Otofa Eme Ebaibol

A B CH D E Ẹ F G H I J K L M N O Ọ P R S T U W Y Z

A

• Ab.

  Nọ a no igbo Babilọn ze no, onana o jọ amara avọ isoi ukeledẹ egagọ ahwo Ju gbe amara avọ ikpegbọvo ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Ahrẹ rite udevie Aria. A se odẹ riẹ evaọ Ebaibol na ha; “amara avọ isoi” ọvo a se rie. (Ik 33:38; Ẹzr 7:9)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Abọ nọ a rẹ rọ kpahe ohwo.

  A jẹ hae rehọ abọ kpahe ohwo rọ rehọ iẹe mu obọdẹ iruo hayo rọ kẹe oghale, siwi ei hayo kẹe okẹ ẹzi ọfuafo na. Evaọ ẹsejọ, a jẹ hae rehọ abọ kpahe erao taure a tẹ te rehọ ae dhe idhe.—Ọny 29:15; Ik 27:18; Iru 19:6; 1Ti 5:22.

• Abọvo abakpe.

  Ọnana yọ abọvo oware nọ a ghale kpohọ abakpe, onọ ohwo ọ rẹ zọhọ ze maero rọkẹ iruẹru egagọ. (Mal 3:10; Izi 26:12; Mt 23:23) Evaọ otọ Uzi Mosis, ahwo Izrẹl a jẹ hae rehọ abọvo abakpe eware nọ a vu hayo kọrọ ze, gbe abọvo abakpe ẹvi nọ a wo evaọ owa erao gbe uthuru erao rai rọkẹ ahwo Livae kukpe kukpe ro fiobọhọ kẹ ae. Ahwo Livae na a rẹ jọ ekẹ abọvo abakpe nana rehọ abọvo abakpe kẹ izerẹ uviuwou Erọn re a ro fiobọhọ kẹ ae re. Ekẹ abọvo abakpe efa e jariẹ re. A gwọlọ okẹ abọvo abakpe mi Ileleikristi hi.

• Agbada-idhe.

  Oria nọ a bọ kpehru nọ a rehọ ẹkpẹ, itho, hayo utho ososo bọ, hayo nọ a rehọ ire nọ a rehọ eware wọhọ ekọpa tamu oma rai soso bọ, onọ a jẹ jọ dhe idhe hayo mahe insẹnse evaọ egagọ. Evaọ ubrukpẹ ọsosuọ uwou-udhu na gbe orọ etẹmpol na, “agbada-idhe igoru” ọsese jọ ọ jariẹ nọ a jẹ jọ mahe insẹnse. Ire nọ a rehọ igoru tamu oma rai soso a rọ bọe. “Agbada-idhe ekọpa” ologbo nọ a rẹ jọ dhe idhe ọ jọ ighẹ na. (Ọny 27:1; 39:38, 39; Emu 8:20; 1Iv 6:20; 2Ir 4:1; Luk 1:11)—Rri Ẹme-Ofiba B5 avọ B8.

• Ahwo Midia; Midia.

  Ahwo nọ a rrọ ahwo uyẹ ọmọzae Jafẹt nọ a re se Medeyai; a jẹ rria ubrotọ igbehru Iran nọ u zihe ruọ orẹwho Midia. Ahwo Midia a kuomagbe Babilọn fi Asiria kparobọ. Evaọ oke yena, Pasia ọ jọ ubrotọ esuo evaọ otọ Midia, rekọ Sairọs ọ tẹ kpareso, Midia avọ Pasia a te kuomagbe zihe ruọ Ẹkwotọ Esuo Midia avọ Pasia nọ u fi Ẹkwotọ Esuo Babilọn kparobọ evaọ ukpe 539 B.C.E. Ahwo Midia a jọ Jerusalẹm evaọ Pẹntikọst 33 C.E. (Da 5:28, 31; Iru 2:9)—Rri Ẹme-Ofiba B9.

• Ahwo Sameria.

  Ahwo Izrẹl nọ a jọ uvie erua ikpe ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre a je se odẹ nana, rekọ nọ ahwo Asiria a fi Sameria kparobọ no evaọ 740 B.C.E., a tẹ jẹ rehọ iẹe se ahwo erẹwho efa nọ ahwo Asiria a mu ziọ Sameria re. Evaọ oke Jesu, a gbẹ jẹ rọ odẹ na dhesẹ ohwo Sameria hayo ubrotọ esuo yena ọvo ho, rekọ a jẹ hae mae rehọ iẹe fodẹ utu egagọ nọ o jọ ẹkwotọ Shẹkẹm avọ Sameria orọ oke yena. Eware jọ nọ ahwo utu egagọ yena a rọwo i wo ohẹriẹ gaga no erọ egagọ ahwo Ju.—Jọ 8:48.

• Ahwo utu Herọd.

  A re je se ai Herodians. Utu ahwo nọ a jọ abọ esuo Herọd sa-sa nọ i je su evaọ otọ ahwo Rom. Ẹsejọhọ otu Sadusi jọ a jọ utu ahwo nana. Ahwo utu Herọd na a kuomagbe ahwo Farisi wọso Jesu.—Mak 3:6.

• Akaba oziẹobro.

  Oria nọ a ma kpehru nọ a rẹ rọ estẹpo gadiẹ ro, onọ ikpahwo esuo a rẹ keria jọ ta ẹme kẹ ogbotu je whowho oziẹ rai via. Ẹme na “akaba oziẹobro Ọghẹnẹ” avọ “akaba oziẹobro Kristi” yọ eme nọ a ro dhesẹ ọruẹrẹfihotọ Jihova nọ o ti ro gu ahwo-akpọ ẹdhọ.—Rom 14:10; 2Kọ 5:10; Jọ 19:13.

• Akeya.

  Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, Akeya yọ ubrotọ Rom nọ o rrọ ofẹ obọze ovatha-ọre Grisi, yọ Kọrint o jọ okpẹwho-esuo riẹ. Ewho Peloponnese kpobi gbe ubrotọ udevie Grisi na yọ Akeya. (Iru 18:12)—Rri Ẹme-Ofiba B13.

• Akẹkẹ.

  Oware nọ a ku wọhọ iwhibaro nọ o wo etẹ ivẹ, onọ anyenya o re si, yọ ẹmo a rẹ mae whae kpohọ.—Ọny 14:23; Ibr 4:13; Iru 8:28.

• Alabasta.

  Odẹ ololo ọsese nọ a jẹ hai ku udẹ nọ u re gbo ore awere họ onọ a jẹ rehọ utho jọ nọ o kẹle Alabastron evaọ Ijipti ru. A jẹ hai ru obehru rai fihọ hwahwa nọ a rẹ sae rehọ oware za re udẹ oghaghae na u gbe hwẹ kufiẹ hẹ. A mu utho na họ ese Alabasta uwhremu na re.—Mak 14:3.

• Alamọt.

  Nọ ẹme nọ o kiekpahe ile nọ otọ riẹ o rrọ “Emetẹ; Ivovo-Eyae,” o sae jọ nọ a be rehọ iẹe ta kpahe edhuru ivovo-eyae nọ i re do kpehru ziezi. Ẹsejọhọ, a jẹ hae rehọ iẹe dhesẹ nọ o gwọlọ nọ a so ole hayo kporo ole na re u do kpehru ziezi.—1Ir 15:20; Ol 46:0.

• Alfa gbe Omẹga.

  Ubiẹme ọsosuọ gbe ọrọ urere evaọ ibieme Griki; eria esa a jọ kere ai kugbe evaọ obe Eviavia wọhọ odẹ-ova Ọghẹnẹ. Evaọ eria nana, i dhesẹ “ọrọ ọsosuọ gbe ọrọ urere na” avọ “emuhọ gbe ekuhọ na.”—Ev 1:8; 21:6; 22:13.

• Amabọ jọ idhe.

  Ẹmẹkẹ jọ evaọ idhe na nọ u re dikihẹ kẹ oma idhe na soso. Ẹme Hibru na o dhesẹ idhe ekareghẹhọ, koyehọ o wọhọ ẹsenọ amabọ yena u bi ru Ọghẹnẹ kareghẹhọ idhe na soso.

• Amagidọn.

  A rehọ e riẹ no ẹme Hibru na Har Meghid·dohnʹ ze, nọ otofa riẹ o rrọ “Ugbehru Mẹgido.” A rehọ ẹme na ta kpahe “ẹmo ẹdẹ ologbo Ọghẹnẹ Erumeru na” onọ “ivie otọakpọ na soso” a bi ti jo kokohọ lele Jihova fi ẹmo. (Ev 16:14, 16; 19:11-21)—Rri UYE ULOGBO.

• Ame-ọhọ; Họ-ame.

  Otofa ẹme na họ “re a du họ ame le no,” hayo re a du họ otọ ame. Jesu ọ ta nọ ame-ọhọ yọ oware nọ a gwọlọ mi ilele riẹ. Ikereakere na e tẹ jẹ ta kpahe ame-ọhọ Jọn, ẹzi ọfuafo nọ a rẹ rọ họ ahwo ame, erae nọ a rẹ rọ họ ahwo ame, gbe oghẹrẹ ame-ọhọ efa.—Mt 3:11, 16; 28:19; Jọ 3:23; 1Pi 3:21.

• Ami.

  Otọ riẹ họ “ere o rẹ jọ” hayo “ginọ ere.” A rehọ ẹme na no ẹme Hibru nọ a re se ʼa·manʹ ze, onọ otofa riẹ o rrọ “re a jọ ohwo ọtẹruo, ọnọ a re fievahọ.” Ahwo a re yo “Ami” ro dhesẹ nọ a rọwo fihọ iyei nọ a duwu, olẹ, hayo ẹme nọ a ta. Evaọ obe Eviavia, Ami yọ odẹ-ova jọ nọ a ro se Jesu.—Izi 27:26; 1Ir 16:36; Ev 3:14.

• Aparadase.

  Oria owowoma hayo ighẹ ilogbo nọ i wo erru gaga wọhọ ọgbọ owoma. Oria utioye ọsosuọ họ Idẹn, nọ Jihova ọ ruẹrẹhọ kẹ ọzae avọ aye ọsosuọ na. Nọ Jesu ọ jẹ ta ẹme kẹ omọvo igbulegbu nọ a kare kẹle iẹe evaọ ure-oja na, ẹme riẹ o dhesẹ nọ otọakpọ na u ti zihe ruọ aparadase. U muẹro nọ aparadase nọ a jọ 2 Ahwo Kọrint 12:4 fodẹ na yọ aparadase nọ ọ be tha evaọ obaro, yọ onọ a fodẹ evaọ Eviavia 2:7 yọ aparadase obọ odhiwu.—Ole 4:13; Luk 23:43.

• Aramaik.

  Ẹvẹrẹ nọ ọ wọhọ ẹvẹrẹ Hibru gaga, ibieme evona Aramaik avọ Hibru a wo. Ahwo Eram họ enọ e jẹ kake ta ẹvẹrẹ nana, rekọ uwhremu na u te zihe ruọ ẹvẹrẹ nọ erẹwho sa-sa a jẹ rọ ta ẹme kugbe jẹ rọ thueki evaọ ẹkwotọ esuo Asiria gbe ọrọ Babilọn. O tẹ jẹ jọ ẹvẹrẹ nọ a jẹ ta je kere evaọ iruẹru isuẹsu orọ Ẹkwotọ Esuo Pasia. (Ẹzr 4:7) Aramaik a ro kere abọjọ obe Ẹzra, Jerimaya gbe Daniẹl.—Ẹzr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28.

• Areopagọs.

  Ukpehru jọ evaọ Athẹns, evaọ ofẹ ukiediwo-ọre Akropolis. Ere ọvona a je se ogbẹgwae (okọto) nọ o jẹ hai kokohọ etẹe guẹdhọ. Egba-eriariẹ Stoik gbe Ẹpikurọs a rehọ Pọl kpohọ etẹe re o dhesẹ eware nọ ọ rọwo na vevẹ.—Iru 17:19.

• Aselgeia.​—

  Rri URUEMU NỌ U FO HO NỌ A RE RU ABABỌ OMOVUỌ.

• Ashtorẹt.

  Nọ ọghẹnẹ-aye ahwo Kenan nọ ọ rrọ kẹ ẹmo gbe ẹvi, aye Bale.—1Sa 7:3.

• Azazẹl.

  Odẹ Hibru nọ otofa riẹ o sae jọ “Ẹwe nọ A rẹ gbẹ Ruẹ Hẹ.” Evaọ Ẹdẹ Omavoro na, a re siobọno ẹwe nọ a ruẹrẹhọ kẹ Azazẹl na vrẹ ruọ udhude na, onọ u dhesẹ nọ ọ wọ izieraha orẹwho na evaọ ukpe nọ o vrẹ na vrẹ no.—Ize 16:8, 10.

• Azọhọ.

  Osa nọ orẹwho hayo osu ọ rẹ hwa kẹ osu ọfa ro dhesẹ nọ ọ be romakpotọ kẹe, re udhedhẹ o ruẹse jọ hayo re a thọ ae. (2Iv 3:4; 18:14-16; 2Ir 17:11) A rẹ jẹ rọ ẹme nana ta kpahe osa-uzou nọ omọvo ọ rẹ hwa.—Neh 5:4; Rom 13:7.

B

• Bale.

  Nọ ọghẹnẹ ahwo Kenan nọ a rri nọ o wo idadeghe na gbe ọnọ ọ rẹ kẹ oso gbe ẹvi. A je se eghẹnẹ esese efa erọ ewho jọ “Bale” re. Otofa ẹme Hibru na họ “Ọnọ O Wo; Olori.”—1Iv 18:21; Rom 11:4.

• Beelzebọb.

  Odẹ nọ a ro se Setan, ọnọ ọ rrọ ọga hayo osu idhivẹri na. O sae jọ nọ a rehọ e riẹ no odẹ na Bale-zibọb ze, odẹ Bale nọ ahwo Filistia a jẹ gọ evaọ Ekrọn.—2Iv 1:3; Mt 12:24.

• Bul.

  Odẹ amara avọ eree ukeledẹ egagọ ahwo Ju gbe amara avọ ivẹ ukeledẹ iruẹru obọrai. U no ẹme jọ ze nọ otofa riẹ o rrọ “mọ ibi; wo ike,” yọ u re muhọ evaọ udevie Akpe rite udevie Akpegbọvo. (1Iv 6:38)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

CH

• Chẹrub.

  Ikọ-odhiwu nọ i wo ọkwa ologbo gbe obọdẹ iruo. I wo ohẹriẹ no sẹraf.—Emu 3:24; Ọny 25:20; Aiz 37:16; Hib 9:5.

D

• Degọn.

  Nọ ọghẹnẹ ahwo Filistia. A nwane riẹ oria nọ ẹme na o no ze he, rekọ egba-uwuhrẹ jọ a rehọ e riẹ nọ u no ẹme Hibru nọ a re se dagh, koyehọ (emeri) ze.—Ibr 16:23; 1Sa 5:4.

• Dekapọlis.

  Ikpewho Griki jọ nọ i wo okugbe, ewho ikpe e jọ no emuhọ ze (u no eme Griki nana ze, deʹka koyehọ “ikpe,” gbe poʹlis koyehọ “okpẹwho”). O tẹ jẹ jọ odẹ ubrotọ nọ o rrọ ofẹ ovatha-ọre Abade Galili gbe ofẹ ovatha-ọre Ethẹ Jọdan nọ ikpewho nana buobu e jọ. Uruemu gbe ekiọthuọ ahwo Griki i je titi evaọ eria nana. Jesu ọ nya ubrotọ nana vrẹ, rekọ a kere fihọ oria ovo ho sọ o kpohọ ikpewho na jọ. (Mt 4:25; Mak 5:20)—Rri Ẹme-Ofiba A7 avọ B10.

• Dinariọs.

  Ubiugho isiliva ahwo Rom nọ o gbẹdẹ te oware wọhọ egramo 3.85 (0.124 oz t), a fi uwoho uzou Siza họ abọ riẹ jọ. O jọ osa iruo okpẹdẹ oruiruo gbe unuigho “osa-uzou” nọ ahwo Rom a je mi ahwo Ju. (Mt 22:17; Luk 20:24)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

E

• Ebaka-ẹkpẹ.

  Oghoghẹrẹ ebaka jọ nọ e rẹ jọ usu ovo buobu nọ i te bi no oria ruọ oria. Evaọ Uzi Mosis na, e jọ usu eware nọ a rri nọ e fo nọ a sae re. Nọ ebaka-ẹkpẹ nọ e rrọ buobu e tẹ re oware kpobi nọ a nyaku muotọ, a jẹ rehọ iẹe wọhọ uye nọ u te ahwo.—Ọny 10:14; Mt 3:4.

• Ebate.

  Owawọ nọ a rẹ rọ wawọ eware wọhọ ame, nọ a rri nọ ilita 22 (egalọno 5.81) e rẹ vọ, wọhọ epanọ ewẹ ithẹ nọ a jọ ruẹ odẹ nana i dhesẹ, enọ ahwo nọ a rẹ tọ otọ kiẹ eware anwae a kiẹ via. Oghẹrẹ nọ a rri nọ owawọ Ebate o rro te a rri rọ fodẹ epanọ eware owawọ buobu edekọ nọ a fodẹ evaọ Ebaibol na e rro te, te enọ a rẹ rọ wawọ eware eyaya te erọ ame. (1Iv 7:38; Iz 45:14)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Ebib.

  Oye họ odẹ nọ a kaki se amara ọsosuọ ukeledẹ egagọ ahwo Ju gbe amara avọ ihrẹ ukeledẹ iruẹru obọrai. Otofa riẹ họ “Iru Eka Eboba” yọ u re muhọ evaọ udevie Asa rite udevie Ane. Nọ ahwo Ju a no obọ Babilọn ze no, a te sei Nisan. (Izi 16:1)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Ebrẹdi nọ a ro mudhe kẹ Ọghẹnẹ.—

  Rri EBRẸDI UDHESẸ.

• Ebrẹdi udhesẹ.

  Ebrẹdi ikpegbivẹ nọ a ruẹrẹhọ eko ivẹ, nọ ezeza e jọ ehru ohwohwo evaọ emẹjẹ nọ ọ jọ Oria Ọrẹri uwou-udhu egagọ na gbe etẹmpol na. A re je se ai “ebrẹdi nọ a re fihọ ehru ohwohwo” gbe “ebrẹdi nọ a ro mudhe kẹ Ọghẹnẹ.” Onana yọ idhe nọ a jẹ hai dhe kẹ Ọghẹnẹ, yọ a jẹ hai ru ebrẹdi efa ro nwene ai evaọ Ẹdijala kpobi. Izerẹ na ọvo a jẹ hae re ebrẹdi nọ a tọlọ no na. (2Ir 2:4; Mt 12:4; Ọny 25:30; Ize 24:5-9; Hib 9:2)—Rri Ẹme-Ofiba B5.

• Edar.

  Nọ a no igbo Babilọn ze no, Edar họ odẹ amara avọ ikpegbivẹ ukeledẹ egagọ ahwo Ju gbe amara avọ ezeza ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Ava rite udevie Asa. (Ẹst 3:7)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Edariki.

  Ubiugho igoru ahwo Pasia nọ o gbẹdẹ te egramo 8.4 (0.27 oz t). (1Ir 29:7)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Edẹ urere.

  A jọ eruẹaruẹ Ebaibol rehọ ẹme nana gbe eme itieye efa wọhọ, “abọ urere edẹ na” rọ ta kpahe etoke nọ ikpeware nọ e be via e te rọ ziọ ekuhọ. (Iz 38:16; Da 10:14; Iru 2:17) Oghẹrẹ nọ eruẹaruẹ na e rrọ u re dhesẹ sọ o te jọ umutho ikpe jọ hayo ikpe buobu. Maero, a jọ Ebaibol na rehọ ẹme na “edẹ urere na” rọ ta kpahe uyero-akpọ nana, oke ọzino Jesu nọ a rẹ ruẹ hẹ na.—2Ti 3:1; Jem 5:3; 2Pi 3:3.

• Edhere na.

  A jọ Ebaibol na rehọ ẹme nana rọ fodẹ oghẹrẹ uruemu jọ nọ Jihova ọ jẹrehọ hayo nọ ọ jẹrehọ họ. A ta kpahe enọ i zihe ruọ ilele Jesu Kristi inọ a rrọ “Edhere Na,” koyehọ, a je lele edhere uzuazọ nọ ẹrọwọ nọ a fihọ Jesu Kristi o jẹ kpọ, a je lele oriruo riẹ.—Iru 19:9.

• Edọm.

  Odẹ ofa nọ a kẹ Esọ, ọmọzae Aiziki. Ahwo uyẹ Esọ (Edọm) a jẹ rria Siya, ubrotọ igbehru nọ o rrọ udevie Abade Owhuowhu na avọ Uto ‘Aqaba. A tẹ te riẹe uwhremu na wọhọ Edọm. (Emu 25:30; 36:8)—Rri Ẹme-Ofiba B3 avọ B4.

• Edrakma.

  Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, enẹ a je se ubiugho isiliva ahwo Griki, yọ evaọ oke yena o gbẹdẹ te egramo 3.4 (0.109 oz t). A jọ Ikereakere Hibru na fodẹ edrakma igoru evaọ etoke esuo ahwo Pasia, onọ a rehọ nọ o rrọ ẹrẹrẹe kugbe edariki. (Neh 7:70; Mt 17:24)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Efatọmo.

  Nọ unu jọ evaọ ikelakele nọ a rẹ rọ ma epanọ ame o kodo te, u te imita 1.8 (6 ft). (Iru 27:28)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Egba-eriariẹ Ẹpikurọs.

  Enọ i je lele ọgba-eriariẹ Griki nọ a re se Ẹpikurọs (341-270 B.C.E.). Oware nọ a rọwo họ, omaweromẹ nọ ohwo o re wo họ utee nọ o mai wuzou evaọ uzuazọ.—Iru 17:18.

• Egba-eriariẹ Stoik.

  Utu egba-eriariẹ ahwo Griki nọ e rọwo nọ oware nọ o rẹ kẹ evawere họ re ohwo ọ rria wọhọ epanọ o roro gbe epanọ eware e be via riwi. Evaọ eriwo rai, ohwo nọ o gine wo areghẹ ọ rẹ daezọ edada hayo omaweromẹ hẹ.—Iru 17:18.

• Egbegbe;

  Ọnọ ọ fo ho. O sae jọ egbegbe ugboma, oria hayo nọ ohwo ọ tẹ raha uzi. Evaọ Ebaibol na, ẹme na o mai kiekpahe oware nọ a rẹ jẹrehọ họ, hayo nọ o fo ho, wọhọ epanọ Uzi Mosis u dhesẹ. (Ize 5:2; 13:45; Mt 10:1; Iru 10:14; Ẹf 5:5)—Rri ONỌ O FO.

• Egbo-ẹmo.

  Eware ohwo hayo erọ uviuwou, erao, hayo eware eghaghae efa nọ a kwa rehọ mi ewegrẹ nọ a fi kparobọ.—Jos 7:21; 22:8; Hib 7:4.

• Ehaa Ebrẹdi nọ Ọ Kare Ẹvi.

  Ehaa ọsosuọ evaọ usu ehaa ilogbo esa nọ ahwo Izrẹl a je ru kukpe kukpe. U je muhọ evaọ Nisan 15, okiokiọ riẹ nọ a te ru ehaa Ọnyavrẹ no, yọ u re te edẹ ihrẹ. Ebrẹdi nọ ọ kare ẹvi ọvo a rẹ re evaọ ehaa nana rọ kareghẹhọ okenọ a rọ nya no Ijipti.—Ọny 23:15; Mak 14:1.

• Ehaa Eromudhe.

  Ẹdẹ ehaa kukpe kukpe nọ a jẹ hae rọ kareghẹhọ okenọ a ro ru etẹmpol na fo okenọ Antiochus Epiphanes o gbei ku. Ehaa na e jẹ hai muhọ evaọ Kislẹv 25, yọ edẹ eree a re ru ei.—Jọ 10:22.

• Ehaa Ivuẹvu; Ehaa Ekpoka.—

  Rri PẸNTIKỌST.

• Ehaa Iwou-Owhre.

  A re je sei Ehaa Iwou-Udhu, hayo Ehaa Ẹkwa Kokohọ. A jẹ hai ru ei evaọ Ẹtanim 15-21. Nọ ehaa ivuẹvu ahwo Izrẹl evaọ ekuhọ okiewhru ukpe kpobi, yọ o jẹ jọ oke oghọghọ gbe uyere nọ a rẹ kẹ Jihova nọ ọ rọ ghale ekakọ rai. Evaọ edẹ ehaa na, ahwo a rẹ rria iwou-owhre, hayo eria nọ a bọ ruru ọvo, re o kareghẹhọ ae okenọ a rọ nya no Ijipti. Nọ ehaa ọvo jọ evaọ usu ehaa esa nọ o gwọlọ nọ ezae na a re kpohọ Jerusalẹm nyai ru.—Ize 23:34; Ẹzr 3:4.

