Ithihakọ Evaọ Otọ Edawọ O rẹ Wha Ujiro Se Jihova
‘Otẹrọnọ wha riẹ ru wha jẹ be ruẹ uye riẹ, wha te thihakọ, wha re wo ajiri evaọ obọ Ọghẹnẹ.’—1 PITA 2:20.
1. Nọ o rrọ Ileleikristi kpobi oja re a rria te omarọkẹ rai na, didi enọ u fo nọ ma re roro kpahe hrọ?
ILELEIKRISTI a roma mudhe kẹ Jihova yọ a gwọlọ ru oreva riẹ. Re a rria te omarọkẹ rai, a be dawo uthoma rai lele ithihi Oriwiruo rai, Jesu Kristi, je se isẹi kẹ uzẹme na. (Matiu 16:24; Jọn 18:37; 1 Pita 2:21) Dede na, Jesu avọ ahwo ẹrọwọ efa a rehọ uzuazọ rai kẹ je whu kẹ ẹrọwọ rai. Kọ onana u dhesẹ nnọ Oleleikristi kpobi o re whu kẹ ẹrọwọ riẹ?
2. Ẹvẹ Ileleikristi a rri edawọ gbe uye-oruẹ?
2 Wọhọ Ileleikristi, a tuduhọ omai awọ nnọ ma kru ẹrọwọ ri bọwo ẹdẹ uwhu, o nwane rọnọ ma re whu fiki ẹrọwọ mai hi. (2 Timoti 4:7; Eviavia 2:10) Onana u dhesẹ nọ dede nọ u re no omai eva ze re ma ruẹ uye—yọ u te fo tube whu dede—kẹ ẹrọwọ mai, o rrọ isiuru mai re ma ruẹ uye je whu hu. O rẹ were omai re ma ruẹ uye he, yọ edada hayo omovuọ o rẹ wha uvumọ awere s’omai hi. Dede na, fikinọ ma bi rẹro edawọ gbe ukpokpoma, u fo re ma roro ziezi kpahe oghẹrẹ owọ nọ ma rẹ jẹ otẹrọnọ utioye o via k’omai.
Ekru Ẹrọwọ Evaọ Otọ Ẹdawọ
3. Iriruo Ebaibol vẹ orọ oghẹrẹ owọ nọ a jẹ kpahe ukpokpoma whọ rẹ sae fodẹ? (Rri ẹkpẹti na “Owọ nọ A Jẹ Kpahe Ukpokpoma,” evaọ ẹwẹ-obe nọ o lele ọnana.)
3 Evaọ Ebaibol na, ma ruẹ iriruo buobu nọ i dhesẹ owọ nọ idibo Ọghẹnẹ evaọ oke anwae a jẹ okenọ a rẹriẹ ovao ku iyero nọ i fi uzuazọ rai họ awa. Owọ sa-sa nọ a jẹ o rrọ oriruo nọ ọ rẹ kpọ Ileleikristi nẹnẹ otẹrọnọ a rẹriẹ ovao ku use-abọ itieye na. Roro kpahe ikuigbe nọ e rrọ ẹkpẹti na “Owọ nọ A Jẹ Kpahe Ukpokpoma,” re whọ ruẹ oware nọ whọ rẹ sai wuhrẹ no enana ze.
4. Eme ma rẹ sae ta kpahe owọ nọ Jesu gbe idibo ẹrọwọ efa a jẹ okenọ a jọ otọ ẹdawọ?
4 Dede nọ Jesu gbe idibo ẹrọwọ erọ Ọghẹnẹ efa a j’owọ sa-sa kpahe ukpokpoma nya lele epanọ uyero na o jọ, o rrọ vevẹ inọ a nwane b’aro sa ukpokpoma ha. Nọ a tẹ rẹriẹ ovao dhe uyero imuozọ, a wo udu rekọ avọ oma oyọrọ. (Matiu 10:16, 23) Ute rai họ re a wha iruo usiuwoma ota na haro jẹ yọrọ ẹgbakiete rai kẹ Jihova. Owọ nọ a jẹ kpahe iyero sa-sa o rrọ oriruo kẹ Ileleikristi nẹnẹ enọ e be rẹriẹ ovao ku edawọ gbe ukpokpoma.
