ki esansyèl. Menm jan ak lòt koloni yo, Timgad te vin rich anpil anba dominasyon Women yo. Rive yon lè, popilasyon Timgad la te vin ogmante, e moun yo te etann vil la byen lwen miray fòtifye l yo.

Moun ki te abite nan vil la ak moun ki te pwopriyetè yo te vin rich grasa komès yo te konn fè ak Wòm, men se yon tikras benefis kiltivatè nan zòn nan te konn fè. Nan twazyèm syèk epòk nou an, ti kiltivatè yo te revòlte akoz enjistis ki te gen nan domèn sosyal ak gwo taks yo te konn fè yo peye. Gen kèk nan yo ki te Katolik ki t al jwenn Donatis yo, yon gwoup moun ki di yo se kretyen ki te leve kont koripsyon ki gen nan Legliz katolik. — Gade kare ki gen tit: “Donatis yo pa t yon ‘Legliz ki san tach’.”

Apre plizyè syèk kote te gen konfli nan domèn relijye, gè sivil, e te gen yon seri etranje ki sovaj ki te konn anvayi zòn nan, sivilizasyon women yo te pèdi enfliyans yo ann Afrik dinò. Nan sizyèm syèk epòk nou an, tribi arab ki te nan zòn nan te boule Timgad rapye tè, e konsa yo te bliye vil la pandan plis pase 1 000 an.

Akeyològ ki te dekouvri ruin vil Timgad la te kontan lè yo te wè yon enskripsyon an laten nan fowòm nan. Men sa nou li: “Fè lachas, benyen, jwe, ri, se sa k lavi a!” Gen yon istoryen fransè ki te fè konnen pawòl sa a “sanble yon filozofi ki manke anbisyon, men se yon filozofi anpil moun pap manke pa konsidere kòm sekrè sajès la”.

Anfèt, Women yo t ap viv fason sa a pandan yon bon valè tan. Apot Pòl, yon kretyen nan premye syèk la, te pale de yon kategori moun ki te gen kòm filozofi: “Ann manje, ann bwè, paske demen n ap mouri.” Byenke Women yo te kwè nan dye yo, yo t ap viv pou plezi yo te jwenn nan moman an, se apèn si yo te reflechi sou vrè sans lavi a ak sou rezon ki fè y ap viv. Pòl te avèti kretyen parèy li yo pou yo fè atansyon ak moun sa yo. Men sa l te di: “Pinga nou twonpe tèt nou. Move frekantasyon gate abitid ki pwofitab.” — 1 Korentyen 15:32, 33.

Byenke sa gen anviwon 1 500 ane depi moun ki t ap viv nan Timgad yo te egziste, fason moun konsidere lavi a pa chanje anpil. Jodi a, anpil moun ap viv pou moman prezan an sèlman. Pou yo menm, fason Women yo te konsidere lavi a vrèman fè sans, kèlkeswa konsekans sa ka genyen. Sepandan, Bib la di yon pawòl ki tou senp, men ki reyalis lè l di: “Monn sa a se chanje l ap chanje tankou sèn nan pyès teyat.” Se sa k fè li ankouraje nou pou nou ‘pa sèvi ak monn nan nèt’. — 1 Korentyen 7:31.

Ruin Timgad yo montre aklè se pa lè moun suiv pawòl ki te nan ansyen enskripsyon yo te jwenn anba sab ann Afrik dinò a y ap gen kè kontan toutbon e lavi a ap gen sans. Okontrè, se lè yo suiv rapèl Bib la bay ki di: “Se pase monn nan ap pase, e dezi li genyen ap pase tou, men moun ki fè volonte Bondye ap rete pou toutan.” — 1 Jan 2:17.