• Ehao ebọwo.

  Re a seha kẹ ohwo hayo ta nọ uye u ti te ohwo hayo oware jọ. Orọnikọ onana yọ eme izuehọ hayo ofu ọkpoo ho. Ehao ebọwo o rẹ mae jọ oware nọ ohwo ọ ta via inọ uye hayo oware uyoma o te via kẹ ohwo, yọ otẹrọnọ Ọghẹnẹ hayo ohwo nọ a kẹ udu ọ ta riẹ, o re wo ẹgba wọhọ eruẹaruẹ.—Emu 12:3; Ik 22:12.

• Ehọrọ.

  Nọ eware nọ a re si no uke ibi ekakọ kufiẹ evaọ okenọ a te bi si ibi no igbe ekakọ je voro ai hayo frẹ rai. A rẹ rehọ ehọrọ dhesẹ oware nọ u wo iruo ho hayo nọ u fioka ha.—Ol 1:4; Mt 3:12.

• Ekẹ ohrọ.

  Ekẹ nọ a rẹ kẹ ro fiobọhọ kẹ ohwo nọ akpọ ọ be bẹ. A nwane jọ Ikereakere Hibru na fodẹ ekẹ ohrọ họ, rekọ a jọ Uzi na fodẹ ugogo eware jọ nọ o gba ahwo Izrẹl họ nọ a re ru ro fiobọhọ kẹ iyogbe.—Mt 6:2.

• Ekọ ilogbo Tashish.

  Odẹ nọ a jẹ kaki se ekọ ilogbo nọ e jẹ hai bi kpobọ Tashish ọrọ oke anwae (nọ a bi se Spen enẹna). O wọhọ nọ uwhremu na a tẹ jẹ rọ odẹ na se ekọ ilogbo kpobi nọ e rẹ sai bi ugbothabọ. Solomọn avọ Jehoshafat a jẹ rọ ekọ itieye na thueki.—1Iv 9:26; 10:22; 22:48.

• Ekọtini.

  Ẹwẹ-ohọ nọ a zuo fihọ wowoma, onọ a zuo iwoho chẹrub fihọ, nọ a rọ hẹriẹ Oria Ọrẹri na no oria Ọrẹri Erẹri na evaọ uwou-udhu na gbe etẹmpol na. (Ọny 26:31; 2Ir 3:14; Mt 27:51; Hib 9:3)—Rri Ẹme-Ofiba B5.

• Ekurẹriẹ.

  Evaọ Ebaibol na u dhesẹ iroro nọ ohwo o re nwene, avọ ẹda nọ o rẹ dae gaga fiki oghẹrẹ uzuazọ nọ o je yeri vẹre, eware iyoma nọ o ru hayo oware nọ ọ sai ru hu. Ohwo nọ o kurẹriẹ no eva ze o re nwene idhere riẹ.—Mt 3:8; Iru 3:19; 2Pi 3:9.

• Emaina.

  A jọ obe Izikiẹl sei mena re. A rẹ rehọ iẹe ta kpahe epanọ oware o gbẹdẹ te gbe epanọ ugho u bu te. Eware nọ a jọ otọ kiẹ via i dhesẹ nọ emaina ọvo yọ shẹkẹl udhuvẹ-gbikpe, yọ shẹkẹl ọ gbẹdẹ te egramo 11.4, fikiere emaina nọ a fodẹ evaọ Ikereakere Hibru na o gbẹdẹ te egramo 570 (18.35 oz t). O sae jẹ jọ nọ emaina ovie ọ jariẹ re, wọhọ epanọ ikiubiti ovie ọ jariẹ na. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, emaina ọvo yọ edrakma udhusoi (100). O gbẹdẹ te egramo 340 (10.9 oz t). Emaina udhosa yọ etalẹnte ọvo. (Ẹzr 2:69; Luk 19:13)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Emana.

  Emu nọ ahwo Izrẹl a re evaọ ikpe 40 nọ a jọ udhude na. Jihova ọ jẹ rehọ iẹe kẹ ae. Oware igbunu o jọ keme kohiohiẹ kohiohiẹ o jẹ hae romavia evaọ otọ igrigri nọ i kie fihọ otọ ajokpaọ ẹdẹ Ẹdijala. Ẹdẹ ọsosuọ nọ ahwo Izrẹl a rọ ruẹ e riẹ a bo nọ, “Nọ eme?” hayo evaọ Hibru “man huʼ?” (Ọny 16:13-15, 35) Evaọ eria efa, a se rie “ibi ekakọ obọ odhiwu” (Ol 78:24), “ebrẹdi no obọ odhiwu ze” (Ol 105:40), gbe “ebrẹdi ahwo ologbo” (Ol 78:25). Jesu ọ ta ẹme te emana re ro dhesẹ oware.—Jọ 6:49, 50.

• Emezae Erọn.

  Ahwo uyẹ ọmọ-uruọmọ Livae nọ a re se Erọn, ọnọ a salọ re ọ jọ ozerẹ okpehru ọsosuọ evaọ etoke Uzi Mosis na. Emezae Erọn a je ru iruo izerẹ evaọ uwou-udhu na gbe etẹmpol na.—1Ir 23:28.

• Emu Owọwọ Olori Na.

  Emu ebrẹdi nọ ọ kare ẹvi gbe enwaene, enọ i dikihẹ kẹ ugboma gbe azẹ Kristi; ekareghẹhọ uwhu Jesu. Nọ orọnọ a jọ Ikereakere na ta nọ o gwọlọ nọ Ileleikristi a re koko iei na, a re je sei “Ekareghẹhọ na.”—1Kọ 11:20, 23-26..

• Emuọriọ-ọseba.

  Emuore kpobi nọ a rẹ seba ẹre evaọ etoke jọ. Ahwo Izrẹl a jẹ hae siọ emuọriọ ba evaọ Ẹdẹ Omavoro, oke idhọvẹ, gbe okenọ a tẹ gwọlọ obufihọ Ọghẹnẹ. Ahwo Ju a wo edẹ ene jọ nọ a rẹ siọ emuọriọ ba evaọ ẹgbukpe nọ a rẹ rọ kareghẹhọ eware okpẹtu jọ nọ e via kẹ ae evaọ okenọ u kpemu. O gba Ileleikristi họ nọ a rẹ siọ emuọriọ ba ha.—Ẹzr 8:21; Aiz 58:6; Luk 18:12.

• Eram; Ahwo Eram.

  Ahwo uyẹ Eram ọmọzae Shẹm nọ a jẹ mae rria ibrotọ nọ i no ofẹ Igbehru Lebanọn na rite obọ Mẹsopotemia je no ofẹ Igbehru Taurus evaọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre rite obọ Damaskọs jẹ nyavrẹ etẹe evaọ obọze ovatha-ọre. A se oria nana Eram evaọ Hibru, uwhremu na a te sei Siria, yọ a je se ahwo nọ a be rriae ahwo Siria.—Emu 25:20; Izi 26:5; Ho 12:12.

• Eruẹaruẹ.

  Ovuẹ nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze, o sae jọ erovie via hayo ewhowho via oreva Ọghẹnẹ. Eruẹaruẹ o sae jọ ẹme nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze nọ ahwo a re wuhrẹ oware jọ no ze, uzi nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ hayo oziẹobro riẹ, hayo oware jọ nọ ọ ta nọ o te via.—Iz 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Esia.

  Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, nọ odẹ ubrotọ Rom nọ o kẹre te ofẹ ukiediwo-ọre Turkey enẹna, gbe ikoliko jọ wọhọ Samọs gbe Patmọs. Ẹfisọs ọ jọ okpẹwho esuo riẹ. (Iru 20:16; Ev 1:4)—Rri Ẹme-Ofiba B13.

• Esi ohiohiẹ.

  Ọye họ esi urere nọ ọ rẹ romavia taure ọre ọ tẹ te bẹre ze evaọ obọ ovatha-ọre, koyehọ esi nọ o re dhesẹ nọ oke u rie no.—Ev 22:16; 2Pi 1:19.

• Espẹte.

  Oghẹrẹ iwhiti jọ (Triticum spelta) nọ o nwani woma te iwhiti ọdekọ họ, nọ ehọrọ riẹ e rẹ kaki no ibi riẹ hẹ.—Ọny 9:32.

• Etalẹnte.

  Evaọ ikelakele ahwo Hibru, onana họ owawọ nọ o mae rro evaọ usu ewawọ sa-sa nọ a re ro kele ẹgbẹdẹ oware gbe unuigho. O gbẹdẹ te ikilogramo 34.2 (75.5 lb; 91.75 lb t; 1,101 oz t). Etalẹnte ahwo Griki o kawo vi onana, o gbẹdẹ te oware wọhọ ikilogramo 20.4 (44.8 lb; 54.5 lb t; 654 oz t). (1Ir 22:14; Mt 18:24)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Etehe ọvọ na.

  Etehe nọ a rọ ure akasha ru nọ a rehọ igoru tamu oma riẹ soso, onọ o jọ oria Ọrẹri Erẹri uwou-udhu na, uwhremu na, o tẹ jọ oria Ọrẹri Erẹri etẹmpol nọ Solomọn ọ bọ na. O wo ururu nọ a rọ igoru ọvo ru nọ chẹrub ivẹ nọ e rẹriẹ ovao ku ohwohwo e rrọ. Ugogo oware jọ nọ o jọ eva riẹ họ ewẹ-itho ekpakpala ivẹ nọ a kere Izi Ikpe na fihọ. (Izi 31:26; 1Iv 6:19; Hib 9:4)—Rri Ẹme-Ofiba B5 avọ B8.

• Etẹmpol.

  Uwou nọ a bọ fihọ Jerusalẹm nọ o jọ oria nọ ahwo Izrẹl a re jo kpohọ egagọ, onọ u nwene uwou-udhu na. Solomọn ọ bọ etẹmpol ọsosuọ, onọ ahwo Babilọn a raha. Zerubabẹl ọ bọ etẹmpol avọ ivẹ na nọ a zihe no igbo obọ Babilọn ze no, yọ Herọd Ologbo na ọ wariẹ bọe uwhremu na. Ẹsibuobu evaọ Ikereakere na odẹ nọ a se rie ọvo họ “uwou Jihova.” (Ẹzr 1:3; 6:14, 15; 1Ir 29:1; 2Ir 2:4; Mt 24:1)—Rri Ẹme-Ofiba B8 avọ B11.

• Etu-udhọfọ.

  Ohọ nọ a rẹ rọ variẹ uzou nọ a re kuhọ wọhọ etu. Ozerẹ okpehru na o re ku etu-udhọfọ nọ a rọ emamọ ohọ-olọlọhọ ru họ, avọ ẹwẹ-odhe igoru nọ a rọ ufi iburu thuru fihọ aro riẹ. Ovie o re ku etu-udhọfọ họ otọ etu-uvie riẹ. Job ọ ta nọ uvioziẹ riẹ ọ wọhọ etu-udhọfọ.—Ọny 28:36, 37; Job 29:14; Iz 21:26.

• Eware nọ a re ro kru iwhiki.

  Eware nọ a rehọ igoru ru, o sae jọ nọ e jọ wọhọ ehwa nọ a jẹ hai ro furie ikpẹ nọ e be ware evaọ uwou-udhu egagọ na gbe etẹmpol na.—Ọny 37:23.

• Ewẹ-ekpala ekarọ.

  Ewẹ-ekpala nọ i wo ighogho nọ a jẹ hae rọ lahiẹ ahwo. Ejọ e jariẹ nọ a jẹ hae rọ kare awọ ohwo na ọvo, efa kọ te abọ, te awọ gbe uriohọ ohwo na, onọ u re ru ugboma ohwo na zulẹ.—Jer 20:2; Iru 16:24.

• Eyaa.

  Ẹme nọ ohwo ọ ta kẹ Ọghẹnẹ inọ o ti ru oware jọ, dhe idhe jọ hayo kẹ okẹ jọ, ru iruo jọ hayo siomano eware jọ nọ e nwane rrọ uziothọ họ. Eyaa i wo ẹgba wọhọ iyei iduwu.—Ik 6:2; Ọt 5:4; Mt 5:33.

Ẹ

• Ẹbe Ọyayare.

  Oghoghẹrẹ ẹbe ire esese nọ e rẹ yare gaga, yọ i re gbo gaga re. A jọ evaọ Ebaibol na rọ ẹbe ọyayare dhesẹ ẹyayare nọ o re no ọfariẹ-ogbe ze, igbo, ẹdhoguo okienyẹ, gbe ẹsiọ-orọwọ. Evaọ obe Eviavia 8:11, “ẹbe ọyayare” o dikihẹ kẹ oware enua nọ o be yare, yọ a se rie ẹyayare re.—Izi 29:18; Itẹ 5:4; Jer 9:15; Em 5:7.

• Ẹdẹ Ẹdhoguo.

  Ugogo ẹdẹ hayo etoke nọ Ọghẹnẹ o re ro gu utu ahwo, erẹwho, hayo ahwo-akpọ na soso ẹdhọ. O sae jọ okenọ a re ro kpe enọ a bruoziẹ uwhu kpe, hayo ẹdhoguo na o sai ru ahwo jọ wo uvẹ nọ a re ro siwi ai, a ve wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ. Jesu Kristi avọ ikọ riẹ a ta kpahe “Ẹdẹ Ẹdhoguo” nọ o te jọ evaọ obaro, nọ a te jọ gu enọ e rrọ uzuazọ gbe enọ i whu evaọ oke nọ u kpemu ẹdhọ.—Mt 12:36.

• Ẹdẹ Omavoro.

  Ẹdẹ ọrẹri nọ ọ mai wuzou kẹ ahwo Izrẹl, a jẹ hai sei Yom Kippur re (onọ u no ẹme Hibru na ze yohm hak·kip·pu·rimʹ, “ẹdẹ iruro na”), nọ a re ru evaọ Ẹtanim 10. Evaọ ukpe na soso, ẹdẹ nana ọvo ozerẹ okpehru na ọ rẹ ruọ Ọrẹri Erẹri uwou-udhu na hayo Ọrẹri Erẹri etẹmpol nọ a bọ uwhremu na. Etẹe ọ rẹ jọ rehọ azẹ erao ro dhe idhe fiki izieraha riẹ, izieraha ahwo Livae nọ a kiọkọ, gbe izieraha ahwo na. O jọ oke okokohọ ọrẹri gbe emuọriọ-ọseba, o tẹ jẹ jọ ẹdijala, oke nọ a re ro siobọno iruo rai.—Ize 23:27, 28.

• Ẹdhọ.

  Odẹ Setan nọ u dhesẹ uruemu riẹ via evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na nọ otofa riẹ o rrọ “Ohwo ọtaraha.” A se Setan Ẹdhọ keme ọye họ ohwo ọtaraha ọsosuọ gbe olori ọtaraha, o gu erue fihọ Jihova uzou, ọ ta erue kpahe emamọ ẹme Ọghẹnẹ, gbe odẹ ofuafo Riẹ.—Mt 4:1; Jọ 8:44; Ev 12:9.

• Ẹdijala.

  U no ẹme Hibru ze nọ otofa riẹ o rrọ “re a serihọ; re a seba.” Oyehọ ẹdẹ avọ ihrẹ ọrọ ẹkpoka ahwo Ju, (o re muhọ nọ ọre o te kiediwi no evaọ Edisoi-Oka rite nọ ọre o te kiediwi no evaọ Ẹdẹ-Ọmaha). A se edẹ ehaa efa evaọ ẹgbukpe gbe ukpe avọ ihrẹ gbe ukpe avọ udhuvẹ-gbikpe ẹdijala re. Evaọ Ẹdijala na, a re ru iruo evuevo ho ajokpaọ iruo nọ izerẹ a re ru evaọ oria aruẹri na. Evaọ ukpe Ẹdijala, a rẹ kọ oware ovo fihọ otọ na ha, yọ ohwo o re ye ibe ohwo Hibru riẹ osa ha. Evaọ Uzi Mosis na, awhaha nọ e jariẹ evaọ Ẹdijala na e ga hrọ họ, rekọ isu egagọ ahwo Ju a tẹ te rọ ẹmẹrera fiba ae, fikiere e jọ gaga kẹ ahwo re a koko ai evaọ okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ.—Ọny 20:8; Ize 25:4; Luk 13:14-16; Kọl 2:16.

• Ẹfọd.

  Ewu nọ o wọhọ eprọno nọ izerẹ e jẹ hai ku họ. Ozerẹ okpehru na ọ jẹ hai ku obọdẹ ẹfọd họ, onọ a ko ẹwẹ-ohọ igbama nọ u wo itho eghaghae ikpegbivẹ fihọ aro riẹ. (Ọny 28:4, 6)—Rri Ẹme-Ofiba B5.

• Ẹgọ-ẹmo.

  Eware nọ isoja a re kuhọ rọ thọ oma rai, eye họ, etu-ọgaga, ewu-ẹmo, umueku, oware nọ a rẹ gba fihọ ugbo, gbe ojese.—1Sa 31:9; Ẹf 6:13-17.

• Ẹkparomatha.

  Yọ ẹkparoma no uwhu ze. Otofa ọsosuọ ẹme Griki na a·naʹsta·sis họ “ẹkpare kpehru; ẹkpama dikihẹ.” A jọ Ebaibol na fodẹ ekparomatha izii, ọvo rai jọ họ ọrọ Jesu nọ Jihova Ọghẹnẹ ọ kpare ze. Dede nọ Elaejah, Elaesha, Jesu, Pita gbe Pọl a kpare ahwo no uwhu ze, a dhesẹ vevẹ inọ ogaga Ọghẹnẹ a ro ru iruo igbunu yena. “Enọ i kiẹrẹe gbe enọ i kiẹrẹe he” nọ a te kpare ze fihọ otọakpọ na o roja re ẹjiroro Ọghẹnẹ o ruẹsi rugba. (Iru 24:15) Ebaibol na ọ tẹ jẹ ta nọ a te kpare ahwo jọ kpohọ obọ odhiwu, onọ a se “ẹkparomatha ọsosuọ,” yọ inievo Jesu nọ a rọ ẹzi wholo a ti wo ẹkparomatha nana.—Fil 3:11; Ev 20:5, 6; Jọ 5:28, 29; 11:25.

• Ẹme-obehru na.

  Eme nọ a kere fihọ emuhọ uzou olezi nọ i re dhesẹ ohwo nọ o kere uzou olezi yena, ta kpahe eware nọ e via etoke nọ a ro kere olezi yena, oghẹrẹ nọ a re kporo olezi yena, hayo oware nọ a rẹ rọ olezi na ru hayo ẹjiroro nọ a ro kere iei.—Rri eme-obehru Olezi avọ 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Ẹmẹdhọ; Ẹdhọgọ.

  Ẹmẹdhọ yọ ẹmema hayo uwoho ugogo oware jọ nọ o rrọ oria jọ hayo onọ a roro ku gheghe nọ ahwo a rẹ sae gọ. Ẹdhọgọ yọ adhẹẹ hayo ọghọ nọ a rẹ kẹ ẹmẹdhọ, uyoyou nọ a re wo kẹe, hayo ẹgọ nọ a rẹ gọe.—Ol 115:4; Iru 17:16; 1Kọ 10:14.

• Ẹmẹro oka-ukpehọ.

  Oghẹrẹ oware oka-ukpehọ nọ a re kuhọ uziobọ hayo thọrọ ufi fihọ nọ ohwo ọ rẹ sai fihọ uriohọ riẹ. U re dhesẹ udu nọ osu hayo ohwo nọ ọ rrọ ọkwa ologbo o wo. (Emu 41:42)—Rri OKA-UKPEHỌ.

• Ẹnwae-obro.

  Nọ ọzae hayo aye nọ ọ rọo no ọ tẹ rọ unevaze lele omọfa nọ ọ rrọ aye hayo ọzae riẹ hẹ wezẹ.—Ọny 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Ẹrẹreokie.

  Evaọ Ikereakere na u dhesẹ oware nọ u kiehọ evaọ aro Ọghẹnẹ, ọnọ o wo udu nọ ọ rẹ rọ ta nọ oware u woma hayo u yoma.—Emu 15:6; Izi 6:25; Itẹ 11:4; Zẹf 2:3; Mt 6:33.

• Ẹruẹrẹhọ.—

  Rri OMAVORO.

• Ẹsiọ-orọwọ.

  A rehọ ẹme nana nọ a rẹ jọ Griki se a·po·sta·siʹa no ẹme Griki ọfa jọ ze nọ otofa riẹ o rrọ “re a dikihẹ kẹnoma kẹ.” U dhesẹ “ẹdhẹseba, aro ogbolokẹ, hayo ọkparesuọ.” Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, a rẹ mae rehọ ẹme na “ẹsiọ-orọwọ” ta kpahe enọ e nyase egagọ uzẹme ba.—Itẹ 11:9; Iru 21:21; 2Tẹ 2:3.

• Ẹtanigbo.

  Osa nọ a rẹ hwa ro si ohwo no igbo, uye nọ a kẹ ohwo, uye-oruẹ, uzioraha, hayo oware jọ nọ o gba ohwo họ dede. Ẹsikpobi o jẹ jọ ugho ho. (Aiz 43:3) A jẹ hae hwa ẹtanigbo evaọ otọ iyero sa-sa. Wọhọ oriruo, ọmọzae ọsosuọ kpobi hayo arao ọzae ọsosuọ kpobi yọ ọrọ Jihova, yọ o gwọlọ nọ a rẹ hwa ẹtanigbo hayo ugho nọ a rẹ rọ dẹ ae zihe re a gbẹ jọ enọ e rrọ kẹ iruo Jihova ọvo ho. (Ik 3:45, 46; 18:15, 16) Otẹrọnọ eruẹ ọ be gwọlọ ẹme, yọ a thuru i rie he, o je kpe ohwo, ohwo nọ o wo rie ọ rẹ hwa ẹtanigbo nọ a bru kẹe re a siẹe ba ekpe wọhọ epanọ Uzi na o ta. (Ọny 21:29, 30) Rekọ a re mi ẹtanigbo fihọ ohwo nọ o keke aro fihọ kpe omọfa ha. (Ik 35:31) Mai wuzou na, Ebaibol ọ ta kpahe ẹtanigbo nọ Kristi ọ rehọ uwhu idheidhe riẹ hwa re o si ahwo-akpọ nọ i bi yoẹme no igbo uzioraha gbe uwhu.—Ol 49:7, 8; Mt 20:28; Ẹf 1:7.

• Ẹtanim.

  Odẹ amara avọ ihrẹ ukeledẹ egagọ ahwo Ju gbe amara ọsosuọ ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Azie rite udevie Akpe. Nọ ahwo Ju a no obọ Babilọn ze no, a te sei Tishri. (1Iv 8:2)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Ẹta-ọma.

  A jẹ hae rehọ ibitho hayo ibro-ire ro ruiruo nọ a tẹ be jiroro. A rẹ kwa ae fihọ oria nọ a rẹ sai kpiri evaọ ewu hayo ukolo a ve nuhu ai kugbe. Onọ u kie fihọ otọ hayo nọ a tọlọ lahwe họ onọ a salọ. A jẹ hae lẹ nọ a te bi ru onana. A rehọ ẹme na “ẹta-ọma” rọ ta kpahe ẹta nọ a ginẹ ma dẹẹ, yọ a rẹ sae jọ eria jọ fa ẹme ẹvẹrẹ ọsosuọ na ‘ẹkẹ nọ a ghale te ohwo’ hayo ‘oware nọ u te ohwo.’—Jos 14:2; Ol 16:5; Itẹ 16:33; Mt 27:35.

• Ẹtẹre erae.

  Oria odẹme nọ a dhesẹ nọ “erae avọ isọ-ọre e be jọ to,” nọ a se “uwhu avọ ivẹ” re. A ti gbolo erahaizi nọ i kurẹriẹ hẹ, Ẹdhọ, gbe makọ uwhu avọ Uki (hayo Hades) dede fihọ iẹe. Emama izi gbe uwhu avọ Hades nọ erae e sae to ho nọ a ti gbolo fihọ iẹe na u dhesẹ nọ ẹtẹre nana yọ oware nọ a ro dhesẹ oware, orọnikọ oja-oriọ ebẹdẹ bẹdẹ hẹ rekọ ọrahakufiẹ bẹdẹ bẹdẹ.—Ev 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Ẹtiopia.

  Orẹwho oke anwae nọ o rrọ obọze ovatha-ọre Ijipti. Ofẹ obọ oka orọ obọze ovatha-ọre Ijipti ọgbọna gbe abọvo ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Sudan ọgbọna e jọ abọjọ orẹwho na. Ẹsejọ, a rẹ rehọ ẹme na ta kpahe “Kush” odẹ Hibru na.—Ẹst 1:1.

• Ẹva-ọgba.

  Eroruiruo ogaga nọ a rọwo nọ obọ izi imuomu u no ze.—2Ir 33:6.

• Ẹvi.

