Biblia​—Yo Kele ya Sikisiki na Mambu Yonso

ATA Biblia kele ve mukanda ya siansi, yo kele ya sikisiki ntangu yo ke tubilaka bima yina Nzambi me gangaka. Mu mbandu, beto tadila mambu ya mvula mpi ba gènes.

MAMBU YA MVULA—MUTINDU MVULA KE SALAMAKA

Biblia ke tuba nde: “[Nzambi] ke bendaka matonsi ya masa; yo ke kangamaka mpi ke kumaka mvula yina ke katukaka na lubungi na yandi; na nima matuti ke nokisaka yo na ntoto.”—Yobi 36:27, 28.

Na baverse yai, Biblia ke tendula bitambi tatu ya mfunu ya ke monisa mutindu mvula ke nokaka. Nzambi, yina kele Nto ya mwini, “ke bendaka matonsi ya masa” na nzila ya (1) évaporation, disongidila masa ke mataka na zulu. Ebuna, na nzila ya (2) condensation (disongidila, masa ke kumaka matadi), masa yina tombukaka ke kumaka matuti, mpi na nima yo ke nokaka bonso (3) mvula. Ata bubu yai, bantu ya ke longukaka mambu ya mvula ke bakisaka ve mbote-mbote mambu yonso ya ke salamaka sambu mvula kunoka. Diambu ya ke benda dikebi kele nde, Biblia ke yula ngiufula yai: “Keti muntu lenda bakisa mutindu matuti ke yalumukaka?” (Yobi 36:29) Kansi, Ngangi ke bakisaka mambu ya mvula mpi yandi pusaka muntu mosi yina ke sonikaka mambu na kutubila diambu yina mbote-mbote na Biblia. Mpi yandi salaka yo bamvula mingi na ntwala nde bantu ya siansi kuzaba kutendula mwa mambu ya mfunu ya ke tadila diambu yai.

MAMBU YA BA GÈNES—MUTINDU MUNTU KE YANTIKAKA NA DIVUMU

Ntotila Davidi, nsoniki mosi ya Biblia, tubilaka Nzambi nde: “Meso na nge monaka mono nkutu ntangu mono vandaka na kati ya divumu; bitini na yo yonso vandaka ya kusonika na mukanda na nge.” (Nkunga 139:16) Na kutuba ya kifwani, Davidi ke tubila mutindu muntu ke yantikaka na divumu, mpi yandi ke yelaka na kulanda bantuma yina bo me sonikaka na ntwala na “mukanda” mosi. Diambu ya ke benda dikebi kele nde, Davidi sonikaka mambu yina kiteso ya bamvula 3 000 me luta!

Ata mpidina, Gregor Mendel, muntu ya Australie yina ke longukaka mambu ya banti sengumunaka mambu ya mfunu ya me tala ba gènes na kati-kati ya bamvu 1800. Mpi na Aprili 2003, bantu ya ke salaka bansosa manisaka kukabisa génome ya muntu (kimvuka ya bakromozome yina ke salaka selile mosi), yina ke vandaka ti bansangu yonso ya ke vandaka mfunu sambu nitu ya muntu kusalama. Bantu ya siansi ke tubaka nde bo me yidikaka ba gènes na beto bonso diksionere yina kele ti bangogo yina me salama na bisono ya alfabe. Bangogo yina kele bonso bantuma ya kele na ba gènes na beto. Na nsadisa ya bantuma yai, bitini ya diaki, mu mbandu butomfu, ntima, bapumo, mpi maboko ti makulu, ke yelaka na ndonga ya me fwana mpi na ntangu ya mbote. Yo yina, bantu ya siansi ke tubaka nde génome kele “mukanda ya luzingu.” Inki mutindu Davidi, yina sonikaka Biblia vandaka ti mayele ya kutuba diambu yai na sikisiki? Yandi ndimaka na kudikulumusa yonso nde: “Mpeve ya Yehowa tubaka na nzila na mono; ndinga na yandi vandaka na ludimi na mono.”a—2 Samuele 23:2.

YO KELE mpasi mingi kibeni na kuzaba ntangu, mutindu, mpi na nki kiteso bimfumu mpi bambanza ta kuma ngolo to ta bwa. Kansi, Biblia tubilaka na ntwala kubwa ya bimfumu mpi ya bambanza ya ngolo na bunda. Beto tadila bambandu zole.