5. Didi ukpokpoma u du lahwe evaọ Malawi evaọ etoke ikpe ọ 1960, kọ didi owọ Isẹri nọ e jọ obei a jẹ?
5 Evaọ oke mai na, ahwo Jihova a nya ku iyero ọbẹwẹ ọgaga no fiki ẹmo, awhaha, hayo ukpokpoma. Wọhọ oriruo, evaọ etoke ikpe ọ 1960, a kpokpo Isẹri Jihova gaga evaọ Malawi. A raha Egwa Uvie, iwou, idhu, gbe ekọ rai, eware nọ a wo kpobi. A kpe rai ukpe ẹsọ je gboja nọ a re gbiku riẹ hẹ kẹ ai. Didi owọ inievo na a jẹ? Idu buobu rai e dhẹ no iwhre rai. Ibuobu e dhẹ dhere ẹwọ, efa e tẹ dhẹ kpohọ Mozambique nọ o kẹle rai. Dede nọ ahwo ẹrọwọ buobu a whu, efa a dhẹ no oria ọza na, onọ o jọ owojẹ areghẹ evaọ oke oyena. Evaọ ere oruo, inievo na a lele oriruo nọ Jesu gbe Pọl a fihọ otọ.
6. Didi oware inievo obọ Malawi a gbabọkẹ hẹ ghelọ ukpokpoma ogaga?
6 Dede nọ inievo Malawi a kwa no iwhre rai hayo dhẹ dhere, a gwọlọ je lele ọkpọvio Ọghẹnẹ jẹ jọ ototọ ruabọhọ iruẹru Ileleikristi rai te epanọ uvẹ u rovie kẹ ai te. Eme o no rie ze? A n’iyẹrẹ iwhowho Uvie 18,519 taure awhaha iruo rai o tẹ te roma via evaọ 1967. Dede nọ imuẹwho na o gbẹ jariẹ yọ ibuobu e dhẹ kpohọ Mozambique no, evaọ 1972 a n’iyẹrẹ ẹvi ọkpokpọ nọ ọ mai kpehru kpobi ọrọ iwhowho-uvie 23,398. A tẹ ghale ae, omomọvo ọ rehọ euwa 16 ta usiuwoma k’amara k’amara. Ababọ avro, iruo rai e wha ajiri se Jihova, yọ oghale Jihova o jọ kugbe inievo ẹrọwọ eyena evaọ oke obẹbẹ oyena.a
7, 8. Didi eware jọ e rẹ lẹliẹ ejọ daji ẹwho rai, dede nọ ọwọsuọ ọ be wha ebẹbẹ ze?
7 Evaọ abọdekọ riẹ, evaọ erẹwho nọ ọwọsuọ ọ be jọ wha ebẹbẹ ze, inievo jọ a rẹ sae j’iroro nnọ a bi no ẹwho na ha, dede nọ a wo uvẹ nọ a sai ro ru ere. Re a dhẹ no ẹwho o rẹ sai furie ebẹbẹ jọ, rekọ o sae wha ebẹbẹ efa ze. Wọhọ oriruo, kọ a sae te jọ kẹle okugbe-inievo Ileleikristi na re a seba ẹjọ goli evaọ abọ-ẹzi? Kọ a sai ti kpohọ iwuhrẹ gbe usiuwoma nọ a be daoma dada awọ muotọ evaọ ẹwho ọkpokpọ na, otẹrọnọ a dhẹ kpohọ ẹwho efe hayo onọ uvẹ ilale eware iwo o dafia?—1 Timoti 6:9.
8 Amọfa a rẹ jiroro nnọ a be kwa ha keme a wo ọdawẹ kpahe ewoma abọ-ẹzi inievo rai. A rẹ salọ nọ a be jariẹ re a rẹriẹ ovao dhe uyero na re a ruẹse ruabọhọ ẹta usiuwoma evaọ ẹwho rai re a jẹ jọ ehri uduotahawọ kẹ ibe egegagọ. (Ahwo Filipai 1:14) Ẹkwoma ẹsalọ otiọye na, ahwo jọ a tube fi obọ họ nọ a ro wo obokparọ ekọto no evaọ ẹkwotọ rai.b