  Oware nọ a re fiba ebrẹdi ro ru ei fu hayo nọ a re fihọ oghẹrẹ ame jọ re udi ogaga u noi ze; maero amabọ jọ ukulu nọ u fu no nọ a nyaseba re a ruẹse rehọ iẹe ru ọfa fu. Ẹsibuobu a jọ Ebaibol na rehọ iẹe dhesẹ uzioraha gbe ogbekuo, a tẹ jẹ rehọ iẹe dhesẹ ẹnyaharo nọ o dhesẹ oma via evaọ oke ọsosuọ họ.—Ọny 12:20; Mt 13:33; Gal 5:9.

• Ẹwẹ-ohọ igbama.

  Ẹmẹwẹ ohọ nọ itho eghaghae e jọ oma riẹ nọ ozerẹ okpehru Izrẹl o re kuhọ udu riẹ oke kpobi nọ ọ tẹ be ruọ eva Oria Ọrẹri na. A se rie “ẹwẹ-ohọ igbama oziẹobro na” keme eva riẹ Yurim avọ Tumim na e jọ, enọ a jẹ hae rọ riẹ iziẹibro Jihova. (Ọny 28:15-30)—Rri Ẹme-Ofiba B5.

• Ẹzi.

  Ẹme Hibru na ruʹach gbe ọrọ Griki pneuʹma, nọ a rẹ mae fa “ẹzi” na i wo otofa sa-sa. Aikpobi i dhesẹ oware nọ ohwo-akpọ ọ rẹ sae ruẹ hẹ nọ o rẹ kẹ imuẹro ogaga nọ u bi ruiruo. A rẹ rehọ eme Hibru avọ Griki na ta ẹme kpahe (1) ofou, (2) ogaga uzuazọ nọ o rrọ oma emama nọ e rrọ otọakpọ, (3) ogaga nọ o rẹ wọ ohwo evaọ udu hayo iroro riẹ nọ ọ rẹ rọ ta hayo ru oghẹrẹ oware jọ, (4) eme nọ i bi no obọ ogaga jọ nọ a rẹ ruẹ hẹ ze, (5) ahwo ẹzi, gbe (6) ogaga-iruo Ọghẹnẹ hayo ẹzi ọfuafo.—Ọny 35:21; Ol 104:29; Mt 12:43; Luk 11:13.

• Ẹzi ọfuafo.

  Ogaga nọ a rẹ ruẹ hẹ nọ o rẹ kẹ ẹgba nọ Ọghẹnẹ o re ro ru oreva riẹ gba. O rrọ fuafo keme obọ Jihova nọ ọ mae fo je kiẹrẹe kpaobọ na o re no ze, gbe fikinọ oye Ọghẹnẹ o re ro ru oware nọ o rrọ ọrẹri gba.—Luk 1:35; Iru 1:8.

F

• Fẹro.

  Odẹ-ova nọ a je se ivie Ijipti. Fẹro isoi a jọ Ebaibol na se odẹ rai, (Shaeshak, So, Tẹheka, Niko, gbe Hofra), rekọ a se odẹ enọ i kiọkọ họ, usu rai họ enọ a ta ẹme te evaọ iku kpahe Abraham, Mosis, gbe Josẹf.—Ọny 15:4; Rom 9:17.

• Filistia; Ahwo Filistia.

  Ẹkwotọ nọ ọ jọ ofẹ unueri Izrẹl evaọ obọze ovatha-ọre nọ a se Filistia uwhremu na. A je se ahwo nọ a no obọ Kriti ze te rria oria nana ahwo Filistia. Devidi o fi rai kparobọ rekọ a rọwo nọ a rẹ jọ otọ esuo riẹ hẹ yọ ẹsikpobi a jọ ewegrẹ rọkẹ ahwo Izrẹl. (Ọny 13:17; 1Sa 17:4; Em 9:7)—Rri Ẹme-Ofiba B4.

• Frankinsẹns.

  Ame ure nọ o ya no (egọmu ame ure) nọ u no eghẹrẹ ire Boswellia jọ ze. A tẹ be mahe iẹe, u re gbo ore awere. O jọ usu eware nọ a je ro ru insẹnse ọrẹri nọ a jẹ hae mahe evaọ uwou-udhu na gbe etẹmpol na. A jẹ hai fi ei họ kugbe idhe ibi ekakọ, yọ a jẹ hai fi ei họ ehru ẹko ọvuọvo orọ ebrẹdi udhesẹ nọ e jẹ jọ Oria Ọrẹri na.—Ọny 30:34-36; Ize 2:1; 24:7; Mt 2:11.

G

• Gehena.

  Odẹ nọ a jọ Griki se Ukiekpotọ Hinọm nọ u no ofẹ obọze ovatha-ọre Jerusalẹm kpohọ ofẹ ẹkpẹlobọ ukiediwo-ọre riẹ. (Jer 7:31) A ruẹaro kpahe iẹe inọ o te jọ oria nọ iri e te vaha fihọ. (Jer 7:32; 19:6) Imuẹro ọvo ọ riẹ hẹ inọ a je gbolo erao hayo ahwo-akpọ nọ a rrọ uzuazọ fihọ etẹe re erae e to ae hayo re a jọ etẹe reoja. Fikiere, oria yena o sai dikihẹ kẹ oria jọ nọ a rẹ ruẹ hẹ nọ a rẹ jọ rehọ erae gboja kẹ ahwo bẹdẹ bẹdẹ vievie he. Ukpoye, Jesu avọ ilele riẹ a rehọ Gehena dhesẹ “uwhu avọ ivẹ,” koyehọ, ọraha muotọ ebẹdẹ bẹdẹ.—Ev 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Giliad.

  Ugogo oria nana họ oria nọ u re wou eware nọ o rrọ ofẹ ovatha-ọre Ethẹ Jọdan nọ o kẹre rri ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe obọze ovatha-ọre Ukiekpotọ Jabọk. Ẹsejọ a rẹ rehọ iẹe ta kpahe ẹkwotọ Izrẹl soso nọ o rrọ ofẹ ovatha-ọre Jọdan, oria nọ orua Rubẹn, Gad, gbe abọvo orua Manasẹ a jẹ rria. (Ik 32:1; Jos 12:2; 2Iv 10:33)—Rri Ẹme-Ofiba B4..

• Gira.

  Owawọ nọ o gbẹdẹ te egramo 0.57 (0.01835 oz t). Avọ shẹkẹl 1/20 ẹrẹrẹe. (Ize 27:25)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Gitit.

  Nọ ẹme nọ o kiekpahe ile, nọ a riẹ otofa riẹ dẹẹ hẹ, rekọ o wọhọ nọ u no ẹme Hibru na gath ze. Ahwo jọ a roro nọ o sae jọ nọ u kiekpahe oghẹrẹ nọ a rẹ ghrẹghrẹ ile nọ a rẹ so nọ a te bi ru enwaene, keme gath o be ta kpahe oria udi-uruo.—Ol 81:0.

• Griki.

  Ẹvẹrẹ ahwo Grisi; yọ a re se ọmotọ Grisi hayo ohwo nọ unuwou riẹ u no Grisi ze ohwo Griki. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, otofa ẹme na o kẹre viere, u re dhesẹ ahwo kpobi nọ a rrọ ahwo Ju hu hayo ahwo nọ a jẹ ta ẹvẹrẹ Griki je lele uruemu ahwo Griki.—Joẹ 3:6; Jọ 12:20.

H

• Hades.

  Ẹme Griki na avọ ẹme Hibru na “Sheol” i wo otofa ovona. A fa riẹ “Uki” (onọ a kere ubiẹme ọsosuọ riẹ kpokpoko) ro dhesẹ nọ onana yọ oria ẹwoho nọ a ro dhesẹ oghẹrẹ nọ ahwo kpobi nọ a whu no a rrọ.—Rri UKI.

• Herọd.

  Odẹ unuwou ivie nọ i je su ahwo Ju, enọ ahwo Rom a je ro mu. A riẹ Herọd Ologbo na odẹ fiki etẹmpol nọ o jọ Jerusalẹm nọ ọ wariẹ bọ gbe emọ nọ ọ ta nọ a kpe no re ọ sae rọ ere kpe Jesu. (Mt 2:16; Luk 1:5) Herọd Akẹlọs avọ Herọd Antipas yọ emọ Herọd Ologbo na nọ a ro mu re a su abọjọ ubrotọ esuo ọsẹ rai. (Mt 2:22) Antipas o je su abọvo abane ubrotọ na, yọ a je sei “ovie,” o je su evaọ okenọ Kristi o ro ru iruo odibọgba riẹ ikpe esa gbe ubro na, yọ o su bẹsenọ etoke nọ a gbiku riẹ evaọ Iruẹru Ikọ uzou avọ 12 na o ro te. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Iru 4:27; 13:1) Nọ u no oyena no, ukọ-odhiwu Ọghẹnẹ o kpe Herọd Agripa I, ọmọ-uruọmọ Herọd Ologbo na nọ o su omoke jọ no. (Iru 12:1-6, 18-23) Ọmọzae riẹ, Herọd Agripa II, o te muhọ esu, yọ o su rite oke nọ ahwo Ju a rọ kpareso Rom.—Iru 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hẹmis.

  Ẹdhọ ahwo Griki, ọmọzae Zus. Evaọ Listra, a je se Pọl Hẹmis ọnọ ahwo na a rọwo nọ ọye họ ọghẹnẹ nọ ọ rrọ ọnyukọ kẹ eghẹnẹ na, gbe ọghẹnẹ onaa ẹmeọta.—Iru 14:12.

• Higeyọn.

  Nọ ẹme nọ o re dhesẹ oghẹrẹ nọ a re kporo ole riwi. Wọhọ epanọ a rehọ e riẹ ru iruo evaọ Olezi 9:16, ẹme na ọ sai dhesẹ ikporakporo akpata nọ a re kporo kpotọ gaga evaọ udevie ole hayo obọ nọ a rẹ daji omojọ evaọ ikporakporo na re ohwo ọ sai roro didi.

• Hisọp.

  Okakọ jọ nọ egha gbe ebe riẹ e rẹ jọ yẹyẹyẹ, nọ a jẹ hae rọ frẹ azẹ hayo ame nọ a te bi ru oware fo. O wọhọ nọ oye họ ẹbe nọ a re se marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Ẹme nọ a ta kpahe iẹe evaọ Jọn 19:29 na o rẹ sai dhesẹ nọ marjoram a fihọ ogha ure hayo okakọ nọ a re se durra nọ o rrọ oghẹrẹ ire sorghum (Sorghum vulgare) jọ nọ a rẹ mae ruẹ, keme ugbe okakọ nana o sai theri te epanọ a rọ rehọ iẹe wọ uzi nọ a duwu họ enwaene ogho na kpehru fihọ unu Jesu.—Ọny 12:22; Ol 51:7.

• Homa.

  Owawọ orọ eware eyaya nọ avọ kọr o rrọ ẹrẹrẹe. Nọ a rehọ epanọ a ta nọ owawọ ebate o rro te ro rri rie, Ilita 220 (200 dry qt) e rẹ vọ homa. (Ize 27:16)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Horẹb; Ugbehru Horẹb.

  Ubrotọ ugbehru nọ o wariẹ Ugbehru Saena họ. Odẹ ofa nọ a se Ugbehru Saena. (Ọny 3:1; Izi 5:2)—Rri Ẹme-Ofiba B3.

I

• Ibi nọ a re si no igbe ekakọ; Oria nọ a rẹ jọ si ibi no igbe ekakọ.

  Oghẹrẹ nọ a re ro si ibi ekakọ no igbe rai gbe ehọrọ na; eria nọ a rẹ jọ ru iruo nana. A jẹ hae rọ ọkpọ fa igbe ekakọ na ro si ibi no ai, hayo nọ e tẹ rrọ buobu a vẹ rehọ ekwakwa nọ a ru kẹ iruo nana wọhọ ewẹ ekpala hayo ewẹ ekpala nọ i wo etẹ nọ erao i re si ro ru ei. A rẹ rehọ okwakwa na dhẹ ehru ibi ekakọ nọ a vravra fihọ otọ na vrẹ evaọ oria nọ a rẹ jọ si ibi no igbe ekakọ, oria nana o rẹ mae jọ oria opraprara nọ u kpehru nọ o rrọ gheghelie nọ ofou o re te ziezi.—Ize 26:5; Aiz 41:15; Mt 3:12.

• Ibi ọsosuọ.

  Ibi nọ a kake kọrọ evaọ ezi ivuẹvu; erere hayo eware ọsosuọ nọ i no oware jọ kpobi ze. Jihova ọ ta kẹ orẹwho Izrẹl nọ a rẹ kẹe ibi ọsosuọ rai, erọ ọsosuọ evaọ emọ rai, erao, hayo ekakọ otọ na. Orẹwho Izrẹl o jẹ hae rehọ ibi ọsosuọ rai kẹ Ọghẹnẹ evaọ Ehaa Ebrẹdi nọ Ọ Kare Ẹvi na gbe Ehaa Pẹntikọst. A tẹ jẹ rehọ ẹme na “ibi ọsosuọ” dhesẹ Kristi gbe ilele riẹ nọ a rọ ẹzi wholo na.—1Kọ 15:23; Ik 15:21; Itẹ 3:9; Ev 14:4.

• Ibruoziẹ.

  Ezae nọ Jihova o ro mu re a siwi ahwo riẹ taure Izrẹl o te ti wo ovie ohwo-akpọ.—Ibr 2:16.

• Idhe abe-ọriọ.

  Idhe nọ a re dhe fiki izieraha obọ ohwo. O dina wo ohẹriẹ no idhe uzioraha efa keme a re dhe idhe nana re ọrahauzi nọ o kurẹriẹ na ọ sae nyate eware jọ nọ ọvọ na ọ gwọlọ hayo wariẹ wo udu eware jọ nọ ọvọ na ọ kuvẹ rai nọ o gbe wo ho fiki uzioraha, uye nọ u re tei u ve je noi uzou.—Ize 7:37; 19:22; Aiz 53:10.

• Idhe emahọ.

  Idhe arao nọ a rẹ jọ mahe arao na soso kẹ Ọghẹnẹ evaọ ehru agbada-idhe; ohwo nọ ọ rehọ arao na ze na ọ jẹ hae jariẹ rehọ abọ ọvuọvo ho, te o rrọ eruẹ, egbo, okri, erueruẹ, hayo ọmọ olekuku.—Ọny 29:18; Ize 6:9.

• Idhe eyaa.

  Ekẹ unevaze nọ i re lele oghẹrẹ eyaa jọ nọ ohwo ọ ya.—Ize 23:38; 1Sa 1:21.

• Idheidhe.

  Okẹ nọ a rẹ kẹ Ọghẹnẹ ro yere iei, ro dhesẹ nọ whọ reabe, jẹ rọ ruẹrẹ usu họ kugbei. Muhọ no Ebẹle ze, ahwo a jẹ rọ unevaze rọ eware sa-sa, te erao ro dheidhe, ri bọo okenọ a rọ jọ ọvọ Uzi Mosis na ru ei fihọ oware nọ a gwọlọ mi ahwo. Nọ Jesu ọ rehọ uzuazọ riẹ dhe idhe egbagba no na, o gbẹ gwọlọ nọ a rẹ rọ erao dhe idhe he, dede na, Ileleikristi a gbe bi dhe idhe ẹzi kẹ Ọghẹnẹ, koyehọ egagọ rai.—Emu 4:4; Hib 13:15, 16; 1Jọ 4:10.

• Idhe iveghe.

  Idhe nọ ozerẹ na ọ rẹ jọ fi abọ riẹ họ otọ abọ ohwo nọ o kru eware nọ ọ gwọlọ ro dhe idhe fihọ abọ, kẹsena o ve veghe ai kpemu kparo; hayo ozerẹ na ọvo ọ rẹ wọ idhe na veghe. Oware nana nọ a ru na u dhesẹ nọ a be rọ idhe na kẹ Jihova.—Ize 7:30.

• Idhe ọriẹyeri.

  Idhe nọ a re dhe kẹ Jihova rọ yare nọ a gwọlọ wo udhedhẹ kugbei. Ohwo nọ o bi dhe idhe na avọ ahwo uwou riẹ, ozerẹ nọ o bi dhe idhe na, gbe izerẹ nọ e rrọ iruo ẹdẹ yena, aikpobi a rẹ re eware idhe na. Jihova ọ rẹ rehọ ore awere nọ u bi gbo no iwhri nọ a be mahe na ze, wọhọ odẹme. A rẹ jẹ rehọ azẹ nọ u dikihẹ kẹ uzuazọ na rọ kẹe. O rẹ wọhọ ẹsenọ izerẹ na avọ enọ i bi dhe idhe na a keria kugbe Jihova be re emu, onọ u dhesẹ udhedhẹ nọ o rrọ udevie rai.—Ize 7:29, 32; Izi 27:7.

• Idhe udi.

  Idhe nọ a jẹ rehọ enwaene dhe, onọ a re kugbe idhe efa buobu nọ a bi dhe evaọ ehru agbada-idhe na. Pọl ọ rehọ ẹme nana ta ẹme ro dhesẹ nọ u no rie eva ze re ọ rehọ omariẹ kpobi ru iruo fiki ibe Ileleikristi riẹ.—Ik 15:5, 7; Fil 2:17.

• Idhe uzioraha.

  Idhe nọ a re dhe nọ ohwo ọ tẹ rọ ogbori raha uzi fiki sebaẹgba. Oghẹrẹ erao sa-sa a jẹ hai ro dhe idhe nana, te iruẹ te ilekuku, wọhọ epanọ ẹgba ọnọ a be rọ fiki riẹ dhe idhe na o mu gbe oghẹrẹ ọkwa-iruo ohwo na.—Ize 4:27, 29; Hib 10:8.

• Idhivẹri.

  Izi imuomu nọ a rẹ ruẹ hẹ nọ i wo ogaga nọ u vi orọ ahwo-akpọ. A jọ obe Emuhọ 6:2 se ae “emọ Ọghẹnẹ uzẹme na” gbe “ikọ-odhiwu” evaọ Jud 6. A ma rai izi imuomu hu, ukpoye, ikọ-idhiwu a jọ, rekọ a ru omarai họ ewegrẹ Ọghẹnẹ okenọ a ghẹmeeyo kẹ Ọghẹnẹ evaọ oke Noa je kuomagbe Setan wọso Jihova.—Izi 32:17; Luk 8:30; Iru 16:16; Jem 2:19.

• Ifa.

  Owawọ eware eyaya, o tẹ jẹ rrọ odẹ oware nọ a rẹ rọ wawọ ae na, onọ a jẹ hae rọ wawo ibi ekakọ. O jọ ẹrẹrẹe kugbe owawọ ebate nọ a rẹ rọ wawọ eware nọ e wọhọ ame, fikiere ilita 22 (20 dry qt) e rẹ vọe. (Ọny 16:36; Iz 45:10)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Ifremu.

  Odẹ ọmọzae avọ ivẹ Josẹf; a rehọ odẹ nana se orua Izrẹl jọ uwhremu na. Nọ a ghale Izrẹl no, Ifremu nọ ọ rrọ orua nọ o mae viodẹ, o te dikihẹ kẹ uvie erua ikpe na soso.—Emu 41:52; Jer 7:15.

• Ifurie-erae.

  Ekwakwa nọ a jẹ hai ro ru iruo evaọ uwou-udhu na gbe etẹmpol na, yọ igoru hayo ekọpa a ro ru ai. O wọhọ nọ a ru rai wọhọ atijoro (isizọso) nọ a re ro bru uwhiki ukpẹ.—2Iv 25:14.

• Igbo.

  Nọ a tẹ gba ohwo họ no ẹkwotọ hayo uwou riẹ kpohọ oria ofa. Enọ i fi ahwo kparobọ a rẹ mai mu amọfa kpohọ igbo. Otọ ẹme Hibru nọ a fa “igbo” na họ “ẹnyavrẹ.” Ahwo Izrẹl a kpohọ igbo isiava. Ahwo Asiria a mu uvie erua ikpe nọ o jọ ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre kpohọ igbo, uwhremu na ahwo Babilọn a te mu uvie erua ivẹ nọ o jọ ofẹ obọze ovatha-ọre kpohọ igbo. Okenọ Sairọs, osu Pasia o je su a ro zihe ikiọkotọ nọ e jọ igbo evaọ uvie erua ikpe na avọ uvie erua ivẹ na ziọ ẹkwotọ rai.—2Iv 17:6; 24:16; Ẹzr 6:21.

• Ighẹ.

  Oria uvevẹ nọ a di ogba wariẹ, nọ o wariẹ uwou-udhu na họ, yọ evaọ uwhremu na, o jọ oria uvevẹ nọ a ma wariẹ nọ o wariẹ uzedhe uwou etẹmpol na họ. Agbada-idhe idhe emahọ na o jọ ighẹ uwou-udhu na, yọ evaọ etẹmpol na, ighẹ obeva na o jọ. (Rri Ẹme-Ofiba B5, B8, B11.) A jọ Ebaibol na fodẹ iwou ivie gbe iwou efa nọ i wo ighẹ.—Ọny 8:13; 27:9; 1Iv 7:12; Ẹst 4:11; Mt 26:3.

• Iguẹdhọ.

  Evaọ otọ esuo Babilọn, iguẹdhọ i je ru iruo evaọ ibrotọ esuo sa-sa, yọ a jọ enọ e riẹ uzi na je wo udu ẹdhoguo nọ u wo umuo. Evaọ ewho nọ e jọ otọ esuo Rom, iguẹdhọ ẹwho họ enọ i je su. Abọjọ iruo rai họ a rẹ daoma ruẹ nọ ẹwho na ọ rrọ dhedhẹ, a rẹ kpọ epanọ a rẹ raha igho ẹwho na, rehọ enọ i ru thọ guẹdhọ jẹ kẹ udu nọ a rẹ rọ kẹ ohwo uye.—Da 3:2; Iru 16:20.

• Ihini.

  Owawọ eware wọhọ ame gbe odẹ oware nọ a rẹ rọ wawọ ae. Ilita 3.67 (7.75 pt) e rẹ vọe, nọ a te lele ẹme ogbiku na Josephus inọ ihini ọvo avọ ewawọ kọe ivẹ erọ ahwo Athẹns ẹrẹrẹe. (Ọny 29:40)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Ikereakere.

  Eme Ọghẹnẹ nọ e rrọ ọrẹri na nọ a kere fihotọ. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na ọvo ẹme nana ọ rrọ.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Ikiubiti.

  Oware nọ a rẹ rọ ma oware, onọ u theri te enwenọ no eghilobọ rite ẹroro uziobọ udevie na. Ahwo Izrẹl a jẹ hae mae rọ ikiubiti nọ u te oware wọhọ 44.5 cm (17.5 in.) rọ ma eware, rekọ ọfa jọ ọ jariẹ re nọ o rehọ okẹkẹe iziabọ ene theri vrẹ ere, u te oware wọhọ 51.8 cm (20.4 in.). (Emu 6:15; Luk 12:25)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Iko-ebe oviẹ-erao.

  Ohọrọ ogodẹ, ẹwe, hayo ọmọ-eruẹ nọ a ro ru oware nọ a re kere eme fihọ. O rẹ tọ vi papirọs, yọ a rehọ e riẹ ru iko-ebe nọ a kere Ebaibol na fihọ. Iko-ebe oviẹ-erao nọ Pọl ọ ta kẹ Timoti nọ o ro sei na o wọhọ nọ e jọ enọ a kere abọjọ Ikereakere Hibru na fihọ. Oviẹ-erao a kere Iko-Ebe Abade Owhuowhu na jọ fihọ.—2Ti 4:13.

• Ikoral.

  Nọ oware jọ nọ o rẹ jọ gaga wọhọ utho, igbenwa erao esese obọ abade eye i re zihe ruọ ẹe. Evaọ abade a rẹ jọ ruẹ e riẹ, yọ e rẹ jọ ekọlọ sa-sa, wọhọ ewawae, efuafo, gbe ibiebi. Ikoral e jọ Abade Ọwawae na buobu. Evaọ etoke nọ Ebaibol o gbiku kpahe na, ikoral ọwawae ọ jọ ghaghae gaga, yọ a jẹ hae rehọ iẹe ru ibi ifiare gbe eware erru efa.—Itẹ 8:11.

• Ikọ-odhiwu.