MUTINDU BABILONE BWAKA MPI ME BIKALAKA MPAMBA

Babilone ya ntama vandaka kisika ya nene ya kimfumu mosi ya ngolo yina yalaka Asie ya westi na nsungi ya bamvu-nkama mingi. Na ntangu mosi buna, yo vandaka mbanza ya kuluta nene na ntoto ya mvimba. Kansi, kiteso ya bamvula 200 na ntwala, Nzambi pesaka Yezaya mpeve santu sambu na kutuba nde mfumu mosi na zina ya Sirusi ta bwisa Babilone mpi nsuka-nsuka bantu ta zingaka diaka ve na mbanza yina kimakulu. (Yezaya 13:17-20; 44:27, 28; 45:1, 2) Keti yo salamaka kibeni mutindu yina?

Na mpimpa mosi, na Oktobri 539 na ntwala ya ntangu na beto, Sirusi ya Nene botulaka Babilone. Na nima, banzila ya masa yina vandaka kulosa masa na nziunga ya kisika yina vandaka kubuta bima mingi kangamaka sambu bo vandaka kuyidika yo diaka ve. Na mvu 200 ya ntangu na beto, bantu tubaka nde kisika yina bikalaka ya mpamba. Bubu yai, Babilone kele mayumbu. Kaka mutindu Biblia tubaka, Babilone “ta bikala mpamba kibeni.”—Yeremia 50:13.

Na wapi muntu yai ya sonikaka Biblia monaka mambu yai na ntwala na sikisiki yonso? Biblia ke tuba nde yo vandaka “nsangu sambu na Babilone, yina Yezaya mwana ya Amozi monaka na mbona-meso.”—Yezaya 13:1.

NINIVE—“YA KUYUMA BONSO NTOTO YA ZELO NA ZELO”

Bantu vandaka kutuba nde bo tungaka Ninive, ntu-mbanza ya Kimfumu ya Asiria, mbote kibeni. Yo vandaka ti babala-bala ya nene, masamba ya bantu yonso, batempelo, mpi banzo ya nene ya bamfumu. Ata mpidina, profete Sefania tubaka na ntwala nde mbanza yai ya kitoko ta kuma “ya kuyuma bonso ntoto ya zelo na zelo.”—Sefania 2:13-15.

Basoda ya Babilone mpi ya Media fwaka Ninive kimakulu na mvu-nkama ya nsambwadi na ntwala ya ntangu na beto. Mukanda mosi ke tuba nde, na nima, “na nsungi ya bamvula 2500, bantu vandaka kuzaba diaka ve” mbanza yina bo nungaka. Na nsungi mosi buna, bantu vandaka kuzaba ve mbote-mbote kana mbanza Ninive vandaka kibeni! Bantu yina ke salaka bansosa na nsi ya ntoto sengumunaka mayumbu ya Ninive na kati-kati ya mvu-nkama ya 19. Bubu yai, kisika yina ke na kubeba mpi bantu ke bebisa yo, yo yina kimvuka mosi (Global Heritage Fund) ke kebisa nde: “Bo lenda zika diaka kimakulu mayumbu ya Ninive ya ntama.”

Inki mutindu Sefania zabaka mambu yai na ntwala? Yandi ke ndima nde, yo vandaka “ndinga ya Yehowa yina kwisilaka [yandi].”—Sefania 1:1.

BIBLIA ke pesa bamvutu ya mbote na bangiufula ya mfunu ya luzingu. Beto tadila bambandu yina ke landa.

SAMBU NA NKI MAMBI MPI BAMPASI KELE MINGI NA NSI-NTOTO?

Biblia ke tubilaka mingi diambu ya me tala mambi mpi bampasi. Yo ke tendula nde:

1. “Muntu me yalaka muntu sambu na kupesa yandi mpasi.”—Longi 8:9.

   

   Luyalu ya bantu me fwana ve mpi yo kele ya mbi, ebuna yo me nataka bampasi mingi.

2. “Ntangu mpi mambu ya kukonda kukana ke kuminaka bo yonso.”—Longi 9:11.

   

   Mambu ya kukonda kukana, mu mbandu maladi, aksida, to bisumbula ya ngolo, lenda bwila konso muntu, na konso kisika, mpi na konso ntangu.

3. “Disumu kotaka na nsi-ntoto na nzila ya muntu mosi mpi lufwa na nzila ya disumu.”—Baroma 5:12.

   Na luyantiku, ntangu Nzambi salaka bakala ti nkento ya ntete, kukonda kukuka mpi lufwa vandaka ve. Disumu “kotaka na nsi-ntoto” ntangu bo kolamaka na Ngangi na bo na luzolo yonso.

