Uzou 5
Kọ Ebaibol na O Ghine No Obọ Ọghẹnẹ ze?
1. Fikieme o jẹ vọ avọ iroro re ma rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ k’omai ovuẹ kpahe oma riẹ?
KỌ JIHOVA ỌGHẸNẸ ọ k’omai ovuẹ kpahe oma riẹ? Kọ ọ ta k’omai kpahe eware nọ o ru no gbe enọ ọ jiroro nọ o re ti ruẹ? Ọsẹ nọ o you emọ riẹ ọ rẹ ta eware buobu kẹ ae. Yọ ro no eware nọ ma ruẹ no ze, Jihova ọ ghinẹ rọ ọsẹ oyoyou.
2. (a) Didi edhere o ziezi jọ Jihova ọ rẹ rọ ta k’omai kpahe oma riẹ? (b) Didi enọ jọ onana u se ze?
2 Ẹvẹ Jihova ọ sae rọ rehọ ovuẹ kẹ ahwo akpọ nọ a be ria abọ buobu otọakpọ na gbe eva etoke buobu? Edhere o ziezi jọ nọ o re ro ruei họ o re kere obe jọ nọ orẹ vọ kai kpobi. Kọ Ebaibol na yọ Obe utioye nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze? Ẹvẹ ma sae rọ riẹ sọ o rọ ere?
OBE OFA O WỌHỌ EBAIBOL NA HA
3. Edhere ọvẹ jọ Ebaibol na ọ rọ viodẹ gaga?
3 Otẹrọnọ Ebaibol ghinọ obọ Ọghẹnẹ u nọ ze, ma re rẹro nọ o rẹ jọ obe nọ o mae viodẹ kpobi. O rọ ere? Ẹhẹ, yọ eware buobu e soriẹ ze. Orọ ọsosuọ, o kpako gaga no; who re rẹro nọ Ẹme Ọghẹnẹ kẹ ahwo akpọ yọ oware nọ a re kere omoke kakao nọ ovrẹ no ho, manikọ ere he? Ekere riẹ o muhọ oware wọhọ ikpe 3,500 nọ e vrẹ no eva ẹvẹrẹ Hibru. Kẹsena, vrẹ ikpe 2,200 nọ e vrẹ no, a te mu ei họ ẹfa fihọ evẹrẹ efa. Nẹnẹ na enwene ohwo kpobi nọ ọ rọ otọakpọ na ọ rẹ sai se Ebaibol na eva ẹvẹrẹ riẹ.
4. Ẹvẹ a sae rehọ unu Ebaibol nọ a kere wawo orọ ebe efa?
4 Ofariẹ, obe ofa ovuovo nọ u go kẹle Ebaibol na eva unu ebe nọ a kere o riẹ hẹ. A sai se obe nọ “use-eki” evaọ oke nọ a bi ru idu riẹ. Dede, kukpe kukpe a bi ru ima Ebaibol na. Yọ eva ikpe buobu ze na idu ọ ima a ru no! Oria ovo o ruoma rọ otọakpọ na, make nnọ u sioma no kẹhẹ, nọ a rẹ jọ ruẹ Ebaibol na ha ha. Kọ o gbẹrọnọ utioye who re rẹro mi obe nọ oghine no obọ Ọghẹnẹ ze?
5. Didi oma odawọ jọ a jẹ gwọlọ rọ raha Ebaibol na?
5 Oware nọ u ru ẹvaha ologbo Ebaibol onana tubẹ viodẹ gaga na kọ epanọ ewegrẹ e jẹ rọ daoma re a rahiẹe. Kọ ma gbe rẹro nọ obe nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze i ru iruo Ẹdhọ i re mukpahiẹe? Onana o via no. A jẹ hẹ mahe Ebaibol gaga, yọ ahwo nọ a mu eva Ebaibol i se, a je kpe ai whu.
6. (a) Didi enọ jọ nọ i wo uzou gaga Ebaibol na ọ za? (b) Diẹse enọ i kere Ebaibol na e ta nọ a wo ovuẹ rai no ze?