9. Didi eware ohwo o re roro kpahe ọ tẹ be j’iroro ẹdaji hayo ẹdhẹ no ẹwho fiki ukpokpoma?
9 Re a daji hayo re a kwa—yọ ẹme obọ ohwo. Dede na, ohwo ọ rẹ jọ olẹ yare ọkpọvio Jihova taure ọ tẹ te jiroro yena. Rekọ, onọ ma salọ kpobi, ma rẹ kareghẹhọ eme ọ Pọl ukọ na: ‘Mai kpobi ma ti gu ọvuọ ẹkẹunu riẹ kẹ Ọghẹnẹ.’ (Ahwo Rom 14:12) Wọhọ epanọ ma jọ obehru muẹrohọ na, oware nọ Jihova ọ gwọlọ họ omomọvo idibo riẹ o re kru ẹrọwọ evaọ otọ iyero kpobi. Idibo riẹ jọ a rẹriẹ ovao ku edawọ gbe ukpokpoma nẹnẹ; odẹnotha o sae via kẹ amọfa. Edawọ sa-sa i ti te ohwo kpobi, ohwo ọvo o re rẹro nọ o bi noi hi. (Jọn 15:19, 20) Wọhọ idibo Jihova nọ e roma mudhe no, ma rẹ sai ku uzou no use-abọ ehrugbakpọ na ha onọ u kpomahọ erufuọ odẹ Jihova gbe ẹkpare kpehru esuo riẹ.—Izikiẹl 38:23; Matiu 6:9, 10.
“Wha Rehọ Eyoma Hwosa Eyoma kẹ Ohwo Ọvo Ho”
10. Emamọ oriruo vẹ Jesu avọ ikọ na a fihọ k’omai evaọ okenọ ma tẹ rrọ otọ otunyẹ gbe ọwọsuọ?
10 Ehri-uzi ologbo jọ nọ ma re wuhrẹ no owọ nọ Jesu gbe ikọ na a jẹ evaọ otọ otunyẹ họ ma re ru enọ i bi kpokpo omai na kele vievie he. Ma jọ Ebaibol na ruẹ uvumọ oria nọ u dhesẹ nnọ Jesu hayo ilele riẹ a si uzou koko re a kpare so hayo họre enọ i je kpokpo ai hi. Ukpoye, Pọl ukọ na ọ hrẹ Ileleikristi nọ: “Wha rehọ eyoma hwosa eyoma kẹ ohwo ọvo ho. . . . Iyoyou, whai ọvo a kioja kẹ oma rai hi, rekọ wha vueiwa kẹ ofu Ọghẹnẹ; keme a kere nọ, ‘Orukele na ọmẹ, me re ru kele, ere Ọnowo ọ tare.’ ” Ofariẹ, “wha rọ eyoma kpare obọ họ, rekọ rehọ uwoma ru uyoma re.”—Ahwo Rom 12:17-21; Olezi 37:1-4; Itẹ 20:22.
11. Eme ogbiku jọ ọ ta kpahe uruemu Ileleikristi ọsosuọ na kpahe egọmeti?
11 Ileleikristi ọsosuọ na a lele ohrẹ oyena. Evaọ obe riẹ The Early Church and the World, ogbiku na Cecil J. Cadoux o dhesẹ uruemu Ileleikristi na kpahe egọmeti na evaọ etoke ikpe ọ 30-70 C.E. O kere nọ: “Uvumọ imuẹro e riẹ hẹ inọ Ileleikristi etoke nana a rehọ ohọre mugba kẹ ukpokpoma. Oria nọ a ru ba kpobi họ eme nọ a rẹ rọ fa isu na ovao hayo bru rai abọ dhe ẹkwoma ẹdhẹ nọ a rẹ dhẹ no ẹwho. Dede na, owọ nọ Ileleikristi a jẹ kpahe ukpokpoma o jọ owowa, rekọ a se thahethahe nnọ a re koko izi egọmeti hi enọ a riẹ nnọ e wọso ẹmeoyo rai kẹ Kristi.”