Biblia ke suka ve kaka na kutendula sambu na nki bantu ke monaka mpasi. Yo ke sila nde Nzambi ta katula mambi mpi “ta kusula mansanga yonso na meso na bo, lufwa ta vandaka diaka ve; mawa, bidilu, mpi mpasi ta vandaka diaka ve.”—Kusonga 21:3, 4.

INKI KE KUMINAKA BETO KANA BETO ME FWA?

Biblia ke tendula nde lufwa kele kukonda kuzaba ata kima mosi mpi kukonda kusala kisalu. Longi 9:5 ke tuba nde: “Sambu bantu yina kele na luzingu ke zabaka nde bo ta fwa, kansi bafwa ke zabaka kima ve.” Na lufwa, ‘mabanza na beto ke vilaka.’ (Nkunga 146:4) Yo yina, kana beto me fwa, butomfu ke salaka diaka ve; mpi bitini ya nitu yina ke sadisaka beto na kuwa mpi na kusimba, ke salaka diaka ve. Kana beto me fwa, beto lenda sala kima ve, beto lenda wa ve, mpi beto lenda yindula ve.

Kansi, Biblia ke suka ve kaka na kutendula mutindu bafwa kele. Yo kele ti kivuvu ya kiese ya ke tuba nde bantu ta telama na mpongi ya ngolo ya lufwa na nzila ya lufutumuku.—Ozea 13:14; Yoane 11:11-14.

NKI KELE LUKANU YA LUZINGU?

Biblia ke tuba nde Yehowa Nzambi salaka bakala mpi nkento. (Kuyantika 1:27) Yo yina, yo ke bingaka, bakala ya ntete, Adami, “mwana ya Nzambi.” (Luka 3:38) Nzambi salaka muntu ti kikuma, disongidila kusala kinduku ti Tata na yandi ya kele na zulu mpi kuzinga kimakulu na ntoto na kiese mpi kubuta. Yo yina, bantu yonso ke butukaka ti nzala ya kuzola kuzaba mambu ya Nzambi. Biblia ke tuba nde: “Kiese na bantu yina ke bakisaka mbote nde bo kele ti nzala ya mambu ya kimpeve.”—Matayo 5:3.

Diaka, Biblia ke tuba nde: “Kiese na bantu yina ke waka ndinga ya Nzambi mpi ke landaka yo!” (Luka 11:28) Biblia ke longaka beto ve kaka mambu ya Nzambi kansi yo ke sadisaka beto mpi na kuzinga na kiese mpi yo ke pesaka beto kivuvu sambu na bilumbu ke kwisa.

NA NIMA ya kutadila banzikisa, bamilio ya bantu na ntoto ya mvimba me bakisaka nde Biblia kele ve kaka mukanda mosi ya kitoko ya ntama. Bo me ndimaka nde Biblia kele Ndinga ya Nzambi ya kupemama, disongidila nzila ya yandi ke sadilaka sambu na kusolula ti bantu, ti nge mpi! Na kati na yo, Nzambi ke lomba nge na kuzaba yandi mpi na kukuma nduku na yandi. Biblia ke sila nde: “Beno kwenda pene-pene na Nzambi, ebuna yandi ta kwisa pene-pene na beno.”—Yakobo 4:8.

Kana beto longuka Biblia na mudindu, beto ta kuma ti kivuvu ya kiese. Inki kivuvu yango? Mutindu kutanga mukanda mosi ke sadisaka beto na kuzaba mabanza ya munkwa na yo, mutindu mosi, kutanga Biblia ke sadisaka beto na kuzaba mabanza mpi mawi ya Nzambi, yina kele munkwa na yo. Yindula mambu yina yo lenda tendula sambu na nge. Nge lenda zaba mawi ya Ngangi na nge! Diaka, Biblia ke monisa:

• Zina ya Nzambi, kimuntu na yandi, mpi bikalulu na yandi ya kitoko.

• Lukanu ya Nzambi sambu na bantu.

• Mutindu nge lenda kuma nduku ya Nzambi.

Keti nge ta sepela kulonguka mambu mingi? Bambangi ya Yehowa ta vanda na kiese ya kusadisa nge. Bo lenda baka bangidika sambu na kulonguka Biblia ti nge ya ofele. Yo lenda sadisa nge na kukuma pene-pene ya Yehowa Nzambi, Munkwa ya Biblia.