6 Who re rẹro nnọ obe nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze o rẹ t’ẹme kpahe eware nọ i wouzou gaga nọ mai kpobi a rẹ gwọlọ riẹ kpahe. ‘Diẹse uzuazọ u nọ ze?’ ‘Fikieme ma jẹ rọ etenẹ?’ ‘Eme obaro o te wha tha?’ yọ ejọ enọ nọ o kpahe fihọ. Yọ o ta vevẹ nnọ ovuẹ nọ o riẹ na obọ Jihova Ọghẹnẹ u no ze. Omọvo ikere Ebaibol na ọ ta nọ: “Ẹzi Jihova ọ be rehọ omẹ t’ẹme, yọ ẹme riẹ ọ rọ ẹrọo mẹ.” (2 Samuẹle 23:2) Ọfa o kere: “Ọghẹnẹ o gie ẹwolo ku Ikereakere na kpobi.” (2 Timoti 3:16) Kọ nọ Ebaibol ọ ta vevẹ nọ ọye Ẹme Ọghẹnẹ na, u gbe fo re ma nabi riwiei sọ ọ ghinẹ rọ ere?
EPANỌ A RO KERE EBAIBOL NA
7. (a) Ono o kere Ebaibol na? (b) Kọ ẹvẹ a sae rọ ta nọ yọ Ẹme Ọghẹnẹ?
7 ‘Dede, kọ ẹvẹ Ebaibol na ọ sai ro no obọ Ọghẹnẹ tha nọ o rọ nọ ahwo a kere irie na?’ whọ sae nọ. Uzẹme, ole ahwo 40 a kere Ebaibol na. Ahwo ọnana a rehọ obọ kere Ebaibol na ajokpa Izi Ikpe na nọ Ọghẹnẹ ọvo o kere fihọ ẹwẹ utho ẹkwoma ẹzi ọfuafo riẹ. (Ọnyano 31:18) Dede, onana u ru eware nọ a kere na kao vi Ẹme Ọghẹnẹ hẹ. Ebaibol ọ faotọ riẹ: “Ahwo nọ ẹzi ọfuafo o mu ae a ta ẹme nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze.” (2 Pita 1:21) Ẹhẹ, wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ rehọ ẹzi ọfuafo ogaga riẹ rọ ma idhiwu, otọakpọ gbe eware nọ e be ria kpobi na, ere ọ rehọ e riẹ ro su ekere Ebaibol na.
8, 9. Didi iriruo jọ nẹnẹ na i re fiobọhọ k’omai riẹ otọ epanọ Ọghẹnẹ o ru nọ a je kere Ebaibol na?
8 Onana u te dhesẹ nọ omọvuọvo o wo eme nọ e rọ eva Ebaibol na, Jihova Ọghẹnẹ. Ọ rehọ ahwo ro kere ovuẹ na fihọ otọ, epanọ ohwo nọ o wo iruo ọ rẹ rehọ okereobe ro kere ileta. Okereobe na o re kere ileta na, rekọ iroro ohwo nọ o wo iruo na e rẹ jọ ileta na. Fikiere ileta na kọ e riẹ, orọnikọ e rọ okereobe na ha, epanọ Ebaibol na ọ rọ Obe Ọghẹnẹ, orọnikọ obe ahwo nọ o ro keriei hi.
9 Fiki nọ Ọghẹnẹ ọ ma iroro, u vẹro nọ o re bẹbẹ kẹe he re o fi ovuẹ họ iroro idibo riẹ nọ a re kere fihotọ. Makọ nẹnẹ na ohwo ọ sae keria eva uwou riẹ o ve wo evuẹ no ugbouthabọ ze ẹkwoma iredio hayo etehe-ughe. I rru gbe iwoho na e rẹ nya i gbo thethabọ ẹkwoma izi emama nọ Ọghẹnẹ ọ ma. Fikiere, o rẹ lọlọhọ re ma riẹotọ epanọ Jihova, ro no oria riẹ thethabọ eva obọ idhiwu, ọ sae ro su ahwo re a kere ovuẹ nọ ọ gwọlọ nọ ahwo akpọ a riẹ na fihotọ.
10. (a) Bro ebe e rọ Ebaibol na, kọ eteoke ọvẹ a ro kere ai? (b) Didi uzoẹme ulogbo jọ o dhẹ Ebaibol na no oka du oka?