  A rehọ e riẹ no ẹme Hibru mal·ʼakhʹ gbe ẹme Griki agʹge·los ze. Otofa eme ivẹ na họ “ọnyukọ,” rekọ nọ a tẹ be rehọ ae ta ẹme kpahe enyukọ nọ e rrọ emama ẹzi a re se ai “ikọ-odhiwu.” (Emu 16:7; 32:3; Jem 2:25; Ev 22:8) Ikọ-odhiwu yọ emama ẹzi nọ i wo ẹgba gaga, nọ Ọghẹnẹ ọ ma oke lelehie no taure ọ tẹ te ma ohwo-akpọ. A tẹ jẹ jọ Ebaibol na se ai ‘erẹri nọ e rrọ buobu gbidi gbidi,’ “emọ Ọghẹnẹ,” gbe “isi ohiohiẹ.” (Izi 33:2; Job 1:6; 38:7) A ma rai re a yẹ hẹ, rekọ a ma rai kpobi omomọvo. I bu vi ima udhusoi thethabọ. (Da 7:10) Ebaibol o dhesẹ nọ a wo ọvuọ odẹ riẹ gbe ọvuọ iruemu rai, ghele na a rọwo nọ ahwo-akpọ a gọ ae he, yọ ibuobu rai e rọwo se odẹ rai kẹ ahwo dede he. (Emu 32:29; Luk 1:26; Ev 22:8, 9) A wo ekwa sa-sa, a tẹ jẹ kẹ ae iruo sa-sa, onana u kugbe iruo evaọ aro agbara-uvie Jihova, evuẹ riẹ nọ a re ro se ahwo, obọ nọ a rẹ nyai fihọ kẹ idibo Jihova nọ e rrọ otọakpọ, oziẹobro Ọghẹnẹ nọ a rẹ nyai rugba, gbe iruo usi uwoma ota na nọ a be tha uke. (2Iv 19:35; Ol 34:7; Luk 1:30, 31; Ev 5:11; 14:6) Evaọ obaro a ti kuomagbe Jesu fi ẹmo Amagidọn.—Ev 19:14, 15.

• Ikpewho adhẹzọ.

  Ikpewho ahwo Livae nọ ohwo nọ ọ rọ ethobọ kpe ohwo ọ rẹ dhẹ kpohọ re obọ ọnọ ọ be gwọlọ kioja ohwo nọ a kpe na o gbe tei hi. Ikpewho ezeza itieye e jọ eria sa-sa evaọ Ẹkwotọ Eyaa na, enọ Mosis gbe Joshua a fihọ, wọhọ epanọ Jihova ọ ta. Nọ ohwo na ọ tẹ dhẹ te okpẹwho adhẹzọ na no, ọ vẹ jọ obọ unuẹthẹ okpẹwho na gu ẹdhọ riẹ kẹ ekpako na, a ve dede iei rehọ. Re ikpewho nana e gbẹ jọ eria nọ enọ i keke aro fihọ kpe ohwo a rẹ dhẹ nyae rria ha, a rẹ rehọ ọnọ ọ dhẹ kpohọ obei guẹdhọ evaọ okpẹwho nọ ọ jọ kpe ohwo na re a riẹ sọ ọ ginẹ kare abe. A tẹ ruẹ nọ ethobọ o ro kpe ohwo na, a re zihe iei kpohọ okpẹwho adhẹzọ na, ọ vẹ rria etẹe, ọ rẹ nyavrẹ iwhru okpẹwho na ha evaọ edẹ uzuazọ riẹ kpobi hayo ri bọo okenọ ozerẹ okpehru na o re whu no.—Ik 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• Ilirikọm.

  Ubrotọ Rom nọ o rrọ ofẹ obọze ukiediwo-ọre Grisi. Pọl ọ nyate ugbobọ Ilirikọm evaọ erẹ usi uwoma ota riẹ, rekọ Ebaibol na ọ ta ha sọ ọ jọ etẹe ta usi uwoma hayo o te uwhru riẹ ọvo. (Rom 15:19)—Rri Ẹme-Ofiba B13.

• Ilọl.

  Nọ a no igbo Babilọn ze no, Ilọl họ odẹ nọ a se amara avọ ezeza ukeledẹ egagọ ahwo Ju gbe amara avọ ikpegbivẹ ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Aria rite udevie Azie. (Neh 6:15)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Imidhe erae.

  Imidhe nọ a rọ igoru, isiliva hayo ekọpa ru, nọ a jẹ hae rọ mahe insẹnse evaọ uwou-udhu na gbe etẹmpol na, yọ a jẹ rehọ ae wọ iwowo-erae no agbada-idhe na re, jẹ rehọ ae whẹ iwhiki nọ e to no ọkpọ-edada ukpẹ igoru na ze. A je se ai imidhe insẹnse re.—Ọny 37:23; 2Ir 26:19; Hib 9:4.

• Insẹnse.

  Eware nọ e wọhọ egọmu gbe balsam sa-sa nọ i re gbo ore awere nọ a gua kugbe nọ e rẹ to ẹmẹrera nọ a tẹ be mahe ae yọ i bi gbo ore awere. A jẹ hae gua eware ene kugbe ro ru obọdẹ insẹnse nọ a jẹ mahe evaọ uwou-udhu na gbe etẹmpol na. A jẹ mahe iẹe evaọ ohiohiẹ gbe aso evaọ agbada-idhe insẹnse evaọ ubrukpẹ Ọrẹri na yọ evaọ Ẹdẹ Omavoro na, a jẹ hae mahe iẹe evaọ obeva ubrukpẹ Ọrẹri Erẹri na. A rehọ e riẹ dhesẹ elẹ idibo Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ jẹrehọ. O rrọ oware nọ a gwọlọ mi Ileleikristi hi.—Ọny 30:34, 35; Ize 16:13; Ev 5:8.

• Ipila ọrẹri.

  Ipila oliọliọ, utho a rẹ mai ro ru ei, yọ imuẹro i dhesẹ nọ o jọ ẹmema oma ọzae nọ a bafihọ nọ u dikihẹ kẹ Bale hayo eghẹnẹ erue efa.—Ọny 23:24.

• Iroiro Osu Ologbo Na.

  Utu isoja ahwo Rom jọ nọ a ro mu re a rou osu ologbo Rom. Iroiro nana i te ti wo ogaga te epanọ a je ro wobọ evaọ eromuo hayo esino osu ologbo.—Fil 1:13.

• Iruẹru-imizi.

  Ẹrọwọ inọ ẹzi ahwo nọ a whu no o rẹ gbẹ jọ uzuazọ nọ ugboma na o tẹ maki whu no, gbe nọ a re lele ahwo nọ a rrọ uzuazọ ta ẹme, maero ẹkwoma ohwo nọ imizi i bi ro ruiruo. Ẹme Griki nọ a fa “iruẹru-imizi” na họ phar·ma·kiʹa, nọ otofa riẹ o rrọ “eroruiruo imu.” A mu ẹme nana họ ẹrọ ta kpahe iruẹru-imizi keme evaọ oke anwae ahwo a jẹ hae rehọ imu ruiruo nọ a te bi gu eme re a ruẹsi wo ogaga mi idhivẹri nọ a rẹ rọ gbẹva.—Gal 5:20; Ev 21:8.

• Iruo igbunu; Iruo ilogbo.

  Eware nọ a rẹ rọ ogaga nọ u vi orọ ohwo-akpọ ru, nọ a rọwo nọ u no obọ enọ i wo ogaga vi ahwo-akpọ ze. A jọ eria jọ Ebaibol na se ai eware “eka” hayo eware “igbunu.”—Ọny 4:21; Iru 4:22; Hib 2:4.

• Iruo ọrẹri.

  Odibọgba hayo iruo nọ e rrọ ọrẹri nọ i wobọ kugbe egagọ nọ ohwo ọ be rọ kẹ Ọghẹnẹ.—Rom 12:1; Ev 7:15.

• Isẹri.

  Oware nọ a jẹ mai se “Isẹri na” họ Izi Ikpe nọ a kere fihọ ewẹ-itho ekpakpala ivẹ nọ a rọ kẹ Mosis na.—Ọny 31:18.

• Isinagọgo.

  Ẹme nọ otofa riẹ o rrọ “ẹrehọ ze kugbe; okokohọ,” rekọ evaọ eria ikereakere buobu, u dhesẹ uwou hayo oria nọ ahwo Ju a re kokohọ jo se Ikereakere na, gaviezọ kẹ ehrẹ, ta usiuwoma jẹ lẹ. Evaọ oke nọ Jesu ọ jọ otọakpọ, ewho nọ e rro omojọ kpobi evaọ Izrẹl i wo isinagọgo, yọ ikpewho i wo vrẹ ọvo.—Luk 4:16; Iru 13:14, 15.

• Isogẹ isio.

  Eware nọ ahwo nọ a be kọrọ eware rai a keke aro fihọ hayo rọ ethobọ nyaseba, amọfa a vẹ rehọ ae kẹ omarai. A jọ Uzi Mosis na ta kẹ ahwo na inọ a re vu akọ idhu rai kpobi no riẹriẹriẹ hẹ hayo kwa ibi olivi gbe ibi ekakọ na kpobi muotọ họ. Ọghẹnẹ ọ kẹ iyogbe, enọ e be reoja, ohwo orẹwho ọfa nọ ọ be rria udevie rai, ọmọ nọ o wo ọsẹ hẹ, gbe aye-uku udu nọ o re ro si isogẹ nọ ahwo a te vu ekakọ rai no.—Ru 2:7.

• Itẹ.

  Ẹme areghẹ hayo iku ekpẹkpẹe nọ a re ro wuhrẹ oware jọ hayo nọ a rẹ jọ rehọ umutho eme rovie ugogo uzẹme jọ via. Itẹ jọ evaọ Ebaibol na e sae jọ ẹme odidi hayo oze. Itẹ o re wo ugogo uzẹme jọ nọ a rẹ rọ eme nọ i re duobọte ohwo udu ta, ẹsibuobu enọ a jọ rehọ oware jọ ro dhesẹ ofa. Eme na jọ i zihe ruọ eme nọ ahwo buobu a re ro se ẹkoko hayo rri oghẹrẹ ahwo jọ vo no.—Ọt 12:9; 2Pi 2:22.

• Iyei iduwu.

  Iyei nọ ohwo o re duwu ro dhesẹ nọ uzẹme ọ be ta, hayo eyaa obọdẹ nọ ohwo ọ rẹ ya inọ o ti ru oware jọ hayo o ti ru ei hi. O rẹ mae jọ eyaa nọ ohwo ọ rẹ ya kẹ ohwo nọ o kpehru vi ei, maero kẹ Ọghẹnẹ. Jihova o duwu iyei rọ kẹ imuẹro nọ o ti ru ọvọ nọ ọ re kugbe Abraham na gba.—Emu 14:22; Hib 6:16, 17.

• Izei agbada-idhe.

  Eware nọ e wọhọ izei nọ a ru fihọ obehru ibienẹ ene egbada-idhe jọ. (Ize 8:15; 1Iv 2:28)—Rri Ẹme-Ofiba B5 avọ B8.

• Izrẹl.

  Odẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ Jekọp. U te ti zihe ruọ odẹ uyẹ riẹ soso. A je se uyẹ emezae ikpegbivẹ Jekọp emọ Izrẹl, uwou Izrẹl, ahwo (ezae) Izrẹl. A jẹ rehọ odẹ na Izrẹl ro se uvie erua ikpe ẹkpẹlobọ ovatha-ọre nọ o hẹriẹ no uvie obọze ovatha-ọre na. Uwhremu na, a tẹ jẹ rehọ iẹe se Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na, “Izrẹl Ọghẹnẹ.”—Gal 6:16; Emu 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

• Izuzu.

  Nọ oghẹrẹ ẹyao jọ nọ emerae nọ a re se fungi e rẹ wha fihọ ekakọ oma. Ahwo jọ a ta nọ oghẹrẹ izuzu nọ a fodẹ evaọ Ebaibol na yọ itutu ibiebi nọ i re mu ugbe okakọ (Puccinia graminis).—1Iv 8:37.

J

• Jedutọn.

  Ẹme nọ a riẹ otofa riẹ dẹẹ hẹ nọ o romavia evaọ eme-obehru Olezi avọ 39, 62, gbe 77. O wọhọ nọ eme-obehru nana yọ eme nọ a kere kpahe ekporo olezi, o sae jọ nọ oghẹrẹ nọ a rẹ rọ riẹ onaa ekporo ole na hayo okwakwa ikporakporo jọ. U wo ohwo Livae jọ nọ a re se Jedutọn nọ o re kporo ile, fikiere o sae jọ nọ onaa ekporo hayo okwakwa ikporakporo nana u wobọ kugbe ọyomariẹ hayo emezae riẹ.

• Jekọp.

  Ọmọzae Aiziki avọ Rebeka. Ọghẹnẹ o se rie Izrẹl uwhremu na, yọ ọye họ ọsẹ-orua ahwo Izrẹl (nọ a se ahwo Ju uwhremu na). Ọye họ ọsẹ emezae 12 nọ te ai te emọ rai i zihe ruọ erua 12 orẹwho Izrẹl. A gbẹ jẹ rehọ odẹ na Jekọp ro se orẹwho hayo ahwo Izrẹl.—Emu 32:28; Mt 22:32.

• Jihova.

  Oghẹrẹ nọ a rẹ jọ Isoko se ibieme Hibru ene nọ a re ro kere odẹ-oma Ọghẹnẹ, onọ o romavia bu vrẹ isia idu ihrẹ (7,000) evaọ efafa Ebaibol nana.—Rri Ẹme-Ofiba A4 avọ A5.

• Juda.

  Ọmọzae avọ ene Jekọp nọ aye riẹ Lia o yẹ kẹe. Evaọ eruẹaruẹ Jekọp okenọ ọ kẹle uwhu no, ọ ta nọ osu ologbo nọ o ti su tọ o ti no uyẹ Juda ze. Nọ Jesu ọ ziọ otọakpọ, uyẹ Juda o no ze. A rẹ jẹ rehọ odẹ na Juda se orua Juda gbe uvie nọ a rehọ odẹ Juda se uwhremu na. A se uvie nana uvie obọze ovatha-ọre, yọ orua Juda avọ Bẹnjamin gbe izerẹ gbe ahwo Livae na a jọ uvie yena. Ofẹ obọze ovatha-ọre orẹwho na Juda ọ jọ, yọ Jerusalẹm avọ etẹmpol na ọ jọ eva Juda.—Emu 29:35; 49:10; 1Iv 4:20; Hib 7:14.

K

• Kab.

  Owawọ nọ a rẹ rọ wawọ eware eyaya, nọ ilita 1.22 (1.11 dry qt) e rẹ vọ, nọ a tẹ rehọ epanọ a ta nọ owawọ ebate o rro te ro rri rie. (2Iv 6:25)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Kaldia; Ahwo Kaldia.

  Evaọ oke ọsosuọ, enẹ a je se ẹkwotọ gbe ahwo nọ a be rria kẹle ethẹ Taigris gbe Yufretis; nọ u te oke jọ, a tẹ jẹ rehọ edẹ nana se ẹkwotọ Babilonia soso avọ ahwo riẹ. A rẹ jẹ rehọ ẹme na “ahwo kaldia” se utu ahwo nọ a kpohọ isukulu gaga, nọ i wuhrẹ kpahe otokiẹ-eriariẹ, ikuigbe, evẹrẹ, gbe ekwakwa obehru na, rekọ nọ i re ru emajiki jẹ rọ isi obehru na gbẹva.—Ẹzr 5:12; Da 4:7; Iru 7:4.

• Kasia.

  Oware nọ u re no ohọrọ ure kasia ze (Cinnamomum cassia), ure nọ o wọhọ ure sinamọn. A jẹ hae rehọ kasia ro ru udẹ nọ u re gbo ore awere, yọ o jọ usu eware nọ a jẹ hai ro ru ewhri eromuo na.—Ọny 30:24; Ol 45:8; Iz 27:19.

• Kenan.

  Ọmọ-uruọmọ Noa, nọ ọ rrọ ọmọzae avọ ene Ham. Erua ikpegbọvo nọ i no uyẹ Kenan ze a jẹ rria ubrotọ nọ o rrọ ofẹ ovatha-ọre Mediterenia evaọ udevie Ijipti avọ Siria. A je se okegbe yena “ẹkwotọ Kenan.” (Ize 18:3; Emu 9:18; Iru 13:19)—Rri Ẹme-Ofiba B4.

• Kimọsh.

  Nọ ọghẹnẹ nọ o wuzou eghẹnẹ ahwo Moab.—1Iv 11:33.

• Kislẹv.

  Nọ ahwo Ju a no obọ Babilọn ze no, oye o jọ odẹ amara avọ izii ukeledẹ egagọ ahwo Ju gbe amara avọ esa ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Akpegbọvo rite udevie Akpegbivẹ. (Neh 1:1; Zẹk 7:1)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Kọr.

  Owawọ nọ a rẹ rọ wawọ eware eyaya gbe erọ ame. Ilita 220 (egalọno 58.1 hayo 200 dry qt) e rẹ vọe, nọ a rehọ epanọ a ta nọ owawọ ebate o rro te ro rri rie. (1Iv 5:11)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Kristi.

  Odẹ-ova Jesu nọ a rehọ no ẹme Griki ze Khri·stosʹ, onọ u wo otofa ovona wọhọ ẹme Hibru nọ a fa “Mesaya” hayo “Ọnọ A ro Mu.”—Mt 1:16; Jọ 1:41.

L

• Levayatan.

  Ẹsibuobu nọ a tẹ fodẹ arao nana u re dhesẹ oghẹrẹ arao jọ nọ ọ rẹ rria ame. Evaọ Job 3:8 gbe 41:1, o wọhọ nọ o be ta kpahe edhere hayo oghẹrẹ arao ọfa jọ nọ ọ rẹ rria ame nọ ọ rrọ ruaro gaga je wo ẹgba gaga. Evaọ Olezi 104:26, o sae jọ nọ oghẹrẹ eri jọ nọ a re se iwheli. Evaọ eria efa jọ, a rehọ e riẹ ta ẹme udhesẹ, yọ orọnikọ u dikihẹ kẹ oghẹrẹ arao ọvo jọ họ.—Ol 74:14; Aiz 27:1.

• Lẹpta.

  Evaọ okenọ a je kere Ikereakere Griki Ileleikristi na, oye o jọ ubiugho ahwo Ju nọ o mae kawo, onọ a rọ ekọpa hayo ibronzu ru. A jọ Ebaibol jọ fae “epini” hayo “anini.” (Mak 12:42; Luk 21:2; eme-obotọ)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Livae; Ohwo Livae.

  Ọmọzae avọ esa Jekọp nọ aye riẹ Lia o yẹ; o tẹ jẹ rrọ odẹ orua nọ a rọ odẹ riẹ se. Oma emezae esa riẹ ugogo itu esa erọ ahwo Livae na i no ze. Evaọ ẹsejọ, ẹme na “ahwo Livae” u re kiekpahe orua Livae na soso, rekọ ẹsibuobu u re kugbe unuwou Erọn ho. A ghale ẹkwotọ kẹ orua Livae evaọ Ẹkwotọ Eyaa na ha rekọ a kẹ rai ikpewho udhuvẹ-gberee evaọ udevie ẹkwotọ nọ a ghale kẹ erua nọ i kiọkọ na.—Izi 10:8; 1Ir 6:1; Hib 7:11.

• Lọg.

  Owawọ nọ a rẹ rọ wawọ eware wọhọ ame, nọ o mae kawo nọ a fodẹ evaọ Ebaibol na. Evaọ Talmud ahwo Ju, a dhesẹ i rie nọ abọvo abọ ikpegbivẹ (1/12) ọrọ ihini, nọ ma tẹ rọ ere rri rie, ilita 0.31 (0.66 pt) o rẹ vọ lọg. (Ize 14:10)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

M

• Malkam.

  O wọhọ nọ ọye ọvona a se Molẹk, ọghẹnẹ nọ o wuzou eghẹnẹ ahwo Ammọn na. (Zẹf 1:5)—Rri MOLẸK.

• Masidonia.

  Ubrotọ nọ o rrọ ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Grisi nọ u zihe ruọ ẹwho nọ a riẹ odẹ evaọ oke Alekzanda Ologbo na jẹ jọ otọ esuo obọriẹ ri bọo okenọ ahwo Rom a ro fi ei kparobọ. Masidonia ọ jọ ubrotọ Rom evaọ okenọ Pọl o ro kpobọ Europe orọ ọsosuọ. Isiasa Pọl o kpohọ ubrotọ yena. (Iru 16:9)—Rri Ẹme-Ofiba B13.

• Maskil.

  Nọ ẹme Hibru nọ a riẹ otofa riẹ dẹẹ hẹ nọ o rrọ eme-obehru ilezi ikpegbesa. O sae jọ nọ otọ riẹ họ “ole nọ a bi ro roro.” Ahwo jọ a rehọ e riẹ nọ o wo otofa ovona kugbe ẹme jọ nọ o tho rie nọ a fa “rọ areghẹ ru eware.”—2Ir 30:22; Ol 32:0.

• Mehalat.

  Nọ ẹme nọ o kiekpahe ikporakporo, nọ o romavia evaọ eme-obehru Olezi avọ 53 gbe 88. O sae jọ nọ u wo otofa ovona kugbe ẹme Hibru nọ otọ riẹ o rrọ “ọnọ oma o be lọhọ; kie ẹyao,” nọ u bi dhesẹ uvou uweri gbe ọkora, onọ o rọwokugbe eme ọkora ile ivẹ na.

• Mesaya.

  Ẹme nọ a rehọ no ẹme Hibru ze onọ u wo otofa “ọnọ a wholo.” “Kristi” họ ẹme nọ u wo otofa ovona kugbei nọ a rehọ no ẹme Griki ze.—Da 9:25; Jọ 1:41.

• Mẹrodak.

  Nọ ọghẹnẹ nọ o wuzou eghẹnẹ okpẹwho Babilọn. Nọ Hammurabi nọ ọ jọ ovie ahwo Babilọn gbe ọnọ o re fi uzi họ o ru Babilọn zihe ruọ okpẹwho esuo Babilonia no, Mẹrodak (hayo, Maduk) ọ tẹ te viodẹ gaga, ukuhọ riẹ o te gbe eghẹnẹ nọ e jariẹ vẹre na họ otọ, o te zihe ruọ ọghẹnẹ nọ o wuzou eghẹnẹ ahwo Babilọn. Uwhremu na, a tẹ rehọ odẹ na “Bẹlu” (“Ọnọ O Wo”) ro nwene odẹ na Mẹrodak (hayo, Maduk), a tẹ jẹ hae rehọ Bẹl rọ ta ẹme kpahe Mẹrodak.—Jer 50:2.

• Miktam.

  Ẹme Hibru nọ o rrọ eme-obehru ilezi ezeza (Ol 16, 56 rite 60). Nọ ẹme nọ a riẹ otofa riẹ dẹẹ hẹ, rekọ o sae jọ nọ u wo enwenọ otofa ovona kugbe “ẹme nọ a kare fihọ oware.”

• Milkọm.

  Nọ ọghẹnẹ jọ nọ ahwo Ammọn a jẹ gọ, o sae jọ nọ ọye ọvona a se Molẹk na. (1Iv 11:5, 7) Solomọn ọ bọ eria ikpehru kẹ ọghẹnẹ ọrue nana evaọ ubrobọ ekuhọ esuo riẹ.—Rri MOLẸK.

• Molẹk.

  Nọ ọghẹnẹ ahwo Ammọn; o sae jọ nọ ọye ọvona a se Malkam, Milkọm, gbe Molọk. O sae jọ nọ odẹ-ova o rrọ orọnikọ odẹ ugogo ọghẹnẹ jọ họ. Uzi Mosis o ta nọ a re kpe ohwo kpobi nọ ọ rehọ emọ riẹ dhe idhe kẹ Molẹk no.—Ize 20:2; Jer 32:35; Iru 7:43.

• Molọk.—

  Rri MOLẸK.

• Mọr.

  Egọmu ame ure nọ u re gbo ore awere nọ a re wo no oghoghẹrẹ ire inwe hayo ire esese nọ a re se Commiphora ze. Mọr o jọ usu eware nọ a jẹ hai ro ru ewhri eromuo ọrẹri na. A jẹ hai fi ei họ eware wọhọ iwu hayo ehwa re i gbo emamọ ore, yọ a jẹ hai fi ei họ udẹ nọ a re ro si oma gbe onọ a re ro wholo oma. A jẹ hae rehọ mọr wholo ori rọ ruẹrẹ iẹe họ kẹ ukio re.—Ọny 30:23; Itẹ 7:17; Jọ 19:39.

• Mut-labẹn.

  Nọ ẹme nọ ọ rrọ ẹme-obehru Olezi avọ 9. A rehọ e riẹ nọ otofa riẹ họ, “kpahe uwhu ọmọzae na.” Ahwo jọ a ta nọ ẹme nana yọ odẹ hayo eme emuhọ ole jọ nọ a riẹ ziezi nọ a rẹ rọ uvou riẹ so olezi nana.

N

• Nad.

  Udẹ oghaghae nọ o rrọ wawae omojọ nọ u re gbo ore awere, nọ a rẹ rehọ okakọ nọ a re se spikenard (Nardostachys jatamansi) ru. Fikinọ nad ọ jọ ghaghae, ẹsibuobu ahwo a jẹ hae rehọ idẹ ikuẹku rọ guae, yọ a jẹ hai ru ejọ nọ i woma ha. Yọ Mak avọ Jọn a tubẹ ta gbiae nọ “uvi nad” a ku họ Jesu.—Mak 14:3; Jọ 12:3.

• Nazaraet.