12. Fikieme o rọ mai woma re ma thihakọ uye-oruẹ viukpenọ ma re ru kele?
12 Kọ uruemu oma-ufihotọ utioye na yọ oware areghẹ? Kọ a te fi oma h’otọ ere, o gbẹ te nwane jọ lọlọhọ kẹ enọ e gwọlọ rọ ẹro rue rai hi re a v’abọ tu ai? Kọ o gbẹ rrọ oware areghẹ re ohwo ọ thọ oma riẹ? No eriwo ohwo-akpọ ze, oyena o sae jọ edhere nọ o kiehọ. Dede na, wọhọ idibo Jihova, ma wo udu inọ elele ọkpọvio Jihova evaọ eme kpobi họ edhere nọ ọ mai woma. Ma rẹ kareghẹhọ eme ọ Pita: ‘Otẹrọnọ wha riẹ ru wha jẹ be ruẹ uye riẹ, wha te thihakọ, wha re wo ajiri evaọ obọ Ọghẹnẹ.’ (1 Pita 2:20) Ma wo udu inọ Jihova ọ riẹ ziezi kpahe uyero na yọ ọ te kẹ uye na uvẹ re u siotọ bẹdẹ bẹdẹ hẹ. Ẹvẹ oyena o sai ro mu omai ẹro? Jihova ọ ta kẹ ahwo riẹ nọ a jọ igbo evaọ Babilọn nnọ: “Ọnọ rehọ obọ te owhẹ ọ rehọ obọ te ọmọ-ẹro mẹ.” (Zekaraya 2:8) Ẹvẹ ohwo ọ rẹ fọ kri te a tẹ be r’obọ te ọmọ-ẹro riẹ? Jihova ọ te kẹ omofọwẹ evaọ ẹruoke riẹ. Oyena u muẹro.—2 Ahwo Tẹsalonika 1:5-8.
13. Fikieme Jesu o ro fi oma h’otọ re ewegrẹ i mu ei?
13 Evaọ abọ nana, ma sai fiẹro họ Jesu wọhọ oriruo mai. Okenọ ọ kẹ ewegrẹ riẹ uvẹ re a mu ei evaọ ọgbọ Getsemane, orọnikọ ọ rẹ sae thọ oma riẹ hẹ hẹ. Evaọ uzẹme, ọ ta kẹ ilele riẹ nọ: “Manikọ wha roro nọ mẹ rẹ sae lẹ Ọsẹ mẹ, nọ o re vi ogbaẹmo ikọ obọ odhiwu nọ i bu vi ẹko ikpegbivẹ se omẹ hẹ? Kọ otẹrọ ere, ẹvẹ ekere na ọ rẹ rọ gba, e nọ e ta nọ, ere o rẹ jọ hrọ?” (Matiu 26:53, 54) Erugba oreva Jihova o mae jọ Jesu oja, o tẹ make gwọlọ nnọ ọ rẹ ruẹ uye. O fi eva kpobi họ eme eruẹaruẹ olezi ọrọ Devidi na: “Who ti siobọno omẹ kẹ Ẹri hi; hayo whọ te jọ ọrẹri ra ọ ruẹ Ọgọdọ họ.” (Olezi 16:10) Ikpe buobu evaọ obaro, Pọl ukọ na ọ ta kpahe Jesu nọ: “Ọ rehọ fiki oghọghọ nọ a kẹ riẹ ro thihakọ [ure oja, NW ], ọ daozọ omovuọ họ, ọ tẹ keria obọze akaba uvie Ọghẹnẹ.”—Ahwo Hibru 12:2.
Oghọghọ ọrọ Erufuọ Odẹ Jihova
14. Eme họ oghọghọ nọ o kẹ Jesu ẹgba evaọ oke edawọ riẹ kpobi?
14 Eme họ oghọghọ nọ o kẹ Jesu ẹgba evaọ oke ẹdawọ nọ ọ mae ga kpaobọ na? Evaọ usu idibo Jihova kpobi, Jesu, Ọmọ oyoyou Ọghẹnẹ, họ ọnọ Setan ọ mai fiẹro họ. Fikiere ẹgbakiete nọ Jesu o re kru evaọ otọ odawọ o rẹ jọ uyo nọ o mae rro kẹ ẹpoviẹ nọ Setan ọ poviẹ Jihova. (Itẹ 27:11) Kọ whọ sai roro oghọghọ gbe evevọwẹ nọ Jesu o wo okenọ a kpare iẹe ze no? Ẹvẹ eva e were riẹ te, nọ ọ ruẹ nnọ o ru iruo nọ a kẹ riẹ gba no wọhọ ohwo ọgbagba evaọ ẹkpare kpehru esuo Jihova gbe erufuọ odẹ Riẹ! Fibae, ẹkeria “obọze akaba uvie Ọghẹnẹ” yọ ọghọ ologbo gbe ehri oghọghọ nọ o mae rro kpobi kẹ Jesu.—Olezi 110:1, 2; 1 Timoti 6:15, 16.
15, 16. Ukpokpoma evega vẹ Isẹri nọ e jọ Sachsenhausen a thihakọ riẹ, kọ eme ọ kẹ rai ẹgba nọ a ro thihakọ?