10 Onọ u no rie ze họ Obe nọ u gbunu gaga. Evaọ uzẹme, emebe esese 66 e rọ eva Ebaibol na. Ẹme Grik na, biblia, nọ ẹme “Ebaibol” na o nọ ze, otọ riẹ họ “emebe esese.” Ebe hayo ileta enana, a kere i rai bu vrẹ ikpe 1,600, ri no 1513 B.C.E. ri te 98 C.E. Dede fiki nọ omọvo o wo eme nọ e riẹ e, ebe Ebaibol na kpobi e rọwo kugbe ohwo ohwo. Uzoẹme ovo na o dhẹ Ebaibol na kpobi no oka du oka, ọyehọ, nnọ Jihova Ọghẹnẹ ọ rẹ te rehọ eyero okiẹrẹe tha ẹkwoma uvie riẹ. Obe ọsosuọ, Emuhọ, ọ ta kpahe epanọ uwou aparadase u ro vru fiki ọwọsuọ mukpahe Ọghẹnẹ, yọ obe urere na Eviavia, o dhesẹ epanọ a ti ro ru otọakpọ wariẹ fihọ aparadase ẹkwoma esuo Ọghẹnẹ.—Emuhọ 3:19, 23; Eviavia 12:10; 21:3, 4.
11. (a) Didi evẹrẹ a ro kere Ebaibol na? (b) Didi abọ ilogbo ivẹ jọ a ghale Ebaibol na kpohọ, rekọ eme odhesẹ nọ i wo okugbe?
11 Ebe 39 ọsosuọ Ebaibol na ẹvẹrẹ Hibru a mai ro kere ae, amabọ kakao rai a rehọ Aramaik ro kere. Ebe 27 urere na, Grik a ro kere ai, ẹvẹrẹ nọ ahwo kpobi a jẹ jẹ eva oke nọ Jesu avọ Ilele riẹ a jọ otọakpọ na. Abọ ilogbo ivẹ Ebaibol enana a nabi se i nọ “Ikereakere Hibru” gbe “Ikereakere Grik.” Ro dhesẹ epanọ e rọwo kugbe ohwo hwo te, Ikereakere Grik na i se eme no Ikerakere Hibru na ze vi ẹse 365, e tẹ jẹ t’ẹme kpeze se ae unu 375 efa.
ERU EBAIBOL RE OTE AHWO KPOBI
12. Fikieme Jihova o je ru re a ru ọwariẹkere Ebaibol na?
12 Otẹrọnọ ikere ọsosuọ na evo eriẹ k’ẹvẹ kohwo kohwo ọ sai ro se Ẹme Ọghẹnẹ? A sai se he. Fikiere Jihova ọ tẹ ruẹrẹ fihọ re a ru ọwariẹkere ọ ikere Hibru ọsosuọ na. (Iziewariẹ 17:18) Wọhọ oriruo, a se ohwo nọ a re se Ẹzra nọ ọjọ “ọwena ọwariẹkere eva uzi Mosis, nọ Jihova Ọghẹnẹ ọ Izrẹl ọ kẹ.” (Ẹzra 7:6) Ere re, idu buobu ọwariẹkere ọ Ikereakere Grik na e jọ.
13. (a) Eme a gwọlọ re ahwo buobu a sai se Ebaibol na? (b) Oke ovẹ a ro ru efafa Ebaibol ọsosuọ?
13 Whọ sai se Hibru hayo Grik? Otẹrọnọ whọ sai se he, kọ yọ whọ sai se Ebaibol nọ a rọ obọ kere eva oke anwae he, enọ ejọ rai e gbẹ rọ nẹnẹ na. Fikiere, re whọ sai se Ebaibol na, ohwo jọ o re fi eme na họ ẹvẹrẹ nọ whọ riẹ. Efafa itiena ro no ẹvẹrẹ jọ kpohọ ọfa, u ru rie lọhọ nọ ahwo buobu efa a sai ro se Ẹme Ọghẹnẹ. Wọhọ oriruo, ole ikpe 300 re Jesu ọ tẹ te ria otọakpọ na Grik o te zihe ruọ ẹvẹrẹ nọ ahwo buobu a jẹ ta. Fikiere a te fi Ikereakere Hibru na họ Grik, muhọ ro no ukpe 280 B.C.E. Efafa enana a se rie “Sẹptuajint.”
14. (a) Fikieme isuegagọ jọ e jẹ rọ họre re a se Ebaibol na ba ẹfa? (b) Eme o dhesẹ nọ a fi enana kparobọ?