  Ẹme nọ a rehọ no ẹme Hibru ze nọ a fa “Ọnọ A Salọ Fihọ Akotọ,” “Ọnọ A ro Mudhe,” “Ọnọ A Hẹriẹ No.” Oghẹrẹ Nazaraet ivẹ e jariẹ: enọ ae ọvo a fialoma via inọ a rẹ jọ Nazaraet gbe enọ Ọghẹnẹ o ro mu Nazaraet. Ọzae hayo aye ọ rẹ sae ya eyaa obọdẹ kẹ Jihova inọ ọ gwọlọ jọ Nazaraet evaọ etoke jọ. Enọ ae ọvo a rọ unevaze ya eyaa nana a rẹ kẹnoma kẹ ugogo eware esa nana: a rẹ da udi ogaga hayo re oware ovuovo nọ u no ibi-ire evaene ze he, a re bru eto rai hi, yọ a rẹ rọ obọ te ohwo owhuowhu hu. Enọ Ọghẹnẹ o ro mu Nazaraet a rẹ jọ Nazaraet evaọ edẹ uzuazọ rai kpobi, yọ Jihova họ ọnọ ọ rẹ fodẹ eware nọ ọ gwọlọ mi ai.—Ik 6:2-7; Ibr 13:5.

• Nẹfilim.

  Emọ ozighi nọ emetẹ ahwo-akpọ a yẹ kẹ ikọ-odhiwu nọ i zihe oma ruọ ahwo taure Owhe na ọ tẹ te ze.—Emu 6:4.

• Nẹtinim.

  Idibo etẹmpol hayo egbodibo nọ e rrọ ahwo Izrẹl he. Otofa ẹme Hibru na họ “Enọ A rọ Kẹ,” nọ u dhesẹ nọ a rehọ e rai ze kẹ iruo etẹmpol. O wọhọ nọ ahwo Nẹtinim na buobu yọ emọ ahwo Gibiọn nọ Joshua o fihọ nọ i re “hwe ire je vo ame kẹ ogbotu na gbe agbada-idhe Jihova.”—Jos 9:23, 27; 1Ir 9:2; Ẹzr 8:17.

• Nifẹsh; Saeki.

  Nifẹsh yọ ẹme Hibru, yọ Saeki yọ ẹme Griki. Nọ ma tẹ kiẹ oghẹrẹ nọ a rehọ eme nana ta ẹme evaọ Ebaibol na riwi, ma rẹ ruẹ vevẹ nọ i dhesẹ (1) ahwo, (2) erao, hayo (3) uzuazọ nọ ohwo hayo arao o wo. (Emu 1:20; 2:7; Ik 31:28; 1Pi 3:20; je rri eme-obotọ rai.) Wo ohẹriẹ no oghẹrẹ nọ egagọ buobu a bi dhesẹ otofa eme nana, Ebaibol na o dhesẹ vevẹ nọ a tẹ rehọ nifẹsh gbe saeki ta ẹme kpahe eware nọ e rrọ otọakpọ na, i bi dhesẹ oware nọ a rẹ sae rọ obọ te, nọ a rẹ ruẹ, nọ u re whu. Evaọ efafa Ebaibol nana, a fa eme evẹrẹ ọsosuọ nana lele oghẹrẹ nọ otofa rai o rrọ evaọ eria sa-sa nọ e jọ romavia, a fa rai “uzuazọ,” “omama,” “ohwo,” “oma mẹ kpobi,” hayo eme wọhọ “me,” “mẹ,” “omẹ.” Evaọ eria jọ, a fi nifẹsh gbe saeki họ obotọ. Eria nọ whọ jọ ruẹ nifẹsh hayo saeki evaọ eme-obotọ, riẹ nọ ẹme nọ a rọ fae evaọ obehru na họ otofa riẹ evaọ etẹe na. Re ohwo ọ rehọ nifẹsh riẹ hayo saeki riẹ kpobi ru oware, u dhesẹ nọ ọ rẹ rehọ oma riẹ kpobi, udu riẹ kpobi, gbe uzuazọ riẹ kpobi ru oware na. (Izi 6:5; Mt 22:37) Evaọ eria jọ, eme evẹrẹ ọsosuọ nana e sai dhesẹ ẹgwọlọ hayo isiuru nọ omama nọ o rrọ uzuazọ o wo. E sai je dhesẹ ohwo nọ o whu no hayo ori.—Emu 12:13; Ik 6:6; Job 7:15; Itẹ 23:2; Aiz 56:11; Hag 2:13.

• Nihilọt.

  Ẹme nọ a riẹ otofa riẹ dẹẹ hẹ, nọ ọ romavia evaọ ẹme-obehru Olezi avọ 5. Ahwo jọ a rọwo nọ onana yọ okwakwa ikporakporo nọ a rẹ rọ unu kporo, inọ onana o kẹle ẹme Hibru nọ a rehọ cha·lilʹ (urete) no ze. Ghele na, onana o sai je dhesẹ oghẹrẹ ekporo ole jọ.

• Nisan.

  Nọ a no igbo Babilọn ze no, Nisan họ odẹ okpokpọ nọ a ro se amara Ebib, onọ o rrọ amara ọsosuọ ukeledẹ egagọ ahwo Ju, gbe amara avọ ihrẹ ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Asa rite udevie Ane. (Neh 2:1)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

O

• Obruthe.

  Ohwo nọ ọ rẹ daoma ruẹrẹ imava nọ e be whọ họ. Evaọ Ebaibol na, Mosis họ obruthe ọvọ Uzi na, Jesu kọ obruthe ọvọ ọkpokpọ na.—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

• Odibo oruiruo.

  Otofa ẹme Griki na di·aʹko·nos, nọ a rẹ mae fa “ọgbodibo” hayo “odibo.” “Odibo oruiruo” yọ ohwo nọ o re fiobọhọ kẹ ugboma ekpako na evaọ ukoko. O gba họ nọ ohwo ọ rẹ nyate itee Ebaibol na re a tẹ kẹe uvẹ-iruo nana.—1Ti 3:8-10, 12.

• Ogberẹ.

  Ohwo nọ o re lele ọnọ ọ rrọ ọzae hayo aye riẹ hẹ wezẹ, maero fiki ugho. (Ẹme Griki nọ a re ro se “ogberẹ” porʹne, u no ẹme jọ ze nọ otofa riẹ o rrọ “re a zẹ.”) A rẹ mae rehọ iẹe ta kpahe aye, dede na a jọ Ebaibol na fodẹ igberẹ ezae re. Evaọ Uzi Mosis na, igberẹ-ibro yọ uzioraha, yọ a rẹ rehọ ugho nọ a wo no igberẹ-ibro ze rọ kẹ okẹ evaọ egagọ Jihova ha, onọ u wo ohẹriẹ no uruemu egedhọ, enọ e jẹ rehọ igberẹ etẹmpol wo igho kẹ egagọ rai. (Izi 23:17, 18; 1Iv 14:24) A jọ Ebaibol na rehọ iẹe se ahwo, erẹwho hayo itu ahwo nọ i re wobọ evaọ ẹdhọgọ yọ a be ta nọ eg’Ọghẹnẹ a rrọ. Wọhọ oriruo, a jọ obe Eviavia se “Babilọn Ologbo na” nọ o rrọ egagọ erue ogberẹ keme ọ rrọ usu kugbe isu akpọ nana nọ o lẹliẹ e riẹ wo ogaga gbe efe.—Ev 17:1-5; 18:3; 1Ir 5:25.

• Ogebara Solomọn.

  Nọ edhere nọ a tehe ehru riẹ ruru nọ o jọ ofẹ ovatha-ọre ighẹ otafe ọrọ etẹmpol na evaọ oke Jesu, onọ ahwo buobu a ta nọ yọ oria nọ u kiọkọ evaọ etẹmpol nọ Solomọn ọ bọ na. Jesu ọ nya etẹe evaọ “ezi ekpahe,” yọ Ileleikristi ọsosuọ a je kokohọ etẹe kẹ egagọ. (Jọ 10:22, 23; Iru 5:12)—Rri Ẹme-Ofiba B11.

• Ohọ-ekpa.

  Ohọ ogagada nọ a re ro ru ekpa, itienọ a re fi eware wọhọ ibi ekakọ họ. Eto ẹwe obiebi a jẹ hae mai ro ru ai, yọ o jọ ewu nọ ahwo a jẹ hai ku họ nọ a te bi weri.—Emu 37:34; Luk 10:13.

• Ohwo Hibru; Ẹvẹrẹ Hibru.

  A se Abram (Abraham) ohwo Hibru ro dhesẹ nọ ọ rrọ ohwo Amọ họ enọ ọ jọ ẹkwotọ rai, yọ ọye họ ohwo ọsosuọ nọ a rọ odẹ na se. Uwhremu na a tẹ te rọ odẹ na se uyẹ Abraham nọ u no oma ọmọ-uruọmọ riẹ Jekọp ze, jegbe ẹvẹrẹ rai. Evaọ okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ, eme ẹvẹrẹ Aramaik buobu e ruọ ẹvẹrẹ Hibru na no, yọ ẹvẹrẹ Hibru na Jesu avọ ilele riẹ a ta.—Emu 14:13; Ọny 5:3; Iru 26:14.

• Ohwo Ju.

  Oghẹrẹ nọ a je se ohwo orua Juda okenọ uvie erua ikpe Izrẹl u kie no. (2Iv 16:6) Nọ a no igbo Babilọn ze no, a jẹ rehọ iẹe se ahwo erua Izrẹl kpobi nọ i zihe ziọ ẹkwotọ Izrẹl. (Ẹzr 4:12) Uwhremu na evaọ akpọ na soso, a jẹ rehọ iẹe hẹriẹ ahwo Izrẹl no ahwo erẹwho efa. (Ẹst 3:6) Pọl ukọ na ọ tẹ jẹ rehọ iẹe ta ẹme okenọ o je dhesẹ nọ orẹwho nọ ohwo o no ze u muẹme he evaọ ukoko Ileleikristi na.—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

• Ohwo Nazarẹt.

  Odẹ nọ a se Jesu fikinọ o no ẹwho nọ a re se Nazarẹt ze. O sae jọ nọ ẹme na o wobọ kugbe ẹme Hibru nọ a fa ‘okakọ nọ o dhẹ ze’ evaọ Aizaya 11:1. Uwhremu na a se ilele Jesu odẹ yena re.—Mt 2:23; Iru 24:5.

• Ohwo nọ o kurẹriẹ ziọ egagọ ọfa.

  Ọnọ o nwene egagọ riẹ. Evaọ Ikereakere na, onana u dhesẹ ohwo nọ o nwene kpohọ egagọ ahwo Ju, yọ ọ tẹ rrọ ọzae, ọ rẹ yawo.—Mt 23:15; Iru 13:43.

• Ohwo nọ o re lele izi ta ẹme.

  Ohwo nọ ọ ta nọ o re lele ahwo nọ a whu no ta ẹme.—Ize 20:27; Izi 18:10-12; 2Iv 21:6.

• Oka.

  Okwakwa, iruẹru, uyero, hayo oware nọ o rrọ oghẹrẹsa nọ u wo otofa, nọ u bi dhesẹ oware ofa, o sae jọ rọkẹ obọnana hayo obaro.—Emu 9:12, 13; 2Iv 20:9; Mt 24:3; Ev 1:1.

• Oka omauromudhe ọrẹri.

  Ẹwẹ-odhe ọnwranwra orọ emamọ igoru nọ a kere eme nana fihọ evaọ Hibru, “Jihova họ ọrẹri.” O jọ aro etu-udhọfọ ozerẹ okpehru na. (Ọny 39:30)—Rri Ẹme-Ofiba B5.

• Oka-ukpehọ.

  U wo oware nọ a jẹ hai ro kpe oka họ eware, (a re fi ọviẹ hayo oware nọ o rẹ ghra họ oware nọ a gwọlọ kpe oka họ na, kẹsena a vẹ rehọ oware oka-ukpehọ na nyẹe re u ru oka fihọ iẹe) nọ u re dhesẹ ohwo nọ o wo oware na, ẹgbagba oware, hayo ọtamuo nọ a ru. Eware oka-ukpehọ oke anwae yọ eware egaga nọ a rehọ utho, akọ-eni, hayo ure ru nọ a re kere ibieme fihọ hayo ru oka fihọ no obọze kpohọ ofẹ ẹkpẹlobọ riẹ. A rẹ rọ oka-ukpehọ dhesẹ nọ oware o rrọ gbagba, hayo dhesẹ ohwo nọ o wo oware, hayo oware nọ a si no hayo nọ a rẹ ko dhere.—Ọny 28:11; Neh 9:38; Ev 5:1; 9:4.

• Okere-obe.

  Ohwo nọ ọ jẹ hae rọ obọ kere eme Ikereakere Hibru na no oria jọ fihọ oria ofa. Evaọ oke nọ Jesu ọ jọ otọakpọ, a jẹ rehọ ẹme nana ro se utu ahwo jọ nọ a riẹ Uzi na lafi. A wọso Jesu.—Ẹzr 7:6; Mak 12:38, 39; 14:1.

• Oke urere uyero-akpọ na.

  Nọ etoke nọ u bi su kpohọ ekuhọ uyero-akpọ nọ Setan o bi su na. Oke urere uyero-akpọ na avọ ọzino Kristi yọ oke ovona. Jesu ọ te rọ ikọ-odhiwu “hẹriẹ ahwo omuomu no udevie ahwo okiẹrẹe,” a ve ti kpe ai no. (Mt 13:40-42, 49) Ilele Jesu a jẹ gwọlọ riẹ okenọ “oke urere” na o te jọ. (Mt 24:3) Taure o te ti zihe kpobọ odhiwu, ọ ya eyaa kẹ ilele riẹ nọ ọ te jọ kugbe ae ri bọo oke yena.—Mt 28:20.

• Okẹkẹe evabọ.

  Oware nọ a rẹ rọ ma oware nọ u theri te enwenọ no ẹroro uziobọ-uzou rite uziobọ-oka na nọ a tẹ gha iziabọ na fihọ. A tẹ rọ ikiubiti nọ ọ rrọ 44.5 cm (17.5 in.) rri rie, okẹkẹe evabọ u re theri te 22.2 cm (8.75 in.). (Ọny 28:16; 1Sa 17:4)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Okẹ uyere-okẹ.

  Nọ idhe ọriẹyeri nọ a re dhe ro jiri Ọghẹnẹ rọkẹ eware nọ ọ kẹ ahwo gbe uyoyou riẹ nọ o rẹ hiẹ hẹ. A rẹ re uwo arao idhe na gbe ebrẹdi nọ o wo ẹvi te ebrẹdi nọ ọ kare ẹvi. Ẹdẹdẹ yena a rẹ re uwo arao na.—2Ir 29:31.

• Okokohọ; Ogbotu.

  Utu ahwo nọ a kokohọ wọhọ epanọ a ta mu. Evaọ Ikereakere Hibru na, a mae rehọ ẹme nana ta kpahe ikokohọ ahwo Izrẹl erọ ehaa egagọ rai hayo ehaa ilogbo nọ orẹwho na soso o re ru.—Izi 16:8; 1Iv 8:5.

• Okpẹwho Devidi.

  Odẹ nọ a mu kẹ okpẹwho nọ a re se Jebus okenọ Devidi o fi ei kparobọ jẹ bọ uwou uvie riẹ fihọ iẹe no. A re je sei Zayọn. Oye họ ofẹ ẹkpẹlobọ obọze ovatha-ọre Jerusalẹm, o tẹ jẹ rrọ ofẹ nọ a kake fa evaọ Jerusalẹm.—2Sa 5:7; 1Ir 11:4, 5.

• Okpẹyao nọ o re vo.

  Ẹyao nọ ọ rẹ kaki vo gaga, nọ ọ rẹ sai vo ruọ ahwo buobu jẹ sae wha uwhu ze. Ẹsibuobu, o re dhesẹ oziẹobro nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze.—Ik 14:12; Iz 38:22, 23; Em 4:10.

• Ole Ẹgadiẹ-Kpehru.

  Eme-obehru Olezi avọ 120 rite 134. Dede nọ eware sa-sa e riẹ nọ ahwo a rọwo kpahe otofa ẹme nana, ahwo buobu a rọwo nọ ilezi ikpegbisoi nana yọ ile nọ ahwo Izrẹl nọ a be nyae gọ Ọghẹnẹ a jẹ hae so nọ a tẹ be ‘gadiẹ’ kpobọ Jerusalẹm, onọ o jọ ehru igbehru Juda, re a ru ehaa ilogbo esa nọ a jẹ hae jọ etẹe ru evaọ ẹgbukpe na.

• Oleleikristi.

  Odẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ enọ i bi lele Jesu Kristi.—Iru 11:26; 26:28.

• Ole uweri.

  Ole nọ a kere hayo nọ a so nọ ohwo o bi ro weri gaga, o sae jọ fiki uwhu ogbẹnyusu hayo ohwo nọ ohwo o you; enuobro.—2Sa 1:17; Ol 7:0.

• Olezi.

  Ole nọ a re ro jiri Ọghẹnẹ. Enọ e be gọ Ọghẹnẹ a jẹ hai kporo jẹ so ilezi, te evaọ okenọ a be gọ Jihova Ọghẹnẹ evaọ etẹmpol riẹ nọ ọ jọ Jerusalẹm.—Luk 20:42; Iru 13:33; Jem 5:13.

• Olori izerẹ.

  Odẹ ọfa nọ a je se “ozerẹ okpehru” evaọ Ikereakere Hibru na. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, o wọhọ nọ ẹme na “ilori izerẹ” u kiekpahe izerẹ nọ i wuzou, o sae jọ nọ u tube kugbe enọ a si no izerẹ ikpehru gbe enọ i wuzou itu izerẹ udhegbene na.—2Ir 26:20; Ẹzr 7:5; Mt 2:4; Mak 8:31.

• Omaele.

  Nọ ẹme jọ nọ a re ro dhesẹ epanọ oria u thabọ te, onọ o romavia ẹsiẹvo evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi ọsosuọ evaọ Matiu 5:41, o sae jọ nọ o be ta kpahe omaele ahwo Rom nọ u te imita 1,479.5 (4,854 ft). Isiasa efa nọ “emaele” o romavia evaọ Luk 24:13, Jọn 6:19, gbe Jọn 11:18 na yọ emaele nọ a ma evaọ otọ nọ a nwene no istediọmo ze, onọ o jọ ikere ọsosuọ na.—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Omar.

  Owawọ-oware nọ a rẹ rọ wawọ oware oyaya, nọ u re te ilita 2.2 (2 dry qt), hayo abọvo abakpe ifa. (Ọny 16:16, 18)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Omarọkẹ Ọghẹnẹ.

  Adhẹẹ odidi, egagọ, gbe iruo nọ a re ru kẹ Jihova Ọghẹnẹ avọ omaurokpotọ kẹ udu-esuo ehrugbakpọ riẹ.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Omaruẹrẹ-Kpahe.

  Odẹ nọ a je se ẹdẹ nọ a re no no a ve te Ẹdijala, yọ ẹdẹ nana ahwo Ju a rẹ rọ ruẹrẹ oma kpahe kẹ Ẹdijala na. Ẹdẹ nana o re kuhọ nọ ọre o te kiediwi no evaọ ẹdẹ nọ ma bi se Edisoi-Oka nẹnẹ na, Ẹdijala o ve muhọ. Okpẹdoke ahwo Ju u re muhọ evaọ owọwọ rite owọwọ ofa.—Mak 15:42; Luk 23:54.

• Omavoro.

  Evaọ Ikereakere Hibru na, a rehọ ẹme nana ta kpahe idhe nọ a jẹ hai dhe re ahwo a sai si kẹle Ọghẹnẹ jẹ gọe. Evaọ otọ Uzi Mosis na, a jẹ hae mai dhe idhe evaọ Ẹdẹ Omavoro ẹsiẹvo ẹgbukpe na, re ahwo a ruẹse ruẹrẹhọ kugbe Ọghẹnẹ ghelọ izieraha omomọvo gbe erọ orẹwho na soso. Idheidhe yena i dikihẹ kẹ idhe nọ Jesu o dhe ro voro izieraha ahwo-akpọ no riẹriẹriẹ ẹsiẹvo rọkẹ oke kpobi, nọ o kẹ ahwo uvẹ nọ a rẹ rọ ruẹrẹhọ kugbe Jihova.—Ize 5:10; 23:28; Kọl 1:20; Hib 9:12.

• Omuomu na.

  Odẹ nọ a ro dhesẹ Setan Ẹdhọ na, ọnọ ọ be wọso Ọghẹnẹ gbe izi ikiẹrẹe riẹ.—Mt 6:13; 1Jọ 5:19.

• Oniks.

  Onana yọ utho oghaghae rekọ oye o mae ghare he, oghẹrẹ utho ageti ọgaga jọ, hayo orọ kalsidoni jọ nọ o re wo ipe hayo isi sa-sa evaọ oma riẹ. Oniks na o re wo eria efuafo evaọ udevie eria ibiebi, ebrano, owawae, ekọlọ enwo gbe igrini. A fi rie họ obọdẹ ewu ozerẹ okpehru na.—Ọny 28:9, 12; 1Ir 29:2; Job 28:16.

• Onọ o fo.

  Evaọ Ebaibol na, orọnikọ ẹfuọ ugboma ọvo a rehọ ẹme nana ta kpahe he, rekọ te epanọ a rẹ rẹrote oware hayo ru oware re u zihe ruọ onọ o kare afuẹwẹ, kare epe, jẹ kare oware kpobi nọ o rẹ sae raha hayo gbe uruemu hayo egagọ ohwo ku. Evaọ otọ Uzi Mosis na, u kiekpahe ohwo hayo oware nọ Uzi na o ta nọ o fo.—Ize 10:10; Ol 51:7; Mt 8:2; 1Kọ 6:11.

• Onọ o kare ẹvi.

  Ebrẹdi nọ a fi ẹvi họ họ. Ẹvi yọ eware wọhọ iyisti nọ e rẹ lẹliẹ ebrẹdi fu.—Izi 16:3; Mak 14:12; 1Kọ 5:8.

• Oria aruẹri.

  Oria nọ a salọ rọkẹ egagọ, oria ọrẹri. Rekọ ẹsibuobu a rẹ rehọ iẹe fodẹ uwou-udhu egagọ na hayo etẹmpol nọ ọ jọ Jerusalẹm. A rehọ ẹme na fodẹ oria nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ evaọ obọ odhiwu re.—Ọny 25:8, 9; 2Iv 10:25; 1Ir 28:10; Ev 11:19.

• Oria ọrẹri.

  Ubrukpẹ ọsosuọ nọ o mae rro evaọ uwou-udhu na hayo etẹmpol na, onọ u wo ohẹriẹ no ubrukpẹ nọ o mae rrọ obeva nọ a re se Ọrẹri Erẹri na. Evaọ uwou-udhu na, eware nọ e jọ Oria Ọrẹri na họ, ọkpọ-edada ukpẹ igoru, agbada-idhe insẹnse igoru, emẹjẹ ebrẹdi udhesẹ, gbe ekwakwa igoru; eware nọ e jọ Oria Ọrẹri etẹmpol na họ agbada-idhe igoru, ekpọ-edada ukpẹ igoru ikpe, gbe emẹjẹ ikpe nọ ebrẹdi udhesẹ e jọ. (Ọny 26:33; Hib 9:2)—Rri Ẹme-Ofiba B5 avọ B8.

• Oria ukpehru.

  Oria egagọ nọ o jẹ hae jọ ehru ukpehru, ugbehru, hayo oria ukpehru nọ ohwo-akpọ ọ ma. Dede nọ a jẹ hae jọ eria ikpehru gọ Ọghẹnẹ ẹsejọ, eghẹnẹ erue a jẹ mae jarae gọ.—Ik 33:52; 1Iv 3:2; Jer 19:5.

• Ororoke.

  Ohwo nọ o re rou ahwo hayo eware re enwoma evuevo i gbe te ai hi. Aso ọ rẹ mai rou yọ o re whowho kẹ ahwo nọ ọ tẹ ruẹ oware okpẹtu jọ nọ o be tha. Ehru igbẹhẹ okpẹwho na hayo iwou ikpehru a rẹ mae jọ re a sae ruẹ enọ e be nyaze evaọ ugbo. Ororoke nọ ọ rrọ ogbaẹmo a rẹ mai sei oroiro. Eruẹaro e jọ wọhọ iroroke rọkẹ orẹwho Izrẹl, keme a jẹ hae vẹvẹ ai unu nọ ọraha ọ tẹ be tha.—2Iv 9:20; Iz 3:17.

• Orọo aye-uku.

  Nọ uruemu nọ a fiba Uzi Mosis na uwhremu na, onọ ọzae ọ rẹ jọ rehọ aye oniọvo riẹ nọ o whu no nọ o yẹ ọmọzae he re ọ ruẹsi yẹ emọ nọ i re yo odẹ oniọvo riẹ na. A re je sei orọo oniọvo ọzae.—Emu 38:8; Izi 25:5.

• Oti; Ọmoti.