15 Rọ kẹ Ileleikristi, o rrọ oware oghọghọ re re a wo abọ evaọ erufuọ odẹ Jihova ẹkwoma akọ nọ a re thihi evaọ oke edawọ gbe ukpokpoma, evaọ aruorokele Jesu. Oriruo jọ họ orọ Isẹri nọ e rioja evaọ ega uye Sachsenhausen imuozọ na jẹ zọ vrẹ onya uwhu akọriọ eva ekuhọ Ẹmo Akpọ II. Evaọ etoke onya na, idu ahwo buobu nọ e jọ uwou-odi a whu fiki ekpahe, ẹyao, gbe ohọo, isoja Nazi a rehọ eware tehe ejọ kpe fihọ akotọ edhere. Isẹri na, enọ i bu te 230, ai kpobi a zọ ẹkwoma ebigba ohwohwo gbe obọ nọ a fihọ kẹ ohwohwo avọ uzuazọ rai nọ a fihọ ọza.
16 Eme ọ kẹ Isẹri enana ẹgba nọ a ro thihakọ ukpokpoma evega itieye na? Nọ a t’uwou no, a te dhesẹ oghọghọ gbe uyere rai kẹ Jihova evaọ ọtamuo nọ a kere onọ uzoẹme riẹ o rrọ “Ọtamuo ọrọ Isẹri Jihova 230 nọ i no erẹwho ezeza ze, enọ i kokohọ owhawho jọ kẹle Schwerin evaọ Mecklenburg.” A jọ ọtamuo ta nọ: “Oke odawọ ukrẹkri o vrẹ no yọ enọ e zọ, nọ a si no erae ze, wọhọ odẹme, a tube wo ore erae evaọ oma rai hi. (Rri Daniẹl 3:27.) Ukpoye, a vọ avọ ẹgba gbe ogaga no obọ Jihova ze, yọ a be hẹrẹ izi ekpokpọ no obọ Ovie na ze re a wha isiuru Uvie na h’aro.”c
17. Didi oghẹrẹ edawọ ahwo Ọghẹnẹ a be rẹriẹ ovao ku nẹnẹ?
17 Wọhọ ahwo ẹrọwọ 230 na, a rẹ sae dawo ẹrọwọ mai re, dede nọ ma ri thihakọ “te oria uwhu” hu. (Ahwo Hibru 12:4) Rekọ edawọ e sae jọ oghoghẹrẹ. O sae jọ ẹkoko no obọ ibe emọ-eklase ze, hayo o sae jọ otunyẹ ọhwa re a bru igberẹ hayo ru eyoma ọfa jọ. Ofariẹ, ọtamuo re a kẹnoma no azẹ, re a rọo evaọ Olori na ọvo, hayo re a yọrọ ọmọ fihọ ukoko na evaọ uviuwou nọ a jọ rrọ egagọ sa-sa, o rẹ sae wha otunyẹ gbe edawọ egaga ze ẹsejọ.—Iruẹru 15:29; 1 Ahwo Kọrint 7:39; Ahwo Ẹfẹsọs 6:4; 1 Pita 3:1, 2.
18. Didi imuẹro ma wo inọ ma rẹ sai thihakọ edawọ nọ e mae ga kpobi?
18 Dede na, makọ odawọ nọ u re bru omai ze, ma riẹ nnọ ma be ruẹ uye fikinọ ma bi fi Jihova gbe Uvie riẹ họ oria ọsosuọ, yọ ma be rehọ iẹe wọhọ uvẹ-ọghọ gbe oghọghọ re ma ru ere. Ma bi wo udu no eme uduotahawọ Pita na ze: “Otẹrọnọ a be rọ owhẹ se ọliọ fiki odẹ Kristi, who wo oghale, keme yọ ẹzi oruaro avọ orọ Ọghẹnẹ erọ owhẹ oma.” (1 Pita 4:14) Evaọ ogaga ẹzi Jihova, ma wo ẹgba nọ ma re ro thihakọ evaọ otọ edawọ nọ e mae ga, rọkẹ oruaro gbe ujiro riẹ.—2 Ahwo Kọrint 4:7; Ahwo Ẹfẹsọs 3:16; Ahwo Filipai 4:13.