14 Uwhremuna, Latin o te ti zihe ruọ ẹvẹrẹ nọ ahwo buobu a jẹ ta, fikiere a tẹ fa Ebaibol na fihọ Latin. Rekọ nọ ikpe buobu na e be nyaharo, umutho ahwo kakao ọvo kọ aye a be sae ta Latin. Ahwo buobu kọ ẹvẹrẹ efa a be jẹ, wọhọ Arabik, French, Spanish, Portuguese, Jamane gbe Oyibo. Eva oke jọ isu egagọ Kathọlik a jẹ họre re a se Ebaibol na e fihọ evẹrẹ ahwo gheghe. A tubẹ jẹ mahe ahwo ọkpokpọ nọ a mu avọ Ebaibol. A je ru onana keme Ebaibol na o fere enyẹ iwuhrẹ erue gbe iruemu iyoma rai via. Rekọ, nọ oke o te nyaharo, a te fi isu egagọ enana kparobọ, koyehọ a mu Ebaibol na họ ẹfa fihọ evẹrẹ buobu jẹ vahiẹe eva inu buobu. Nẹnẹ na, a sai se Ebaibol na, oma riẹ kpobi hayo abọ jọ riẹ, eva evẹrẹ nọ i bu vi 1,700!
15. Fikieme u je woma re a wo efafa Ebaibol ekpokpọ?
15 Nọ ikpe na e te nya haro, a te mu efafa Ebaibol na buobu họ eruo evaọ ẹvẹrẹ ọvo na. Wọhọ oriruo, eva Oyibo ọvo efafa Ebaibol buobu e rọ. Fikieme? Kọ ọvo ogbe te? Whaọ, nọ ikpe e be nyaharo na ẹvẹrẹ o te bi nwene ruaro. Fikiere, whọ tẹ rehọ efafa Ebaibol anwae rọ wawo ekpokpọ, whọ rẹ ruẹ enwene eva ẹvẹrẹ na. Nọ e make be kẹ iroro evo na, who re muẹrohọ nnọ efafa nọ a kere kẹle na e mae lọhọ otọ ẹriẹ. Fikiere ma sae kẹ uyere kpahe efafa Ebaibol ekpokpọ, keme i re fi Ẹme Ọghẹnẹ họ ẹvẹrẹ ahwo kpobi nọ a rẹ sae riẹ otọ riẹ nẹnẹ na.
KỌ A NWENE EBAIBOL NA?
16. Fikieme ahwo jọ a jẹ rọwo nọ a nwene Ebaibol na no?
16 Rekọ whọ sae nọ: ‘Ẹvẹ o sai ro mu omai ẹro nnọ ovuẹ nọ o rọ Ebaibol mai nẹnẹ na họ onọ enọ i kere irie i wo nobọ Ọghẹnẹ ze?’ Kọ ọwariẹkere gbe ẹwariẹ ọwariẹkere eva ikpe udhusoi buobu, tobọ idu ikpe buobu na i gbe fi iruthọ buobu hiẹe? E, rekọ a duku iruthọ enana no, a tẹ kpọ ae vi eva efafa Ebaibol oke onana. Nẹnẹ na ovuẹ na ovo na nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ ahwo nọ a kaki keriei fihọ otọ. Eme họ oware imuẹro nọ u dhesẹ onana?
17. Didi oware imuẹro jọ o riẹ nọ u dhesẹ nọ a nwene Ebaibol na ha?
17 Whaọ, udevie 1947 avọ 1955 a te duku eware nọ a bi se Ikpulu Abade Owhowhu na. Ikpulu anwae enana i kugbe ọwariẹkere ọ Ikereakere ebe Hibru na. A kere ikpe rai nọ umuo ikpe 100 ri te 200 taore a te yẹ Jesu. Omọvo ikpulu na yọ ọwariẹkere obe Aizaya. Re a te ti duku onana ọwariẹkere obe Aizaya nọ o mai kpako nọ o jariẹ eva Hibru họ ọnọ a ru enwene ikpe 1,000 nọ a yẹ Jesu no. Nọ a jẹ rehọ ewariẹkere ivẹ enana rọ wawo a te duku nọ emehẹriẹ kakao evo e jọ eva rai, ibuobu rai emehẹriẹ kakao evaọ okeregba ibieme! Onana u te dhesẹ nọ eva etoke nọ ọ vrẹ ikpe 1,000 nọ a je ro ru ọwariẹkere emamọ enwene ọvuọvo o jariẹ hẹ!