  Ekpehre ẹyao nọ ọ rẹ jọ ohọroma. Evaọ Ebaibol na, ẹyao nọ ma bi se oti nẹnẹ na ọvo a je se oti hi, keme evaọ oke yena orọnọ ahwo ọvo a je woi hi rekọ o jẹ hae jọ iwu gbe iwou re. Ohwo nọ o wo ẹyao oti a re sei ọmoti.—Ize 14:54, 55; Luk 5:12.

• Otu Farisi.

  Utu jọ nọ o viodẹ evaọ egagọ ahwo Ju, onọ o jariẹ evaọ oke Jesu. A jọ uyẹ izerẹ hẹ, rekọ a jọ enọ e jẹ robọ kotọ koko Uzi na, yọ epọvo na a je ru kpahe iruemu nọ i no Ikereakere na ze he. (Mt 23:23) A jẹ whaha uruemu ahwo Griki kpobi nọ o jẹ gwọlọ ruọ udevie ahwo Ju na, yọ fikinọ a riẹ Uzi na gbe iruemu ahwo Ju lafi, a jẹ ta họ ahwo obọ. (Mt 23:2-6) Ejọ rai e jọ ogbẹgwae Sanhẹdrin na. Ẹsibuobu, a jẹ wọso Jesu evaọ ekoko Ẹdijala, iruemu ahwo Ju, omakugbe erahaizi gbe enọ i re mi osa-uzou. Ejọ i zihe ruọ Ileleikristi, te Sọl ohwo Tasọs.—Mt 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Iru 26:5.

• Otu Sadusi.

  Utu jọ nọ o viodẹ evaọ egagọ ahwo Ju nọ ikpahwo nọ i fe gbe izerẹ nọ i wo ogaga ulogbo evaọ iruẹru etẹmpol na e jọ. A siọ iruemu buobu nọ i no Ikereakere na ze he nọ otu Farisi na a je ru lele gbe eware efa nọ otu Farisi a rọwo. A rọwo ẹkparomatha ha, yọ a rọwo nọ ikọ-odhiwu e rrọ họ. A wọso Jesu.—Mt 16:1; Iru 23:8.

• Ovie-aye obọ Odhiwu.

  Odẹ-ova ọghẹnẹ-aye nọ ahwo Izrẹl nọ a siọ orọwọ no a jẹ gọ evaọ edẹ Jerimaya. Ahwo jọ a ta nọ ọnana yọ ọghẹnẹ-aye ahwo Babilọn nọ a re se Ishtar (Astarte). Odẹ oghẹrẹ ọghẹnẹ-aye otiọna ọrọ ahwo Sumer nọ ọ kake rọ ọnana jọ họ, Inanna, nọ otofa riẹ o rrọ “Ovie-aye obọ Odhiwu.” U te no odhiwu nọ a rẹ rọ ta ẹme kpahe iẹe no, a rehọ e riẹ wọhọ ọghẹnẹ-aye nọ ọ rẹ wha ẹvi ze. A se Astarte “Aye obọ Odhiwu” re evaọ eware jọ nọ ahwo Ijipti a kere nọ a kiẹ via.—Jer 44:19.

• Oviẹ-udi.

  Ololo nọ a rẹ rehọ oviẹ arao soso ro ru, wọhọ oviẹ ẹwe hayo ogodẹ nọ a re fi udi họ. A jẹ hai ku udi họ oviẹ-udi okpokpọ, keme nọ udi na o be ga na, u re wo ofu nọ o rẹ lẹliẹ ololo oviẹ-arao na fu. Oviẹ okpokpọ u re rie; rekọ ọrọ anwae nọ ọ ya fihọ gaga no ọ rẹ sa bẹre nọ udi na o be ga na.—Jos 9:4; Mt 9:17.

• Oware nọ a ro viowa.

  Oware obọ ohwo nọ ọ rọ kẹ ohwo nọ ọ reosa riẹ rọ kẹe imuẹro inọ ọ te hwa oware nọ o momo na evaọ obaro. A re je sei oware nọ a rọ ya eyaa. Uzi Mosis na o fodẹ eware nọ a re ru re a siọ oja ba egbekẹ iyogbe avọ ahwo nọ a wo ohwo ho evaọ orẹwho na nọ a tẹ rọ oware viowa.—Ọny 22:26; Iz 18:7.

• Oware udidi ọrẹri.

  Oware jọ nọ u wobọ kugbe ẹjiroro Ọghẹnẹ, nọ ọ ko dhere bọwo oke nọ o fihọ, yọ ahwo nọ u je rie ọvo o re rovie iei via kẹ.—Mak 4:11; Kọl 1:26.

• Owhowha.

  Ọkpọ nọ ohwo o re fihọ ẹkoko nọ a rẹ wọ ewha fihọ tabọ tabọ riẹ hayo ire nọ a tehe kugbe nọ a re fihọ uriohọ erao ivẹ (erao nana e rẹ mae jọ iruẹ) nọ i te bi si okwakwa nọ a re ro kporo udhu hayo akẹkẹ. Erigbo a jẹ hae rọ ewhowha wọ ewha egbẹgbẹdẹ, fikiere a rẹ rọ owhowha dhesẹ iruo ọrigbo, re a jọ otọ esuo omọfa, okienyẹ gbe uye-oruẹ. A te si owhowha no hayo bru owhowha u dhesẹ nọ a si ohwo no igbo, okienyẹ, gbe ofruriọ.—Ize 26:13; Mt 11:29, 30.

• Oyawo.

  Uwoliwo nọ o rrọ ẹba ọzae nọ a re si no. Eruo onana o jọ ọgbahọ kẹ Abraham avọ emọ riẹ, rekọ o rrọ ọgbahọ kẹ Ileleikristi hi. A rehọ oyawo ta ẹme dhesẹ eware efa evaọ eria sa-sa Ebaibol na.—Emu 17:10; 1Kọ 7:19; Fil 3:3.

• Ozerẹ.

  Ọzae nọ a ro mu nọ ọ jẹ hai dikihẹ kẹ Ọghẹnẹ evaọ aro ahwo nọ ọ be gbodibo kẹ, o re wuhrẹ ae kpahe Ọghẹnẹ gbe izi riẹ. Izerẹ e jẹ hai dikihẹ kẹ ahwo na evaọ aro Ọghẹnẹ re, a re dhe idhe jẹ lẹ Ọghẹnẹ kẹ ahwo na. Taure Uzi Mosis na o tẹ te ze, ọsẹ uwou ọ jẹ hai ru iruo ozerẹ kẹ uviuwou riẹ. Evaọ otọ Uzi Mosis na, ezae nọ e rrọ unuwou Erọn ọrọ orua Livae ae a jọ izerẹ. Ezae ahwo Livae nọ a kiọkọ a je fiobọhọ kẹ ae. Nọ ọvọ ọkpokpọ na o mu iruo họ no, Izrẹl ẹzi o te zihe ruọ orẹwho izerẹ, yọ Jesu Kristi họ Ozerẹ Okpehru na.—Ọny 28:41; Hib 9:24; Ev 5:10.

• Ozerẹ okpehru.

  Evaọ Uzi Mosis, ọye họ ozerẹ nọ ọ mae viodẹ nọ ọ jẹ hai dikihẹ kẹ ahwo na evaọ aro Ọghẹnẹ, yọ ọ jẹ hai rri iruo izerẹ nọ i kiọkọ. A re je sei “olori izerẹ na.” (2Ir 26:20; Ẹzr 7:5) Ọye ọvo a kuvẹ nọ ọ rẹ ruọ Ọrẹri Erẹri na, ubrukpẹ nọ o mae rrọ obeva evaọ uwou-udhu na gbe etẹmpol na nọ a bọ uwhremu na. Ẹdẹ Omavoro ẹsiẹvo ẹgbukpe na ọvo ọ rẹ ruọ eva riẹ. A se Jesu Kristi “ozerẹ okpehru” re.—Ize 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Hib 4:14.

Ọ

• Ọba ubrotọ.

  Osu ubrotọ nọ o jọ otọ ogbẹgwae esuo Rom. O wo udu oziẹobro gbe esuo egbaẹmo nọ e rrọ ubrotọ riẹ, ogbẹgwae esuo na a rẹ sae rehọ iẹe guẹdhọ, yọ udu-esuo riẹ oye o mai kpehru evaọ ubrotọ riẹ.—Iru 13:7; 18:12.

• Ọfariẹ-ogbe.

  A fa riẹ no ẹme Griki na ze por·neiʹa, nọ a rọ jọ Ikereakere na ta kpahe oghẹrẹ owezẹ sa-sa jọ nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ ghọ. O kẹre te ẹnwae-obro, igberẹ-ibro, imava nọ e rọo ohwohwo ho nọ e rẹ wezẹ kugbe, ezae nọ i re lele ezae wezẹ, eyae nọ i re lele eyae wezẹ, arao nọ a re lele wezẹ. A jọ obe Eviavia se “Babilọn Ologbo na” nọ o dikihẹ kẹ egagọ erue ogberẹ keme ọ rrọ usu kugbe isu akpọ nana nọ o lẹliẹ e riẹ wo ogaga gbe efe. (Ev 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Iru 15:29; Gal 5:19)—Rri OGBERẸ.

• Ọgba.

  Okwakwa ikporakporo nọ a rẹ rọ unu kporo, eware wọhọ ayọno a re ro ru ei, a rẹ rehọ iẹe kẹ ọjọriẹ je kporo ile. Wọhọ epanọ o rrọ obe Ikelakele 10:2, Jihova o jie uzi inọ a ru egba isiliva ivẹ nọ a re kporo rọ kẹ ọjọriẹ sa-sa, a re kporo ae ro se ahwo na kokohọ, rọ vuẹ ae re a wọ ruọ edhere, hayo re a ruẹrẹ oma kpahe kẹ ẹmo. U muẹro nọ egba nana e jọ liọliọ, i wo ohẹriẹ no “enware” hayo “izei” nọ a rẹ rọ izei arao ru. Egba nọ a nwane fodẹ oghẹrẹ nọ a ru rai hi e jọ usu ekwakwa ikporakporo etẹmpol na re. Unuẹse buobu, a jọ Ebaibol na dhesẹ nọ edo egba i lele uworo oziẹobro Jihova hayo eware ilogbo efa nọ i no obọ Ọghẹnẹ ze.—2Ir 29:26; Ẹzr 3:10; 1Kọ 15:52; Ev 8:7–11:15.

• Ọgbẹva.

  Ohwo nọ ọ ta nọ o wo ogaga nọ ọ rẹ rọ ta eware nọ e te via evaọ obaro. A jọ Ebaibol na dhesẹ ahwo nọ a re ru emajiki, enọ e rẹ rọ ogaga imizi ruẹaro, enọ i re rri isi obehru rọ gbẹva, gbe ahwo otiọye efa wọhọ egbẹva.—Ize 19:31; Izi 18:11; Iru 16:16.

• Ọghẹnẹ uzẹme na.

  Enẹ a fa ẹme Hibru nọ otofa riẹ o rrọ “Ọghẹnẹ na.” Evaọ eria buobu, “na” nọ a fiba ẹme Hibru na u re dhesẹ nọ Jihova họ Ọghẹnẹ uzẹme na, ọnọ o wo ohẹriẹ no eghẹnẹ erue efa. Oghẹrẹ nọ a fa riẹ inọ “Ọghẹnẹ uzẹme na” o rehọ otofa ẹme Hibru na kpobi lahwe evaọ eria nọ ẹme na ọ jọ romavia na.—Emu 5:22, 24; 46:3; Izi 4:39.

• Ọgọdọ odidi.

  A rehọ e riẹ no ẹme Griki na ze aʹbys·sos, nọ otofa riẹ o rrọ “onọ u diwi thesiwa” hayo “onọ a sae ruẹ otọ riẹ hẹ, onọ u wo umuo ho.” A jọ Ikereakere Griki Ileleikristi na rehọ iẹe ta ẹme kpahe oria hayo uyero nọ o wọhọ ekarọ. A rẹ rehọ iẹe ta kpahe uki re.—Luk 8:31; Rom 10:7; Ev 20:3.

• Ọgọdọ udi-uruo.

  O rẹ mae jọ egọdọ ivẹ nọ a tọ fihọ utho, ọjọ o re kpehru vi ọdekọ, yọ a bru omoria jọ fihọ ai lafi ohwohwo. Nọ a bi thihi ibi-ire evaene na evaọ onọ o mai kpehru na, yọ ame ibi-ire na o bi su kpohọ ọrọ obotọ na. A jọ Ebaibol na rehọ ọgọdọ udi-uruo dhesẹ ẹdhoguo Ọghẹnẹ.—Aiz 5:2; Ev 19:15.

• Ọkpako; Ọzae nọ ọ kpako.

  Ọzae nọ ọ kpako no evaọ ikpe, rekọ evaọ Ebaibol na, a mae rehọ iẹe ta ẹme kpahe ahwo nọ a wo udu-esuo gbe owha-iruo ẹruọsa evaọ ẹwho hayo orẹwho. A tẹ jẹ rehọ iẹe ta kpahe emama obọ odhiwu evaọ obe Eviavia. A fa ẹme Griki na pre·sbyʹte·ros “ọkpako” nọ a tẹ be rehọ iẹe ta ẹme kpahe enọ e be kobaro evaọ ukoko na.—Ọny 4:29; Itẹ 31:23; 1Ti 5:17; Ev 4:4.

• Ọkpọ-isuẹsu.

  Ọkpọ nọ osu o re kru nọ u re dhesẹ udu-esuo nọ o wo.—Emu 49:10; Hib 1:8.

• Ọkpọ ọrẹri.

  Ẹme Hibru na (ʼashe·rahʹ) o dhesẹ (1) ọkpọ ọrẹri nọ o dikihẹ kẹ Asherah, ọghẹnẹ-aye ahwo Kenan nọ ọ rẹ wha ẹvi ze, hayo (2) ẹmema ọghẹnẹ-aye na omariẹ Asherah. O wọhọ nọ ekpọ na i re dikihẹ liọliọ, eru a jẹ hai ru ai, yọ u muẹro nọ a jẹ hae rọ ire ru abọjọ rai. O sae tubẹ jọ ekpọ nọ a kare he hayo ire dede.—Izi 16:21; Ibr 6:26; 1Iv 15:13.

• Ọkpọ ọsiọsiọle.

  Ọkpọ othethei nọ o wo ẹroro ọsiọsiọle ayọno nọ ewhẹrẹ a rẹ rọ gba arao họ ru oware nọ a gwọlọ. A rehọ ọkpọ ọsiọsiọle ro dhesẹ eme ohwo owareghẹ nọ i re ru ohwo nọ o yo rai fi ohrẹ areghẹ họ iruo. A rehọ ẹme na “ekpọ esiọsiọle nọ whọ be rọ owọ fa na” no oriruo eruẹ nọ o re yoẹme he ze, ọ rẹ rọ owọ fa ọkpọ nọ a bi ro su ei, ọ vẹ be rọ ere nwa omobọ riẹ oma.—Iru 26:14; Ibr 3:31.

• Ọmebẹ.

  Ohwo nọ ọ rẹ rọ ẹkpẹ ma iwho, imiwho, gbe oghoghẹrẹ eware efa. Otofa ẹme Hibru nọ a fa ọmebẹ na họ “ọnọ ọ rẹ ma.” A rehọ udu nọ ọmebẹ o wo nọ ọ rẹ rọ rehọ ọviẹ ma oware nọ u je rie ro dhesẹ udu-esuo nọ o mai kpehru nọ Jihova o wo kpahe ahwo gbe erẹwho.—Aiz 64:8; Rom 9:21.

• Ọmọ ohwo.

  Ẹme nọ ọ romavia enwenọ isia udhone evaọ ebe Usiuwoma na. Jesu Kristi a rehọ e riẹ ta kpahe yọ u dhesẹ nọ, nọ orọnọ ohwo-akpọ o yẹ riẹ na, ohwo-akpọ dẹẹ ọ jọ evaọ oke yena, orọnikọ omama ẹzi nọ o nwene oma zihe ruọ ohwo-akpọ họ. Odẹ na u te je dhesẹ nọ eruẹaruẹ nọ e rrọ obe Daniẹl 7:13, 14 na i ti rugba evaọ oma Jesu. Evaọ Ikereakere Hibru na, a rehọ odẹ yena se Izikiẹl avọ Daniẹl, onọ u dhesẹ nọ ahwo-akpọ gheghe a jọ, gbe inọ a wo ohẹriẹ no Ọghẹnẹ, Ọnọ ọ kẹ rai ovuẹ nọ a je whowho na.—Iz 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Ọmọ ọsosuọ.

  Maero, ọmọzae ọkpako ọsẹ (orọnikọ ọmọ ọsosuọ oni hi). Evaọ etoke nọ Ebaibol o gbiku kpahe na, a je rri ọmọzae ọkpako ghaghae gaga evaọ uviuwou, yọ ọye o re wuzou uwou na nọ ọsẹ na o te whu. Ẹme na o te je kiekpahe ọmọ ọsosuọ arao nọ ọ rọ ọrọ ọzae.—Ọny 11:5; 13:12; Emu 25:33; Kọl 1:15.

• Ọmọzae Devidi.

  Epanọ a se Jesu unuẹse buobu, nọ u dhesẹ nọ ọye họ Ọreuku ọvọ Uvie na onọ Ọghẹnẹ ọ re kugbe Devidi inọ ohwo uyẹ riẹ jọ o ti su.—Mt 12:23; 21:9.

• Ọmuyẹ; Ohwo nọ a si no igbo no.

  Evaọ oke esuo ahwo Rom, “ọmuyẹ” yọ ohwo nọ o wo udu hayo uvẹ kpobi nọ ọmotọ o re wo. Rekọ “ohwo nọ a si no igbo no” yọ ọnọ ọ jọ ọrigbo vẹre. Otẹrọnọ ohwo nọ a si no igbo na yọ ọrigbo nọ o no igbo lele uzi, a rẹ sae kẹe udu ọmotọ Rom, rekọ ọ rẹ sae jọ ọkwa esuo ho. Otẹrọnọ ohwo nọ a si no igbo na o no igbo lele oware nọ uzi na o gwọlọ kpobi hi, o re wo udu kpobi nọ ahwo ẹkwotọ na a re wo ho.—1Kọ 7:22.

• Ọnọ o re rri isi obehru rọ gbẹva.

  Ohwo nọ o re rri oghẹrẹ nọ ọre, ọvẹre, gbe isi obehru e be nya re ọ ta eware nọ e te via evaọ obaro.—Da 2:27; Mt 2:1.

• Ọnọ o wuzou ile.

  Evaọ obe Ilezi, o wọhọ nọ a rọ ẹme Hibru na ta kpahe ohwo nọ ọ rẹ ruẹrẹ ile họ jẹ kpọ oghẹrẹ nọ a rẹ so ae, wuhrẹ eso-ile ahwo Livae, jẹ tubẹ kpọ eso-ile nọ a tẹ be so evaọ ẹgbede. A jọ Ebaibol efa fa ẹme nana “ọgba ole” hayo “ọnọ ọ rẹ kpọ ile.”—Ol 4:0; 5:0.

• Ọnọ ọ rẹ dẹ zihe ze.

  Ohwo nọ o wo udu hayo owha-iruo nọ ọ rẹ rọ ta hayo dẹ omoni riẹ nọ ọ mae kẹle iẹe no igbo ze hayo dẹ ekwakwa hayo ukuoriọ omoni riẹ nọ ọ mae kẹle iẹe na zihe ze. (Ize 25:25-27, 47-54) A rẹ jẹ rọ ẹme nana ta kpahe epanọ ọzae ọ rẹ rehọ aye-uku ohwo uwou riẹ nọ o whu je yẹ ọmọ kẹ ọnọ o whu no na.—Ru 4:7-10.

• Ọnọ ọ rọsuọ Kristi.

  Ẹme Griki nọ a fa “ọnọ ọ rọsuọ Kristi” na o wo otofa ivẹ. U dhesẹ ọnọ ọ wọso Kristi. U te je dhesẹ Kristi erue, ọnọ o bi fi omariẹ họ oria Kristi. Ahwo kpobi, ikoko kpobi, hayo itu ahwo kpobi nọ e be fake ta nọ a dikihẹ kẹ Kristi hayo nọ e be ta nọ ae họ Mesaya na hayo nọ e be wọso Kristi avọ ilele riẹ a re se ai enọ e rọsuọ Kristi.—1Jọ 2:22.

• Ọnyavrẹ.

  Ehaa ẹsiẹvo ẹgbukpe nọ a re ru evaọ ẹdẹ avọ ikpegbene amara Ebib (nọ a se Nisan uwhremu na) nọ a jẹ hae rọ kareghẹhọ esiwo ahwo Izrẹl no Ijipti ze. Oghẹrẹ nọ a jẹ hai ro ru ei họ, a re kpe omogodẹ (hayo ẹwe), a vẹ rọ erae tọe jẹ rehọ ẹbe ọyayare avọ ebrẹdi nọ ọ kare ẹvi rọ riẹe.—Ọny 12:27; Jọ 6:4; 1Kọ 5:7.

• Ọnyukọ Ologbo.

  Ugogo otofa ẹme Griki nọ a fa Ọnyukọ Ologbo na họ “Osu Ologbo.” U dhesẹ obọdẹ iruo nọ Jesu Kristi o wo re o siwi ahwo-akpọ nọ a bi yoẹme no okpẹtu nọ uzioraha o wha ze je su ai kpohọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ.—Iru 3:15; 5:31; Hib 2:10; 12:2.

• Ọrẹri.

  Uruemu-aghae nọ o rrọ ẹkoma Jihova; uruemu nọ o rrọ fuafo evaọ kabọ kabọ, nọ o kare oghẹrẹ egbegbe kpobi. (Ọny 28:36; 1Sa 2:2; Itẹ 9:10; Aiz 6:3) Nọ a tẹ rehọ iẹe ta kpahe ahwo-akpọ (Ọny 19:6; 2Iv 4:9), erao (Ik 18:17), eware (Ọny 28:38; 30:25; Ize 27:14), eria (Ọny 3:5; Aiz 27:13), etoke sa-sa (Ọny 16:23; Ize 25:12), gbe iruo (Ọny 36:4), ẹme Hibru na u wo otofa ọnọ a hẹriẹ no, ọnọ ọ rrọ kẹ Ọghẹnẹ ọrẹri na ọvo, hayo ọnọ a ru fo no kẹe; onọ a salọ fihọ akotọ rọkẹ iruo Jihova. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, ẹme na “ọrẹri” o te je dhesẹ onọ a hẹriẹ no kẹ Ọghẹnẹ. A rẹ jẹ rehọ ẹme na ta kpahe uruemu ohwo nọ o rẹ jọ fuafo.—Mak 6:20; 2Kọ 7:1; 1Pi 1:15, 16.

• Ọrẹri Erẹri na.

  Ubrukpẹ nọ o mae jọ obeva evaọ uwou-udhu na gbe etẹmpol na, oria nọ etehe ọvọ na ọ jọ. Wọhọ epanọ Uzi Mosis o ta, omọvo nọ a kuvẹ nọ ọ rẹ sae ruọ Ọrẹri Erẹri na họ ozerẹ okpehru na, yọ evaọ Ẹdẹ Omavoro ẹsiẹvo ẹgbukpe na ọvo ọ rẹ ruọ eva riẹ.—Ọny 26:33; Ize 16:2, 17; 1Iv 6:16; Hib 9:3.

• Ọruẹaro.

  Ọnọ Ọghẹnẹ ọ rẹ rọ ẹkwoma riẹ ta ẹjiroro riẹ via. Eruẹaro a jọ etota kẹ Ọghẹnẹ, yọ orọnikọ eware nọ e te via evaọ obaro ọvo a jẹ ta ha, rekọ iwuhrẹ Jihova, ijaje riẹ, gbe iziẹibro riẹ.—Em 3:7; 2Pi 1:21.

• Ọruẹ-ude.

  Ohwo nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ ẹgba nọ ọ rẹ rọ riẹ oreva Ọghẹnẹ, ọnọ a rovie aro riẹ no re ọ ruẹ hayo wo otoriẹ eware nọ amọfa a rẹ sae riẹ hẹ. A rehọ ẹme na no ẹme Hibru ze nọ u wo otofa “re a ruẹ,” onọ u dhesẹ oware jọ nọ a ginẹ ruẹ hayo nọ a wo otoriẹ riẹ. Ahwo a jẹ hae nyabru ọruẹ-ude re ọ kẹ ae emamọ ohrẹ kpahe ẹbẹbẹ nọ a wo.—1Sa 9:9.

• Ọse.

  Aye ọfa nọ ohwo o wo, u te no uzedhe aye riẹ no, yọ ẹsibuobu ọ rẹ jọ ọrigbo ọmọtẹ.—Ọny 21:8; 2Sa 5:13; 1Iv 11:3.

• Ọsẹro.