[Oruvẹ-obotọ]
a Eware nọ e via evaọ etoke ikpe ọ 1960 na yọ emuhọ gheghe ọrọ ukpokpoma ojihẹ nọ u te Isẹri na evaọ Malawi, onọ o j’otọ te enwenọ ikpe 30. Whọ tẹ gwọlọ se iku na kpobi, rri 1999 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, ẹwẹ-obe avọ 171-212.
b Rri uzoẹme na “Okọto Ukpehru O Kpare Egagọ Uzẹme Kpehru Evaọ ‘Ẹkwotọ Ararat,’ ” evaọ Uwou-Eroro Na ọrọ April 1, 2003 (ọrọ Oyibo), ẹwẹ-obe avọ 11-14.
c Whọ tẹ gwọlọ se eme ọtamuo nana kpobi, rri 1974 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, ẹwẹ-obe avọ 208-209. Eme nọ ohwo jọ nọ ọ zọ no onya na ze ọ ta e rrọ Uwou-Eroro Na ọrọ January 1, 1998 (ọrọ Oyibo), ẹwẹ-obe avọ 25-29.
Kọ Whọ Sae k’Iyo Nana Vevẹ?
• Ẹvẹ Ileleikristi a rri uye-oruẹ gbe ukpokpoma?
• Eme ma rẹ sai wuhrẹ no owọ nọ Jesu gbe ahwo ẹrọwọ efa a jẹ evaọ otọ odawọ ze?
• Fikieme o rọ rrọ oware areghẹ re ma seba erukele okenọ a te bi kpokpo omai?
• Didi oghọghọ o kẹ Jesu ẹgba evaọ oke edawọ riẹ, kọ eme ma rẹ sai wuhrẹ no onana ze?
[Ẹkpẹti/Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 25]
Owọ nọ A Jẹ Kpahe Ukpokpoma
• Taure isoja Herọd a te ti te Bẹtlẹhẹm re a kpe emezae kpobi nọ e rrọ ikpe ivẹ ziọ otọ, evaọ otọ ọkpọvio ẹnjẹle Josẹf avọ Meri a rehọ Jesu ọmọfofa na dhẹ kpohọ Ijipti.—Matiu 2:13-16.
• Ẹsibuobu evaọ etoke odibọgba Jesu, ewegrẹ riẹ a jẹ gwọlọ kpei fiki isẹri-ise ẹgba riẹ. Oke na kpobi Jesu ọ va rai abọ.—Matiu 21:45, 46; Luk 4:28-30; Jọn 8:57-59.
• Okenọ isoja gbe iletu e ziọ ọgbọ Getsemane ti mu Jesu, isiava o dhesẹ oma riẹ kẹ ae inọ: “Mẹ họ ọye.” Ọ tubẹ ta kẹ ilele riẹ inọ a họre kẹe he jẹ kẹ ahwo ugbarugba na uvẹ nọ a rọ whae vrẹ.—Jọn 18:3-12.
• Evaọ Jerusalẹm, a mu Pita gbe amọfa, a tẹ fae, a tẹ kpokpa họ ae abọ nnọ a siọ ẹme ba ẹta evaọ odẹ Jesu. Ghele na, nọ a si obọ no ai no, a “tẹ nyavrẹ . . . , [yọ] kẹdẹ kẹdẹ a jẹ jọ eva uwou egagọ-ode gbe obọ uwou seri uwuhrẹ Jesu Kristi họ họ.”—Iruẹru 5:40-42.
• Okenọ Sọl, ọnọ o zihe ruọ Pọl ukọ na, ọ riẹ nnọ ahwo Ju evaọ Damaskọs a gbẹgwae re a kpei, inievo na a te fi ei họ ekete a tẹ rọ eghogho jọ nọ ọ rrọ ugbẹhẹ okpẹwho na si ei fihọ otọ evaọ aso, ọ tẹ dhẹ.—Iruẹru 9:22-25.
• Ikpe jọ evaọ obaro, Pọl ọ kpare ẹdhọ riẹ bru Siza, dede nọ Fẹstọs Ọba na gbe Agripa Ovie na a jọ obọ riẹ ruẹ “oware ovuovo nọ u te uwhu hayo ekarọ họ.”—Iruẹru 25:10-12, 24-27; 26:30-32.
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 26, 27]
Dede nọ a dhẹ no ẹwho fiki ukpokpoma ogaga, idu buobu Isẹri ẹrọwọ erọ Malawi a rọ oghọghọ ruabọhọ iruo Uvie na
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 27]
Oghọghọ erufuọ odẹ Jihova o thọ ahwo ẹrọwọ nana vrẹ onya uwhu gbe ega uye Nazi
[Ọnọ o wo uwoho]
Onya uwhu: KZ-Gedenkstätte Dachau, courtesy of the USHMM Photo Archives
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 28]
Edawọ gbe otunyẹ e sae jọ oghoghẹrẹ