18. (a) Ẹvẹ arọ ruẹrẹ iruthọ ahwo nọ a ru ọwariẹkere họ? (b) Eme a sae ta kpahe ẹgbagba Ikereakere Grik na?
18 Ọwariẹkere abọ Ikereakere Hibru na nọ e gbẹ rọ nẹnẹ na i bu vi 1,700. A tẹ nabe rehọ ọwariẹkere anwae enana rọ wawo ziezi umutho oruthọ nọ ahwo nọ a ru ọwariẹkere na a ru a re du ku ai a ve si ai no. Ere re, idu buobu ọwariẹkere Ikereakere Grik na e rọ, nọ ejọ rai e kpako te enwene oke Jesu avọ ikọ riẹ. Fikiere, epanọ Sir Frederic Kenyon ọ ta: “Otọhotọ urere nọ a hẹ rọ vravro kpahe sọ Ikereakere na i te omai obọ enwene epanọ e jọ oke nọ a kere ai, a si rie no.”—The Bible and Archaeology, ẹwẹobe 288, 289.
19. (a) Didi oriruo jọ ọrọ nọ a jẹ rọ gwọlọ fiba Ebaibol na? (b) Fikieme 1 John 5:7 epanọ o via eva efafa Ebaibol jọ o gbẹ rọ ere eva Ebaibol na ha?
19 Onana u dhesẹ nọ omaodawọ o jọ nọ a jẹ rọ gwọlọ nwene Ẹme Ọghẹnẹ hẹ hẹ. Utioye o jọ. Oriruo nọ a re muẹrohọ họ 1 Jọn 5:7. Evaọ King James Version ọ 1611 enẹ u se: “Keme evaọ obọ odhiwu imasa isisẹri, Ọsẹ na, Ẹme na, jegbe Ẹzi Ẹri na: yọ esa enana ọvo.” Dede na yọ eme enana e via eva ọwariẹkere anwae Ebaibol na ọvuọvo ho. Ohwo jọ nọ ọ jẹ gwọlọ wuhrẹ uwuhrẹ Esanerọvo ọye o fi rai hiẹe. Fiki nnọ u re vevẹ nọ eme enana e ghinẹ rọ abọ jọ Ẹme Ọghẹnẹ hẹ, ọkpọvio ọ tẹ te jọ no yọ eme eyena e gbẹ via eva Ebaibol ekpokpọ na ha.
20. Fikieme o jẹ sai mu omai ẹro nọ a sẹro Ebaibol na gbagba?
20 Fikiere ohwo kpobi nọ ọ ta nọ ovuẹ ọsosuọ nọ a kere fihọ Ebaibol na oye o gbẹ riẹ hẹ, yọ ọ riẹ eware uzẹme na ha. Jihova Ọghẹnẹ ọ thothọ Ẹme riẹ, orọnikọ ro no iruthọ ahwo nọ a ru ọwariẹkere ọvo ho, rekọ ro no omadawọ amọfa nọ a jẹ gwọlọ fi bae re. Ebaibol na omariẹ o kere eya Ọghẹnẹ nọ e ta nọ ọ rẹ te sẹro Ẹme riẹ gbagba te omai obọ nẹnẹ na.—Olezi 12:6; Daniẹl 12:4; 1 Pita 1:24, 25; Eviavia 22:18, 19.
KỌ EBAIBOL NA GHINỌ UZẸME?
21. Ẹvẹ Jesu o riwi Ẹme Ọghẹnẹ?
21 Jesu Kristi ọ jọ eva olẹ ta kẹ Ọghẹnẹ nọ: “Ẹme ra họ uzẹme.” (Jọn 17:17) Kọ eware uzẹme i fiobọhọ onana? A tẹ nabe kiẹ Ebaibol na riwi, a sai duku nọ ọ ghinẹ rọ uzẹme? Emọ-uwuhrẹ ikuigbe nọ a wuhrẹ Ebaibol na u gbe rai unu epanọ ọ gba te. Ebaibol ọ fodẹ edẹ je dhesẹ eware nọ a rẹ sae kiẹ riwi sọ uzẹme. Dao riwi iriruo jọ.
22-25. Didi umutho iriruo jọ i dhesẹ nọ ikuigbe uzẹme erọ eva Ebaibol na?