  Ọzae nọ a kẹ ugogo iruo orọ ẹruọsa gbe ẹruorote ukoko na. Ugogo otofa ẹme Griki na e·piʹsko·pos nọ a fa ọsẹro na họ, ohwo nọ ọ rẹ rẹrote jẹ thọ enọ e rrọ otọ riẹ. Eme na “ọsẹro” avọ “ọkpako” (pre·sbyʹte·ros) yọ edẹ ọkwa ọvona evaọ ukoko Ileleikristi na. Ẹme na “ọkpako” u dhesẹ nọ ọnọ a ro mu na ọ kpako evaọ uruemu, yọ ẹme na “ọsẹro” u dhesẹ iruo nọ ọnọ a ro mu na o re ru.—Iru 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Ọvẹre ọkpokpọ.

  Ẹdẹ ọsosuọ kamara kamara ọrọ ukeledẹ ahwo Ju, onọ o jọ ẹdẹ nọ a jẹ hai kokohọ, ru ehaa je dhe idhe obọdẹ sa-sa. Uwhremu na, ẹdẹ na o te zihe ruọ ẹdẹ ehaa ilogbo orẹwho na soso, yọ ahwo a re kpohọ iruo ẹdẹ yena ha.—Ik 10:10; 2Ir 8:13; Kọl 2:16.

• Ọvọ.

  Ọtamuo nọ Ọghẹnẹ avọ ahwo-akpọ a ru hayo nọ itu ahwo-akpọ ivẹ a ru inọ a re ru oware jọ hayo siọ oware jọ ba eru. Oghẹrẹ ọvọ jọ ọ riẹ nọ o rẹ jọ gba omọvo họ inọ o re ru epanọ a tamu na (ọvọ abọvo, onọ o rẹ mae jọ eyaa). Ọfa jọ ọ riẹ nọ o jọ gba itu ivẹ na họ nọ a re ru epanọ a tamu (ọvọ agbava). U te no evọ nọ Ọghẹnẹ ọ re kugbe ahwo-akpọ no, Ebaibol ọ fodẹ evọ nọ ahwo, erua avọ erua, erẹwho avọ erẹwho gbe utu ahwo a re. Evọ jọ nọ e mai kpomahọ ahwo họ, enọ Ọghẹnẹ ọ re kugbe Abraham, Devidi, orẹwho Izrẹl (koyehọ ọvọ Uzi na), gbe Izrẹl Ọghẹnẹ (koyehọ ọvọ ọkpokpọ na).—Emu 9:11; 15:18; 21:27; Ọny 24:7; 2Ir 21:7.

• Ọwharọ.

  Yọ ọzae nọ a vre ibite riẹ no. Ezae itieye na a jẹ hai ru iruo evaọ uwou ovie, a rẹ rẹrote aye ovie gbe ese ovie na. A rẹ jẹ rehọ iẹe ta ẹme kpahe ọzae nọ a vre ibite riẹ no ho rekọ nọ a kẹ iruo sa-sa nọ o bi ru evaọ uwou ovie. A sai je se ohwo ‘ọwharọ fiki Uvie na,’ nọ ọ tẹ be gba oma riẹ re ọ sae romakẹ iruo Ọghẹnẹ ziezi.—Mt 19:12; Ẹst 2:15; Iru 8:27.

• Ọzino.

  Evaọ eria jọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, ẹme nana u dhesẹ oke nọ Jesu Kristi ọ rọ ze no avọ ogaga uvie, onọ u muhọ evaọ oke nọ a rọ jọ obọ odhiwu rehọ iẹe mu Ovie ọrọ uvie Mesaya na evaọ edẹ urere uyero-akpọ nana. Orọnikọ ọzino Kristi yọ epanọ ohwo ọ rẹ nyaze oria ọ vẹ nwani zihe okioke yena ha; ukpoye, o rrọ etoke nọ ugogo eware jọ e te jọ via.—Mt 24:3.

P

• Papirọs.

  Ẹbe nọ ugbe riẹ ọ wọhọ ukpoko, nọ a re ro ru eware wọhọ ikete, ekpa, gbe ekọ nọ a re bi. A jẹ hae rehọ iẹe ru oware nọ a re kere eme fihọ nọ o wọhọ obe, yọ a rehọ e riẹ ru iko-ebe buobu.—Ọny 2:3.

• Pasia; Ahwo Pasia.

  Ẹkwotọ gbe ahwo nọ a fodẹ unuẹse buobu kugbe ahwo Midia, yọ o wọhọ nọ unuwou ovona aikpobi a no ze. Evaọ oke ọsosuọ, ofẹ ẹkpẹlobọ ukiediwo-ọre orọ ẹkwotọ ukpehru opraprara Iran na ọvo ahwo Pasia a je su. Evaọ otọ esuo Sairọs Ologbo na (ọnọ igbiku anwae jọ a ta nọ ọsẹ riẹ ọ jọ ohwo Pasia, oni riẹ ọ tẹ jọ ohwo Midia), ahwo Pasia họ enọ e mai wo ogaga evaọ isuẹsu na, dede nọ ahwo Pasia avọ ahwo Midia a wo esuo na kugbe. Sairọs o fi Ẹkwotọ Esuo Babilọn kparobọ evaọ 539 B.C.E. jẹ kẹ ahwo Ju nọ e jọ igbo uvẹ inọ a zihe kpohọ ẹkwotọ rai. Ẹkwotọ Esuo Pasia o no Ethẹ Indus evaọ ofẹ ovatha-ọre te Abade Aegean evaọ ofẹ ukiediwo-ọre. Ahwo Ju a jọ otọ esuo Pasia bẹsenọ Alẹkzanda Ologbo na o ro fi ahwo Pasia kparobọ evaọ 331 B.C.E. Daniẹl ọ ruẹaro kpahe Ẹkwotọ Esuo Pasia, yọ a ta ẹme kpahe iẹe evaọ obe Ẹzra, Nehemaya gbe Ẹsta. (Ẹzr 1:1; Da 5:28; 8:20)—Rri Ẹme-Ofiba B9.

• Pẹntikọst.

  Odẹ ehaa avọ ivẹ evaọ usu ehaa ilogbo esa nọ o gwọlọ nọ ezae Ju kpobi a re ru evaọ Jerusalẹm. Pẹntikọst, nọ otofa riẹ o rrọ “Ẹdẹ avọ Udhuvẹ-gbikpe,” họ odẹ nọ a jọ Ikereakere Griki Ileleikristi na se ehaa nọ a se Ehaa Ivuẹvu hayo Ehaa Ekpoka evaọ Ikereakere Hibru na. A je ru ei evaọ ẹdẹ avọ 50 nọ a te kele no Nisan 16 vrẹ.—Ọny 23:16; 34:22; Iru 2:1.

• Pim.

  Oware jọ nọ a jẹ hae rọ wawọ ẹgbẹdẹ oware, gbe unuigho nọ ahwo Filistia a jẹ hai mi nọ a tẹ thọ ekwakwa ayọno sa-sa kẹ ohwo. Itho ewawọ sa-sa nọ a tọ ku evaọ orẹwho Izrẹl i wo ẹme Hibru na “pim”; ọvuọvo rai ọ gbẹdẹ te oware wọhọ egramo 7.8 (0.2508 oz t), nọ o rẹ sai te abava abasa shẹkẹl.—1Sa 13:20, 21.

• Porneia.—

  Rri ỌFARIẸ-OGBE.

• Pọmegranet.

  Ubi-ure nọ o wọhọ apo, nọ u wo omoware nọ o wọhọ eflawa hayo etu-uvie evaọ ehru riẹ. Ohọrọ uke riẹ nọ o rrọ gaga u ruru ibi buobu nọ i wo ame ziezi gbe imibi efa nọ e rrọ eva ibi yena nọ i wo ekọlọ ipinki hayo ọwawae. A ru eware osẹ nọ e wọhọ pọmegranet rọ whẹ erru họ akọ obotọ ikotu iburu nọ o wo abọ họ orọ ozerẹ okpehru na gbe izou ipila nọ a re se Jekin avọ Boaz nọ e jọ aro etẹmpol na.—Ọny 28:34; Ik 13:23; 1Iv 7:18.

• Prifẹte.

  Ọnana yọ ohwo nọ ọkwa riẹ o kpotọ vi ọrọ setrap evaọ esuo Babilọn. Evaọ Ebaibol na, a dhesẹ prifẹte na wọhọ enọ i wuzou ezae iwareghẹ na evaọ ogbẹgwae esuo Babilọn. A fodẹ prifẹte na re evaọ oke esuo Dariọs ovie na nọ ọ jọ ohwo Midia.—Da 2:48; 6:7.

• Purim.

  Ehaa nọ a jẹ hai ru kukpe kukpe evaọ ẹdẹ avọ ikpegbene gbe ikpegbisoi ọrọ amara Edar. A jẹ hae rehọ iẹe kareghẹhọ ẹdẹ nọ a ro siwi ahwo Ju no ọraha evaọ oke Ẹsta aye ovie na. Otofa ẹme nana pu·rimʹ nọ ọ rrọ ẹme Hibru hu na họ “eta.” A se ehaa na Ehaa Purim, hayo Ehaa Eta, fikinọ Heman ọ ma Pu (koyehọ, Ẹta) re ọ riẹ ẹdẹ nọ o re ro kpe ahwo Ju muotọ wọhọ epanọ ọ ma omaa riẹ.—Ẹst 3:7; 9:26.

R

• Rehab.

  Odẹ nọ a ro dhesẹ eware jọ evaọ obe Job, Ilezi, gbe Aizaya (orọnikọ ọnana họ aye nọ a se Rehab evaọ obe Joshua na ha). Evaọ obe Job, eme efa nọ e rrọ oria nọ Rehab ọ jọ romavia u dhesẹ nọ arao ologbo abade jọ a be ta kpahe na; evaọ eria efa a rọ arao ologbo abade nana dhesẹ Ijipti.—Job 9:13; Ol 87:4; Aiz 30:7; 51:9, 10.

• Ru thọ; Oruthọ.

  Re a thọ uzi nọ a fihọ; oware nọ ohwo o ru lele uzi hi. Evaọ Ebaibol na a se rie “uzioraha” re.—Ol 51:3; Rom 5:14.

S

• Saevan.

  Nọ a no igbo Babilọn ze no, odẹ nana a je se amara avọ esa ukeledẹ egagọ ahwo Ju, gbe amara avọ izii ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Asoi rite udevie Azeza. (Ẹst 8:9)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Sameria.

  Okpẹwho esuo uvie erua ikpe Izrẹl evaọ oware wọhọ ikpe 200, o tẹ jẹ jọ odẹ ubrotọ na soso. A bọ okpẹwho na họ ehru ugbehru nọ a se Sameria. Evaọ oke Jesu, Sameria a je se ubrotọ nọ o jọ udevie Galili evaọ ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre avọ Judia evaọ ofẹ obọze ovatha-ọre. Jesu ọ jẹ hai kpohọ ubrotọ yena nyae ta usi uwoma ha, rekọ ọ nya etẹe vrẹ unuẹse jọ yọ ọ ta ẹme kẹ ahwo ẹkwotọ na. Pita ọ rehọ usiavẹ ẹwoho avọ ivẹ ọrọ Uvie na ruiruo nọ ẹzi ọfuafo na o te ahwo Sameria obọ. (1Iv 16:24; Jọ 4:7; Iru 8:14)—Rri Ẹme-Ofiba B10.

• Sanhẹdrin.

  Ogbẹgwae okọto ukpehru ahwo Ju nọ o jọ Jerusalẹm. Evaọ oke Jesu, ahwo udhosa gbe ikpegbọvo a ru ogbẹgwae nana via, enana họ ozerẹ okpehru na gbe amọfa nọ e jọ ozerẹ okpehru no vẹre, ahwo iviuwou ozerẹ okpehru, ekpako na, esẹ orua gbe erọ inuwou, gbe otu ikere-obe.—Mak 15:1; Iru 5:34; 23:1, 6.

• Setan.

  Ẹme Hibru nọ otofa riẹ o rrọ “Ọnọ ọ rẹ wọso.” A tẹ jọ evaọ evẹrẹ ọsosuọ na ta nọ “ọnọ ọ rẹ wọso na” u dhesẹ Setan Ẹdhọ na, ọnọ ọ rrọ Ọwegrẹ ologbo Ọghẹnẹ.—Job 1:6; Mt 4:10; Ev 12:9.

• Setrap.

  Ọba hayo osu ubrotọ jọ evaọ ẹkwotọ esuo Babilọn hayo Pasia. Ovie họ ọnọ ọ rẹ rọ setrap mu re ọ jọ osu nọ o wuzou ubrotọ jọ.—Ẹzr 8:36; Da 6:1.

• Sẹraf.

  Emama ẹzi nọ e wariẹ agbara-uvie Jihova họ evaọ obọ odhiwu. Otofa ẹme Hibru na sera·phimʹ họ “enọ e be to.”—Aiz 6:2, 6.

• Sheol.

  Ẹme Hibru nọ u wo otofa ovona kugbe ẹme Griki na “Hades.” A fa riẹ “Uki” (onọ a kere ubiẹme ọsosuọ riẹ kpokpoko) ro dhesẹ nọ onana yọ oria ẹwoho nọ a ro dhesẹ oghẹrẹ nọ ahwo kpobi nọ a whu no a rrọ, orọnikọ uki hayo ọgọdọ jọ dẹẹ hẹ.—Emu 37:35; Ol 16:10; Iru 2:31 (eme-obotọ rai).

• Shẹkẹl.

  Evaọ ikelakele ahwo Hibru, onana họ ugogo owawọ nọ a re ro kele ẹgbẹdẹ oware gbe unuigho. Shẹkẹl ọvo ọ gbẹdẹ te egramo 11.4 (0.403 oz; 0.367 oz t). O sae jọ nọ “shẹkẹl oria ọrẹri na” yọ ẹme nọ a jẹ hai ro dhesẹ epanọ u wuzou te re a wawọ oware te epanọ u fo nọ o rẹ jọ dẹẹ hayo inọ o rẹ gbẹdẹ te onọ a fihọ uwou-udhu na. Ẹsejọhọ u wo shẹkẹl ovie (nọ u wo ohẹriẹ no shẹkẹl gheghe) hayo shẹkẹl nọ a fihọ ighẹ ovie re o jọ oriruo epanọ efa e rẹ jọ.—Ọny 30:13.

• Shẹminit.

  Nọ ẹme nọ o kiekpahe ile nọ otofa riẹ o rrọ “ọrọ avọ eree” onọ o rẹ sai dhesẹ ikporakporo hayo uvou ole nọ u kpotọ. Otẹrọnọ ekwakwa ikporakporo a rehọ e riẹ ta kpahe, o sai dhesẹ enọ edo rai o re hrẹ imẹ nọ a te bi kporo ole na. Otẹrọnọ ile a rehọ e riẹ ta kpahe o sai dhesẹ ikporakporo nọ a bi kporo kpotọ lele ole na, yọ evaọ oke ovona a be so ole na oghẹrẹ utioye na re.—1Ir 15:21; Ol 6:0; Ol 12:0.

• Shibat.

  Nọ a no igbo Babilọn ze no, oye o jọ odẹ amara avọ ikpegbọvo orọ ukeledẹ egagọ ahwo Ju gbe amara avọ isoi orọ ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Ọvo rite udevie Ava. (Zẹk 1:7)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Siatis.

  Ito ekpakpafua ilogbo ivẹ nọ e rrọ unueri Libia, evaọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Africa, enọ ibiekọ oke anwae a jẹ hae dhozọ rai fikinọ uwẹkpẹ rai u re ru ohwo ẹghẹ keme ẹkporo nọ ọ rẹ wọ ze o re ru oria nọ uwẹkpẹ na ọ rrọ dhe enwenwene. (Iru 27:17)—Rri Ẹme-Ofiba B13.

• Silah.

  Ẹme ole hayo ẹme nọ a rẹ wariẹ nọ ọ rrọ obe Ilezi gbe Habakọk. O sai dhesẹ oria nọ a rẹ jọ se unu họ evaọ ole hayo ikporakporo, hayo ivẹ na, re u ru ahwo roro didi hayo re u ru oware nọ a ta na dhesẹ oma via ziezi. Efafa Septuagint Griki o se rie di·aʹpsal·ma, yọ a fa riẹ wọhọ “unu nọ a re se họ evaọ udevie ikporakporo.”—Ol 3:4; Hab 3:3.

• Siria; Ahwo Siria.—

  Rri ERAM; AHWO ERAM.

• Siya.

  Owawọ-oware nọ a rẹ rọ wawọ oware oyaya. A tẹ rọ owawọ ebate nọ a rẹ rọ wawọ eware nọ e wọhọ ame nọ avọ iẹe a gbẹ rrọ ẹrẹrẹe na rri rie, o rẹ sae rro te ilita 7.33 (6.66 dry qt). (2Iv 7:1)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Siza.

  Odẹ unuwou ahwo Rom jọ nọ u zihe ruọ odẹ nọ a je ro se isu ilogbo Rom uwhremu na. Siza nọ a jọ Ebaibol na se odẹ rai họ Ọgọstọs, Taibiriọs, gbe Klọdiọs, yọ dede nọ a se odẹ Nero ho, a rehọ odẹ na sei re. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, a rehọ ẹme na “Siza” ro dhesẹ udu-esuo, hayo egọmeti orẹwho.—Mak 12:17; Iru 25:12.

T

• Tamuz.

  (1) Odẹ ọghẹnẹ nọ eyae ahwo Hibru nọ e siọ orọwọ no evaọ Jerusalẹm a jẹ rọ fiki riẹ viẹ. Ahwo jọ a ta nọ Tamuz yọ ovie jọ nọ ahwo a muhọ ẹgọ okenọ o whu no. Evaọ eware nọ ahwo Sumer a kere, a se Tamuz nọ Dumuzi jẹ ta nọ ọye họ ọzae hayo ọse ọghẹnẹ-aye nọ ọ rẹ wha ẹvi ze nọ a re se Inanna (Ishtar ọrọ ahwo Babilọn). (Iz 8:14) (2) Nọ a no igbo Babilọn ze no, onana họ odẹ amara avọ ene ukeledẹ egagọ ahwo Ju, gbe amara avọ ikpe ukeledẹ iruẹru obọrai. Amara nana o re muhọ evaọ udevie Azeza rite udevie Ahrẹ.—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Tatarọs.

  Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, uyero nọ o wọhọ uwou-odi, onọ a gbolo ikọ-odhiwu nọ e ghẹmeeyo evaọ oke Noa fihọ. Evaọ 2 Pita 2:4, ẹme Griki na tar·ta·roʹo (koyehọ “gbolo fihọ Tatarọs”) nọ a rọ ta ẹme na orọnikọ u dhesẹ nọ Tatarọs ọrọ iku-esia egedhọ na (koyehọ, uwou-odi nọ o rrọ obotọ otọakpọ na gbe oria ebi nọ eghẹnẹ esese e rrọ) oye a gbolo “ikọ-odhiwu nọ e raha uzi” na fihọ họ. Ukpoye, u dhesẹ nọ Ọghẹnẹ o si rai no oria rai evaọ obọ odhiwu je mi ai uvẹ iruo rai o te fi ai họ uyero nọ o wọhọ ebi ọlala nọ a gbẹ jọ riẹ oware ovo kpahe ẹjiroro ọnwranwra Ọghẹnẹ hẹ. Ebi na u te je dhesẹ oware nọ o rrọ obaro be hẹrẹ ai, onọ Ikereakere na i dhesẹ nọ o te jọ ọraha ebẹdẹ bẹdẹ kugbe osu rai, Setan Ẹdhọ na. Fikiere, a rọ Tatarọs dhesẹ ehrẹkpotọ nọ ọ mai yoma orọ ikọ-odhiwu ọwọsuọ na. Tatarọs avọ “ọgọdọ odidi na” nọ a fodẹ evaọ Eviavia 20:1-3 na yọ oware ovona ha.

• Tẹrafim.

  Eghẹnẹ hayo emedhọ uviuwou, yọ ẹsejọ a rẹ jẹ nekpẹ mi ai rọ gwọlọ oka oware nọ o te via. (Iz 21:21) A re ru ejọ wọhọ ọzae yọ e rẹ rro te ọzae, rekọ efa e rẹ kawo vi ere gaga. (Emu 31:34; 1Sa 19:13, 16) Eware nọ ahwo nọ a rẹ tọ otọ kiẹ eware anwae a kiẹ via evaọ Mẹsopotemia i dhesẹ nọ ohwo nọ emema tẹrafim uviuwou na e rrọ obọ ọye ọ rẹ reuku eware uviuwou na. (Ẹsejọhọ oyejabọ nọ Reshẹl ọ rọ wọ tẹrafim ọsẹ riẹ na.) O wọhọ nọ o jọ ere evaọ Izrẹl he, rekọ a jẹ rọ emema tẹrafim ruiruo evaọ oke ibruoziẹ na gbe ivie Izrẹl, yọ emema yena e jọ usu eware nọ Josaya ovie nọ o je yoẹme kẹ Ọghẹnẹ na ọ raha muotọ.—Ibr 17:5; 2Iv 23:24; Ho 3:4.

• Tibẹt.

  Nọ a no igbo Babilọn ze no, onana họ odẹ amara avọ ikpe ukeledẹ egagọ ahwo Ju, gbe amara avọ ene ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Akpegbivẹ rite udevie Ọvo. Ẹsibuobu odẹ nọ a re sei ọvo họ “amara avọ ikpe.” (Ẹst 2:16)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Tishri.—

  Rri ẸTANIM avọ Ẹme-Ofiba B15.

U

• Udeme.

  Onana yọ ufi nọ a jẹ hae rehọ eware wọhọ oviẹ-arao hayo iriẹ arao, irihi hayo eto arao ro zuo. Udevie riẹ nọ o rẹ jọ kẹkẹe na a re fi oware nọ a be sa na họ, yọ ẹsibuobu o rẹ jọ ubiutho. A rẹ gba oka udeme na jọ fihọ obọ hayo ẹzuobọ, a ve kru oka riẹ nọ o kiọkọ họ obọ nọ a re siobọno nọ a te veghe udeme na. Erẹwho oke anwae a jẹ rehọ ahwo nọ a wo onaa udeme fihọ ogbaẹmo rai.—Ibr 20:16; 1Sa 17:50.

• Uhie igbehru Lebanọn.

  Ọvo jọ evaọ usu ihie igbehru ivẹ nọ i ru igbehru ẹkwotọ Lebanọn via. Uhie igbehru Lebanọn na o rrọ ofẹ ukiediwo-ọre, uhie Igbehru Abọdekọ Lebanọn o tẹ rrọ ofẹ ovatha-ọre. Ukiekpotọ nọ u re wou eware, nọ o rrọ thethei o hẹriẹ ihie igbehru ivẹ na. Enwenọ akotọ Mediterenia na uhie igbehru Lebanọn na u jo muhọ, yọ eria nọ e mae jariẹ kpehru i kpehru te oware wọhọ imita 1,800 gbe 2,100 (6,000 ft gbe 7,000 ft). Evaọ oke anwae, ikpire sida e vọ Lebanọn, yọ e jọ ghaghae gaga kẹ erẹwho ekẹloma. (Izi 1:7; Ol 29:6; 92:12)—Rri Ẹme-Ofiba B7.

• Uki.

  Evaọ oria nọ a jẹ rọ ibieme esese kere iei, u dikihẹ kẹ uki hayo ọgọdọ jọ dẹẹ; nọ a te kere ubiẹme ọsosuọ na kpokpoko u dhesẹ oria ẹwoho, onọ u wo otofa ovona kugbe ẹme Hibru na “Sheol” gbe ẹme Griki na “Hades.” A jọ Ebaibol na rehọ iẹe dhesẹ oghẹrẹ nọ ahwo nọ a whu no a rrọ, a rẹ sai ru oware ovo ho yọ a riẹ uvumọ oware nọ o be via ha.—Emu 47:30; Ọt 9:10; Iru 2:31.

• Uki ekareghẹhọ.

  Oria ukio nọ a jẹ hae wọ ohwo nọ o whu no fihọ. A fa ẹme nana no ẹme Griki na mne·meiʹon ze, onọ u wo otofa “re a kareghẹhọ” onọ u dhesẹ nọ a be kareghẹhọ ohwo nọ o whu no na.—Jọ 5:28, 29.

• Ukoko.

  Utu ahwo nọ a kokohọ fiki ẹjiroro jọ hayo iruo jọ. Evaọ Ikereakere Hibru na, a mae rehọ iẹe ta kpahe orẹwho Izrẹl. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, u dhesẹ ikoko Ileleikristi na ọvuọvo, rekọ evaọ eria buobu u kiekpahe ukoko Ileleikristi na soso.—1Iv 8:22; Iru 9:31; Rom 16:5.

• Uko-obe.

  Obe uthethei nọ a rọ oviẹ-arao hayo papirọs ru, nọ a kere eme fihọ abọ riẹ jọ, nọ a re kpiri wariẹ umure. Iko-ebe a kaki kere eme Ikereakere na fihọ, yọ oye ọvona a je kere ai fihọ okenọ a je kere eme na fihọ eria efa, keme oye họ obe nọ a jẹ mai kere eware fihọ okenọ a je kere Ebaibol na.—Jer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Ukọ.