22 Riwi iwoho gbe ikere nọ e rọ ugbẹhẹ uwou egagọ onana eva Karnak, Ijipti. E ta ẹme kpahe obọufikparọ, enwene ikpe 3,000 nọ e vrẹ no, nọ Efẹro nọ a re se Shishak o fi uvie Juda kparobọ eva oke esuo Rehoboam ọmọ Solomọn. Ebaibol o gbiku oware ovo na re.—1 Ivie 14:25, 26.
23 Who riwi Utho ọ Moab. A rẹ sae ruẹ orọ ọsosuọ riẹ evaọ Louvre Museum obọ Paris eva France. Ikere na e ta kpahe ọwọsuọ nọ Mesha Ovie obọ Moab ọ wọso Izrẹl. A gbiku oware onana re eva Ebaibol na.—2 Ivie 1:1; 3:4-27.
24 Ẹtẹre ọ Siloam avọ unu ọgọdọ ame nọ o theri te ithihawọ 1,749 (imita 533) nọ ọ jọ eva Jerusalem họ enọ a be ruẹ eva abọ othabọ obọze na. Ahwo oke onana jọ nọ a rehọ obọ Jerusalem kpohọ erẹ a kieame ọgọdọ ọnana vrẹ. Ọgọdọ ọnana nọ ọrọ etẹe na yọ imuẹro efa nọ Ebaibol na ghinọ uzẹme. K’ẹvẹ o jẹ rọ ere? Keme Ebaibol o dhesẹ nọ Hezekaia Ovie na o ru nọ a jẹ tọ ọgọdọ ọnana oware wọhọ ikpe 2,500 nọ e vrẹ no re ọ rọ thothọ oria ame riẹ nọ abọ ogbaẹmo nọ o jẹ wọ ze.—2 Ivie 20:20; 2 Iruẹru-ivie 32:2-4, 30.
25 Evaọ obọ British Museum ohwo nọ o weze nya ọ sae ruẹ Iruẹru Nabonidọs na, onọ whọ rẹ ruẹ ọwariẹkere riẹ eva obọze na. U gbiku ekie Babilọn anwae, wọhọ epanọ Ebaibol o gbiku na re. (Daniẹl 5:30, 31) Rekọ Ebaibol ọ ta nọ Bẹlshẹza ọjọ ovie Babilọn eva okeyena. Dede na Iruẹru Nabonidọs e tubẹ fodẹ Bẹlshẹza dede he. Uzẹme nọ oke ojọ nọ ikere anwae nọ a riẹ kpobi e ta nọ Nabonidọs ọ jọ ovie urere Babilọn. Fikiere ejọ nọ e ta nọ Ebaibol na ọ rọ uzẹme he e tẹ ta nọ Bẹlsheza yọ ohwo nọ ọ jọ akpọ họ, nnọ Ebaibol ọ thọ. Rekọ uwhruemuna a ti duku ikere anwae nọ i dhesẹ nọ Bẹlsheza yọ ọmọzae ọ Nabonidọs nọ o lele ọsẹ riẹ je su eva Babilọn oke oye! Ẹhẹ, Ebaibol na ghinọ uzẹme, wọhọ epanọ iriruo buobu gaga i dhesẹ.
26. Didi eware i muẹro jọ e riẹ ro dhesẹ nọ Ebaibol na ọ rọwo kugbe eriariẹ ewuhrẹ emama?
26 Dede orọnikọ ikuigbe uzẹme evo erọ Ebaibol na ha. Koware koware nọ ọ ta kpobi orọ uzẹme. Makọ okenọ ọ ta ẹme kpahe eriariẹ emama, ẹme riẹ ọ rẹ gba gaga. Re a kẹ iriruo ivẹ evo: Eva oke anware ahwo a roro nọ oware jọ nọ a rẹ ruẹ o rọ nọ u kru otọakpọ na, nnọ ehru oware jọ ọrọ, wọhọ oguara jọ. Dede, rọ rọwo gbagba kugbe eware nọ a rọ ẹro ruẹ kpahe eriariẹ emama, Ebaibol na nẹ iyẹrẹ nnọ Ọghẹnẹ ọ “rẹhọ otọakpọ na hwa oware ovuọvo ho.” (Job 26:7) Yọ ukpenọ ọ ta nọ otọakpọ na o re kpakpala wọhọ epanọ ahwo buobu a rọwo eva oke anwae, Ebaibol ọ tẹ ta nọ Ọghẹnẹ “ọ be ria kpehru vi ẹtẹ otọakpọ na.”—Aizaya 40:22.
27. (a) Ovẹ họ oware imuẹro nọ o mae rọ nọ u dhesẹ nọ Ebaibol na o no obọ Ọghẹnẹ ze? (b) Didi eware jọ Ikereakere Hibru na e ta fihotọ kpahe Ọmọ Ọghẹnẹ nọ erọ uzẹme?
27 Rekọ oware imuẹro nọ o mae rọ nọ u dhesẹ nọ Ebaibol na o ghine no obọ Ọghẹnẹ ze kọ okerefihọ ọgbagba eware obaro. Obe ahwo akpọ ọvuọvo ọ riẹ nọ ọ rẹ ta ikuigbe fihotọ no re e tẹ via ha; dede Ebaibol na o ru ere. Ọ vọ avọ eruẹaruẹ egbagba, ẹhẹ, ikuigbe nọ a tube kere no tao re e tẹ te via. Ejọ rai nọ i gbunu gaga kọ enọ e rọ kpahe ẹnyatha obọ otọakpọ obonẹ ọ Ọmọ Ọghẹnẹ. Ikereakere Hibru na e ta fihotọ gbagba eva ikpe udhusoi akwa buobu nnọ Ọnọ Ayeya riẹ na a ti yẹe eva Bẹthlehẹm, nnọ ọmọtẹ nọ ọ riẹ ọzae he o ti yẹe, nnọ a ti viviei fiki ewẹe siliva 30, nnọ a ti keliei kugbe erahizi, nnọ a re ti wiri ugbegbe riẹ ovuovo ho, nnọ a re ti fi edhọ fiki iwu riẹ, gbe eware efa buobu.—Maeka 5:2; Matiu 2:3-9; Aizaya 7:14; Matiu 1:22, 23; Zekaraya 11:12, 13; Matiu 27:3-5; Aizaya 53:12; Luk 22:37, 52; 23:32, 33; Olezi 34:20; Jọn 19:36; Olezi 22:18; Matiu 27:35.
28. (a) Fikieme ma jẹ sai fievahọ nnọ makọ eruẹaruẹ Ebaibol nọ i ri rugba ha na i ti rugba? (b) Imuẹro evẹ jọ ewuhrẹ Ebaibol nyaharo e rẹ k’owhẹ?
28 Wọhọ epanọ a ta evaọ uzoẹme ọsosuọ obe onana, Ebaibol ọ ta fihotọ re nọ eyero anwae ọnana o ti te oba kẹle yọ okiẹrẹe ọkpokpọ ọ vẹ te rehọ ẹta riẹ. (Matiu 24:3-14; 2 Pita 3:7, 13) Kọ ma sae rehọ ẹro suọ eruẹaruẹ itieye nọ i ri rugba ha? Whaọ, otẹrọnọ ohwo jọ ọ ta uzẹme k’owhẹ unuẹse udhusoi, whọ rẹ rehọ idudhe vravro ẹme riẹ otẹrọnọ ọ ta ẹme ọkpokpọ k’owhẹ? Otẹrọnọ ọ re ta thọ ẹdẹvo ho, kọ enẹna who je ti mu avro họ? Ẹvẹ oyena o kare iroro te! Ere re, oware ovo o riẹ nọ o rẹ suẹ e tha nọ majẹ vravro kpahe eware nọ Ọghẹnẹ Ọ ya eva Ebaibol na ha. A rẹ sai fievahọ Ẹme riẹ! (Taitọs 1:2) Who te gbe wuhrẹ Ebaibol h’aro, u re ti mu owhẹ ẹro re nọ, Ebaibol na o ghine no obọ Ọghẹnẹ ze.
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 49]
Ọghẹnẹ ọ rehọ ahwo ro kere Ebaibol na epanọ ohwo nọ o wo iruo ọ rẹ rehọ okereobe kere ileta
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 50]
Isu egagọ jọ e jẹ họre re ahwo gheghe a se Ebaibol ba ewo, tubẹ jẹ mahe ahwo ọkpokpọ nọ ajọ obọ rai ruẹ Ebaibol
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 52, 53]
Ukpulu Abade Owhowhu ọrọ Aizaya
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 54, 55]
Ugbẹhẹ uwou egagọ obọ Karnak, Ijipti
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 55]
Utho Moab
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 55]
Iruẹru Nabonidọs
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 55]
Unu ọgọdọ Hezekaia gbe Ẹtẹre ọ Siloam