  Ugogo otọ ẹme na họ “ọnọ a vi,” yọ a rehọ e riẹ ta ẹme kpahe Jesu gbe ahwo jọ nọ a vi re a nyae gbodibo kẹ amọfa. Ẹsibuobu, a rẹ rehọ iẹe ta kpahe utu ilele ikpegbivẹ nọ Jesu ọvo ọ salọ ro mu enọ o re vi.—Mak 3:14; Iru 14:14.

• Ukọ-odhiwu oride.

  Otofa riẹ họ “ọnọ o wuzou ikọ-odhiwu na.” Otofa “oride” họ “ọnọ o wuzou” hayo “ọnọ ọ rrọ ọrọ ọsosuọ kpobi.” Otofa nana gbe oghẹrẹ nọ a rọ jọ Ebaibol na rehọ iẹe ta ẹme kpahe omọvo u dhesẹ nọ ukọ-odhiwu oride ọvo ọ riẹ. A jọ Ebaibol na se odẹ ukọ-odhiwu oride na, a se rie Maekẹl.—Da 12:1; Jud 9; Ev 12:7.

• Ukpehru.

  Evaọ Hibru, “Milo” ẹme nọ otofa riẹ u dhesẹ “oria nọ a lẹ kpekpehru.” A jọ Ebaibol Septuagint fae “oria adhẹzọ.” O wọhọ nọ onana yọ oria jọ hayo oware jọ nọ a ma fihọ Okpẹwho Devidi rekọ ohwo ọvo ọ riẹ oghẹrẹ nọ o jọ dẹẹ hẹ.—2Sa 5:9; 1Iv 11:27.

• Ukpe obusino.

  Ukpe avọ udhuvẹ-gbikpe kpobi, ro no okenọ ahwo Izrẹl a rọ ruọ Ẹkwotọ Eyaa na ze. A rẹ nyasiọ otọ na ba re ọ who ziezi, yọ a re siobọno erigbo nọ e rrọ ahwo Hibru. A re zihe etọ ukuoriọ nọ a zẹ. A sae ta nọ ukpe obusino na o jọ etoke ehaa ẹgbukpe soso, ukpe obusino nọ u re ru orẹwho na wariẹ jọ epanọ o jọ evaọ okenọ Ọghẹnẹ ọ rọ kake to ẹe họ.—Ize 25:10.

• Ukpoko.

  Odẹ nọ a ro se oghoghẹrẹ ẹbe nọ ọ rẹ mae jọ eria ame. Ugogo ọnọ ma wo họ iroro evaọ eria buobu nọ o jọ romavia họ Arundo donax. (Job 8:11; Aiz 42:3; Mt 27:29; Ev 11:1:)—Rri UKPOKO NỌ A RẸ RỌ MA OWARE.

• Ukpoko nọ a rẹ rọ ma oware.

  Ukpoko nọ a jẹ hae rọ ma oware u theri te ikiubiti ezeza. A tẹ rehọ ikiubiti nọ a jẹ hae mae rọ ma eware ro kele iei, ukpoko na u theri te imita 2.67 (8.75 ft); a tẹ rehọ ikiubiti othethei na ro kele iei, ukpoko na u theri te imita 3.11 (10.2 ft). (Iz 40:3, 5; Ev 11:1)—Rri Ẹme-Ofiba B14.

• Umuwou-erae; Uwou-erae.

  Oria nọ a bọ nọ a rẹ jọ si ekagba no eware wọhọ ayọno hayo ghra rai; a rẹ jẹ jarai rọ erae ya eware wọhọ imiwho hayo eware itieye efa. Evaọ etoke nọ Ebaibol o gbiku kpahe na, ibriki hayo itho a jẹ hae rọ ma eria nana. A re je se umuwou-erae nọ a rẹ jọ rọ erae ya imiwho gbe eware itieye na ovini.—Emu 15:17; Da 3:17; Ev 9:2.

• Upila.

  Oware oliọliọ nọ a re ru hayo ma dikihẹ fihọ uwou ro kru uwou na. A ru ejọ re a rọ kareghẹhọ okpoware jọ nọ o via hayo nọ a ru. A ru ipila nọ i re kru uwou fihọ etẹmpol na gbe iwou ovie nọ Solomọn ọ bọ. Egedhọ a rẹ rọ ipila ọrẹri vi rọkẹ egagọ erue rai, yọ ẹsejọ, ahwo Izrẹl a jẹ hae rọ aro kele onana. (Ibr 16:29; 1Iv 7:21; 14:23)—Rri UZOU IPILA.

• Ure.

  Ure oliọliọ nọ a jẹ hae tehe ahwo fihọ. Evaọ erẹwho jọ a jẹ hae tehe ahwo fihọ iẹe kpe hayo a re thuru ori fihọ iẹe re o jọ unuovẹvẹ kẹ amọfa hayo re a ru ohwo oma vo evaọ ẹgbede. Ahwo Asiria nọ a riẹ kẹ eva egaga nọ a jẹ hai ro gboja kẹ ahwo evaọ ẹmo-ofio, a jẹ hae rehọ iẹe kpe ahwo nọ a mu no ẹmo kpozi, a re duwu ure osiọsiọle họ eva ahwo na lafi eghogho udu na a ve bi veghe. Rekọ evaọ uzi ahwo Ju, ohwo o te ru oware nọ u yoma gaga wọhọ eme-aghọ eta hayo ẹdhọgọ, a rẹ kake rọ itho fi ei kpe hayo rọ oghẹrẹ ofa jọ kpei no, kẹsena a ve thuru ori riẹ fihọ ure, re o jọ unuovẹvẹ kẹ amọfa. (Izi 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Oware nọ ahwo Rom a re ru ẹsejọ họ a re thuru ohwo na fihọ ure a ve vu ei wa etẹe, ọ sae jọ ure te edẹ buobu taure o te ti whu fiki edada, ohọo, uruame gbe uvo nọ ọ rrọ. Evaọ efa jọ, wọhọ epaọ oghẹrẹ nọ a ro kpe Jesu, a rẹ tehe ibubẹ họ te abọ te awọ ohwo na nyawo ure. (Luk 24:20; Jọ 19:14-16; 20:25; Iru 2:23, 36)—Rri URE-OJA.

• Ure eriariẹ ewoma gbe eyoma.

  Ure nọ o jọ ọgbọ Idẹn nọ Ọghẹnẹ o ro dhesẹ udu nọ ọye ọvo o wo nọ o re ro fi itee họ kẹ ohwo-akpọ kpahe oware nọ u ‘woma’ gbe onọ u ‘yoma.’—Emu 2:9, 17.

• Ure-oja.

  Oghẹrẹ nọ a fa ẹme Griki na stau·rosʹ, nọ otofa riẹ o rrọ ure oliọliọ, wọhọ onọ a kare Jesu fihọ kpe na. Imuẹro ọvo e riẹ hẹ inọ ẹme Griki na u dhesẹ uruwhere, wọhọ onọ egedhọ a je ro ruiruo evaọ egagọ rai ikpe udhusoi buobu taure Kristi ọ tẹ te ze. “Ure-oja” oye o rehọ otofa ẹme Griki na lahwe ziezi, nọ orọnọ a rehọ ẹme na stau·rosʹ dhesẹ oja, uye-oruẹ, gbe omovuọ nọ ilele Jesu a te rẹriẹ ovao dhe na. (Mt 16:24; Hib 12:2)—Rri URE.

• Ure Uzuazọ.

  Ure nọ o jọ ọgbọ Idẹn. Ebaibol ọ ta ha inọ ubi riẹ u wo ogaga jọ nọ o rẹ kẹ ohwo uzuazọ; ukpoye, ure na u dikihẹ kẹ imuẹro uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ enọ ọ kuvẹ re a re ubi riẹ.—Emu 2:9; 3:22.

• Uruemu nọ u fo ho nọ a re ru ababọ omovuọ.

  A rehọ e riẹ no ẹme Griki nọ a re se a·selʹgei·a ze, ẹme nọ a re ro dhesẹ oware ulogbo nọ a ru rọ raha uzi Ọghẹnẹ, nọ a keke aro fihọ ru avọ orivo hayo ababọ omovuọ; uruemu ababọ adhẹẹ hayo orivo kẹ udu-esuo gbe izi. Orọnikọ ẹme nana o dhesẹ oware uyoma osese nọ ohwo o ru hu.—Gal 5:19; 2Pi 2:7.

• Ururu ọruẹrẹhọ.

  Ururu etehe ọvọ na, onọ ozerẹ okpehru na ọ jẹ hai dikihẹ aro riẹ frẹ azẹ idhe uzioraha na evaọ Ẹdẹ Omavoro. Ẹme Hibru nọ a re ro se ẹme nana o no ẹme jọ ze nọ o wo otofa nana “re a ruru (uzioraha)” hayo o sae jọ “re a voro (uzioraha) no.” Igoru ọvo a ro ru ei, yọ chẹrub ivẹ e jọ tabọ tabọ riẹ. Ẹsejọ a re sei “ururu na.” (Ọny 25:17-22; 1Ir 28:11; Hib 9:5)—Rri Ẹme-Ofiba B5.

• Usi uwoma na.

  Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, onana yọ usi uwoma Uvie Ọghẹnẹ gbe orọ esiwo ẹkwoma ẹrọwọ nọ a re fihọ Jesu Kristi.—Luk 4:18, 43; Iru 5:42; Ev 14:6.

• Utho nọ a re ro wuhu eware.

  Utho ogheghelie nọ a rẹ wọ fihọ ehru oghẹrẹ utho ovona nọ a re ro wuhu eware wọhọ eka zihe ruọ eflawa. A jẹ hai ru ure fihọ udevie utho obotọ na, kọ oye utho obehru na o rẹ jọ thahe kurẹriẹ. Evaọ etoke nọ Ebaibol o gbiku kpahe na, itho nọ eyae e jẹ hae jọ rehọ obọ wuhu eware e jọ iwou buobu. Nọ orọnọ oye ebrẹdi okpẹdẹ uviuwou o jẹ hai no ze na, Uzi Mosis o ta nọ a re gboro utho nọ a re ro wuhu eware na hayo utho obehru riẹ wọhọ oware nọ a ro viowa ha. Erao a jẹ hae rọ thahe itho ilogbo nọ a re ro wuhu eware.—Izi 24:6; Mak 9:42.

• Utho ubienẹ.

  Utho nọ a re fihọ ubienẹ uwou nọ igbẹhẹ ivẹ i jo kugbe, u re kru igbẹhẹ ivẹ na kugbe ziezi. Utho ubienẹ nọ o mai wuzou họ utho ubienẹ otọhotọ na; ọnọ ọ rrọ gaga ziezi a jẹ hae rọ bọ iwou nọ ogbotu o re kokohọ gbe igbẹhẹ ẹwho. A rehọ ẹme na dhesẹ oke emuhọ otọakpọ na, a tẹ jẹ ta kpahe Jesu nọ ọye họ “utho ubienẹ otọhotọ” ukoko Ileleikristi na, onọ a dhesẹ wọhọ uwou nọ a rọ ẹzi bọ.—Ẹf 2:20; Job 38:6.

• Uto.

  Ukiekpotọ hayo otọ oko-ame nọ ame ọ rẹ jọ họ ajokpaọ evaọ ezi iso; ẹme na ọ sai je dhesẹ oko-ame na re. Iko-ame jọ e riẹ nọ ame rai o re no iyeri-ame ze, fikiere ame ọ rẹ jọ eva rai ẹsikpobi. Evaọ eria jọ, a se uto “ukiekpotọ.”—Emu 26:19; Ik 34:5; Izi 8:7; 1Iv 18:5; Job 6:15.

• Utu.

  Ahwo nọ a wo uwuhrẹ hayo osu jọ nọ a bi lele, yọ eware nọ a rọwo i wo ohẹriẹ. A rehọ e riẹ ta ẹme kpahe eko ahwo ivẹ nọ e viodẹ evaọ egagọ ahwo Ju, eyehọ ahwo Farisi gbe Sadusi. Ahwo nọ e rrọ Ileleikristi hi a se egagọ Ileleikristi “utu” hayo “utu ahwo Nazarẹt,” ẹsejọhọ a je rri rai nọ a hẹriẹ no egagọ ahwo Ju ze. Itu e romavia evaọ ukoko Ileleikristi na uwhremu na, wọhọ oriruo a jọ obe Eviavia fodẹ “utu Nikoleyọs.”—Iru 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ev 2:6; 2Pi 2:1.

• Uvie Ọghẹnẹ.

  Ẹme nọ a rọ ta kpahe esuo okpehru Ọghẹnẹ nọ esuo Ọmọ riẹ, Jesu Kristi o dikihẹ kẹ.—Mt 12:28; Luk 4:43; 1Kọ 15:50.

• Uweri.

  Oviẹ nọ a rẹ viẹ ro weri ohwo nọ o whu hayo fiki oghẹrẹ okpẹtu jọ. Evaọ etoke nọ Ebaibol o gbiku kpahe na, u wo unu edẹ nọ ahwo a jẹ hai weri. U te no enu oviẹ nọ a re ku no, a jẹ hai ku oghẹrẹ iwu jọ họ, whẹ enwo fihọ uzou rai, bẹre iwu rai, jẹ tehe igbama rai. Ẹsejọ a jẹ hai zizie ahwo nọ a riẹ eweri gaga ziọ eria uwhori.—Emu 23:2; Ẹst 4:3; Ev 21:4.

• Uwou-udhu.

  Uwou-udhu egagọ nọ a rẹ sae wọ no oria ruọ oria nọ ahwo Izrẹl a jẹ hae jọ gọ Ọghẹnẹ okenọ a no igbo Ijipti. Etẹe etehe ọvọ Jihova ọ jọ, onọ u dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ etẹe, yọ a jẹ hae jọ etẹe dhe idhe jẹ gọ Ọghẹnẹ. Ẹsejọ a jẹ hai sei “uwou-udhu omakugbe” re. Ire a rọ whẹe họ a tẹ rọ ehọ-elọlọhọ nọ a zuo iwoho chẹrub fihọ ro ruru iei. A ghale riẹ fihọ ibrikpẹ ivẹ, a se ọrọ ọsosuọ Oria Ọrẹri, ọrọ avọ ivẹ kọ Ọrẹri Erẹri. (Jos 18:1; Ọny 25:9)—Rri Ẹme-Ofiba B5.

• Uwou-udhu omakugbe.

  Odẹ nọ a je se uwou-udhu Mosis gbe uwou-udhu ọrẹri na nọ a kake bọ evaọ oke nọ a jọ udhude na.—Ọny 33:7; 39:32.

• Uwowou ulogbo.

  Ẹme Griki nọ otofa riẹ o rrọ oware nọ u kiehọ je woma ziezi. A rẹ mae rehọ ẹme na ta kpahe okẹ nọ a kẹ avọ uwowou hayo edhere oyoyou nọ ohwo ọ rẹ rọ kẹ okẹ. Nọ a tẹ rehọ iẹe ta ẹme kpahe uwowou ulogbo Ọghẹnẹ, u dhesẹ okẹ ọvọvẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ nọ o bi jo rẹro nọ a te hwae zihe kẹe he. Fikiere, u dhesẹ eware ibuobu nọ Ọghẹnẹ o bi ro ru ahwo-akpọ ọghọ gbe uyoyou avọ uwowou nọ o bi dhesẹ kẹ ae. A rẹ jẹ fa ẹme Griki na “aruoriwo” gbe “okẹ uwowou.” Orọnọ fiki iruo hayo epanọ ohwo ọ daoma te a rẹ rọ kẹe okẹ nana ha, rekọ uruemu ọghoruo nọ ọkokẹ na o wo o rẹ wọe ru ere.—2Kọ 6:1; Ẹf 1:7.

• Uyero-akpọ; Uyero-akpọ sa-sa.

  Oghẹrẹ nọ a fa ẹme Griki na ai·onʹ nọ u te kiekpahe epanọ eware e rrọ hayo igogo eware nọ i re dhesẹ oke, etoke, hayo oge jọ. A jọ Ebaibol na fodẹ “uyero-akpọ nana” rọ ta kpahe oghẹrẹ nọ eware e rrọ evaọ akpọ na gbe oghẹrẹ uzuazọ nọ ahwo nọ a riẹ Ọghẹnẹ hẹ a bi yeri. (2Ti 4:10) Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma ọvọ Uzi na tuọ uyero-akpọ jọ họ, onọ a rẹ sai se etoke ahwo Izrẹl hayo ahwo Ju. Ọghẹnẹ ọ tẹ jẹ rọ ẹkwoma idhe ẹtanigbo Jesu Kristi tuọ uyero-akpọ ofa họ, onọ ukoko Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na a jọ rrọ ahwo ọsosuọ. Onana o jọ emuhọ etoke okpokpọ, onọ a be jọ ruẹ otofa eware nọ a je ru evaọ ọvọ Uzi na. Nọ a tẹ fodẹ uyero-akpọ sa-sa, onana o be ta kpahe oghẹrẹ nọ eware e rrọ evaọ etoke sa-sa nọ e vrẹ no hayo nọ e be tha.—Mt 24:3; Mak 4:19; Rom 12:2; 1Kọ 10:11.

• Uye ulogbo.

  Ẹme Griki nọ a rẹ rọ fodẹ “uye” u wo otofa idhọvẹ hayo uye-oruẹ nọ u re no uyero obẹbẹ ze. Jesu ọ ta kpahe “uye ulogbo” nọ a re ruẹ obọ riẹ hẹ nọ u ti te Jerusalẹm gbe maero onọ u ti te ahwo-akpọ evaọ obaro okenọ ọ te ‘nyaze avọ oruaro.’ (Mt 24:21, 29-31) Pọl o dhesẹ uye nana wọhọ oware ukiẹrẹe nọ Ọghẹnẹ o ti ru rọ hwosa kẹ “enọ e riẹ Ọghẹnẹ hẹ gbe enọ i bi yoẹme kẹ usi uwoma kpahe Olori mai Jesu hu.” Eviavia uzou avọ 19 o dhesẹ Jesu inọ ọ kobaro kẹ egbaẹmo obọ odhiwu nọ e be nyaze te họre “arao ojihẹ na gbe ivie otọakpọ na avọ egbaẹmo rai.” (2Tẹ 1:6-8; Ev 19:11-21) A jọ eruẹaruẹ dhesẹ “ogbotu obuobu” nọ ọ te zọ evaọ uye yena. (Ev 7:9, 14)—Rri AMAGIDỌN.

• Uyoyou nọ o rẹ hiẹ hẹ.

  Evaọ eria buobu a fa riẹ no ẹme Hibru nọ a re se cheʹsedh ze, yọ u dhesẹ uyoyou nọ a re wo kẹ ohwo fiki eyaa nọ ohwo ọ ya, oruọzewọ, ẹtalamu gbe usu okpekpe. A rẹ mae rehọ iẹe ta kpahe uyoyou Ọghẹnẹ kẹ ahwo-akpọ, rekọ a rẹ jẹ rehọ iẹe ta kpahe uyoyou nọ ahwo-akpọ a re dhesẹ kẹ ohwohwo.—Ọny 34:6; Ru 3:10.

• Uzei; Onware.

  Nọ izei erao, a jẹ hae rehọ ae da ame hayo udi, yọ a jẹ hai ku ewhri, ame-ugbẹ gbe idẹ fihọ ae eva, a jẹ hae rehọ ae kporo ile hayo fu ei ro ru ahwo riẹ kpahe oware jọ. (1Sa 16:1, 13; 1Iv 1:39; Iz 9:2) Ẹsibuobu, a rẹ rehọ “uzei” ro dhesẹ ẹgba, efikparobọ, gbe obokparọ.—Izi 33:17; Mae 4:13; Zẹk 1:19.

• Uzi.

  Nọ a te kere ubiẹme ọsosuọ riẹ kpokpoko, o rẹ mai dikihẹ kẹ uzi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ Mosis kẹ na hayo ebe isoi ọsosuọ Ebaibol na. Nọ a tẹ rọ ibiẹme esese ọvo kere iei, o sai dikihẹ kẹ uzi ovuovo nọ o rrọ Uzi Mosis na hayo oware nọ ugogo uzi jọ u kiekpahe.—Ik 15:16; Izi 4:8; Mt 7:12; Gal 3:24.

• Uzi Mosis.

  Uzi nọ Jihova ọ rehọ ẹkwoma Mosis kẹ ahwo Izrẹl evaọ udhude Saena evaọ 1513 B.C.E. Ẹsibuobu a re se ebe isoi ọsosuọ Ebaibol na Uzi na.—Jos 23:6; Luk 24:44.

• Uzou ipila.

  Obehru upila nọ a ru onaa họ. Izou ipila ilogbo e jọ ehru ipila ivẹ nọ a se Jekin avọ Boaz nọ e jọ aro etẹmpol Solomọn na. (1Iv 7:16)—Rri Ẹme-Ofiba B8.

W

• Wholo.

  Otọ ẹme Hibru nọ a fa “wholo” na họ “re a rọ ewhri (hayo eware itieye na) wholo oware.” A jẹ hae rehọ ewhri wholo ohwo hayo oware ro dhesẹ nọ a rehọ e riẹ mudhe kẹ obọdẹ iruo. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, a rehọ ẹme na ta kpahe ẹzi ọfuafo na nọ a ku kuọ enọ a salọ nọ i ti kpohọ odhiwu.—Ọny 28:41; 1Sa 16:13; 2Kọ 1:21.

Y

• Yufretis.

  Ethẹ nọ ọ mai theri jẹ mai wo erere kẹ ahwo evaọ ofẹ ẹkpẹlobọ ukiediwo-ọre Esia, ọ tẹ jẹ rrọ ọvo jọ evaọ usu ithẹ ilogbo ivẹ nọ e rrọ Mẹsopotemia. Obe Emuhọ 2:14 a jọ kake fodẹ iẹe evaọ usu ithẹ ene ọgbọ Idẹn. Ẹsibuobu a re sei “Ethẹ na.” (Emu 31:21) Oye o jọ uwhru ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre ẹkwotọ nọ a kẹ Izrẹl. (Emu 15:18; Ev 16:12)—Rri Ẹme-Ofiba B2.

• Yurim avọ Tumim.

  Ekwakwa nọ ozerẹ okpehru na ọ jẹ hae rọ gwọlọ otọ oware wọhọ epanọ a rẹ rọ ẹta ru re na, re ọ riẹ oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ ẹme jọ ọ tẹ rrọ otọ nọ ahwo orẹwho na a gwọlọ uyo riẹ mi Jihova. A jẹ hai fi Yurim avọ Tumim na họ ẹwẹ-ohọ igbama ozerẹ okpehru na oke nọ ọ be ruọ eva uwou-udhu na. O wọhọ nọ a se rai ba eroruiruo nọ ahwo Babilọn a raha Jerusalẹm.—Ọny 28:30; Neh 7:65.

Z

• Zayọn; Ugbehru Zayọn.

  Odẹ okpẹwho adhẹzọ ahwo Jebus nọ o jọ oria ukpehru evaọ ofẹ ẹkpẹlobọ obọze ovatha-ọre Jerusalẹm. Nọ Devidi o fi ei kparobọ no, ọ tẹ bọ uwou uvie riẹ fihọ etẹe, a te sei “Okpẹwho Devidi.” (2Sa 5:7, 9) Zayọn o zihe ruọ ugbehru nọ o rrọ ọrẹri gaga kẹ Jihova evaọ okenọ Devidi ọ wọ etehe ọvọ na kpohọ etẹe. Uwhremu na, a tẹ jẹ rehọ odẹ na se oria nọ etẹmpol na ọ jọ re evaọ Ugbehru Moraya, yọ ẹsejọ a se okpẹwho Jerusalẹm soso Zayọn re. Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, a rọ odẹ na ta ẹme ro dhesẹ eware efa.—Ol 2:6; 1Pi 2:6; Ev 14:1.

• Ziv.

  Odẹ nọ a jẹ kaki se amara avọ ivẹ ukeledẹ egagọ ahwo Ju, gbe amara avọ eree ukeledẹ iruẹru obọrai. U re muhọ evaọ udevie Ane rite udevie Asoi. A se rie Iya evaọ Talmud ọrọ ahwo Ju gbe evaọ eware efa nọ a kere okenọ ahwo Ju a no igbo Babilọn ze no. (1Iv 6:37)—Rri Ẹme-Ofiba B15.

• Zus.

  A rehọ e riẹ fihọ ọghẹnẹ nọ ọ mae rro evaọ usu eghẹnẹ ibuobu nọ ahwo Griki a jẹ gọ. Evaọ Listra, a rehọ fiki ororothọ ta nọ Banabas yọ ọghẹnẹ nọ a re se Zus. A jọ oria jọ nọ o kẹle Listra gwọlọ ku eware anwae jọ nọ a kere eme nana fihọ “izerẹ Zus” gbe “Zus ọghẹnẹ-ọre na.” Okọ nọ Pọl ọ ro evaọ ukoliko Mọlta u wo oka nana “Emezae Zus,” koyehọ ijime nọ a re se Castor avọ Pollux.—Iru 14:12; 28:11.