Ndinga ya Yehowa Kele ya Moyo
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Mawa
PROFETE YEREMIA kumonaka kulungana ya nsangu ya ndola yina yandi zabisaka na nsungi ya bamvula 40. Inki mutindu profete kudiwaka ntangu yandi monaka kufwa ya mbanza yina yandi vandaka kuzola? Na bangogo ya luyantiku ya mukanda ya Mawa, Biblia ya Kigreki ya la Septante ketuba nde, “Yeremia kuvandaka na ntoto, yandi dilaka mpi kumonisaka mawa na yandi sambu na Yeruzalemi mutindu yo kele na mukanda yai.” Yeremia kusonikaka mukanda ya Mawa na mvu 607 N.T.B., ntangu yandi vandaka mevila ntete ve mutindu bo zyungaka Yeruzalemi bangonda 18 ya mvimba na basoda ya Babilone mpi na nima bo yokaka yo tiya. Mukanda ya Mawa kemonisa mbote-mbote mpasi ya ngolo yina Yeremia kuwaka. (Yeremia 52:3-5, 12-14) Bo memonisaka ntete ve mawa sambu na mbanza ata mosi na luzingu ya bantu ti bangogo ya mutindu yai ya kepesa mawa mpi kesimba mpenza ntima.
Mukanda ya Mawa kele kimvuka ya ba poeme tanu. Ba poeme iya ya ntete kele bankunga ya mawa, ebuna ya tanu kele kisambu. Bankunga iya ya ntete kele ba acrostiche, baverse ya kelandana ya keyantika ti kisono ya kuswaswana kansi ya kelandana na ndonga mutindu yo kele na kati ya alfabe ya Kiebreo ya kele ti bisono 22. Ata nkunga ya tanu kele ti baverse 22 sambu na kuwakana ti ntalu ya bisono ya alfabe ya Kiebreo, yo kele ve ya kuyidika na ndonga yina bisono yango kelandaka na alfabe yina.—Mawa 5:1.
“MESO NA MONO ME LEMBA NA KUDILA”
Profete Yeremia yantikaka kumonisa mawa sambu na Yeruzalemi mutindu yai: “A bwala Yeruzalemi me kuma bwala ya mpamba, ntete yo vandaka ya kufuluka na bantu! Ntete bantu yonso vandaka kukumisa yo, kansi ntangu yai yo me kuma bonso mufwidi ya nkento! Bwala ya kimfumu me kuma bwala ya kimpika.” Ntangu yandi kepesa kikuma ya mpasi yina, profete ketuba nde, Yehowa “me bika yandi yandi kumona mpasi sambu na masumu na yandi mingi; ata bana na yandi mpi bo me kanga bo, bo me nata bo.”—Mawa 1:1, 5.
Bo mefwanisa Yeruzalemi ti nkento ya mekatuka kufwisa bakala mpi ketuba nde: “Beno tala kana ke na muntu me monaka mpasi bonso yai ya mono ke mona.” Sambu na yina metala bambeni na yandi, Yeremia kesamba Nzambi nde: “Mbi na bo yonso kumonika na meso na nge, pesa bo mpasi mutindu nge me pesa mono sambu na masumu na mono. Mono ke dila ngolo na mpasi na mono, ntima na mono ke bela.”—Mawa 1:12, 22.
Yeremia kuwaka mpasi mingi na ntima mpi kutubaka nde: “Na makasi na yandi, [Yehowa] panzaka ngolo yonso ya Israele; yandi buyaka na kusadisa beto ntangu bambeni kwisaka. Yandi tulaka tiya na Yakobi, tiya yango kuyokaka bima yonso.” Sambu na kumonisa ntantu ya ngolo ya yandi vandaka kuwa, profete kutubaka nde: “Meso na mono me lemba na kudila, ntima na mono ke bula; mpasi me lutila mono mingi.” Nkutu bantu yina vandaka kuluta kuyitukaka mpi kuyulaka nde: “Yo yai bwala ya bantu vandaka kutudila lulendo?”—Mawa 2:3, 11, 15.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
1:15—Na nki mutindu Yehowa ‘niokula-niokulaka Sioni, mwana-nkento ya kitoko ya Yuda, mutindu bo ke kamunaka bambuma ya vinu’? Bo kefwanisa menga ya mingi yina bantu ya Babilone kutyamunaka ntangu bo fwaka mbanza, yina bo kemonisa bonso mwana-nkento ya mezabaka ntete ve bakala, ti kukamuna bambuma na nzungu. Sambu Yehowa muntu kutubaka yo na ntwala mpi kupesaka nzila nde yo salama, beto lenda tuba nde yandi ‘niokulaka Yuda mutindu bo ke kamunaka bambuma ya vinu.’
2:1—Na nki mutindu Nzambi ‘bwisaka lukumu ya Israele na ntoto’? Sambu “zulu kele ntama ti ntoto,” bo kemonisaka bantangu yankaka kukulumusa bima yina kele ya kuzanguka na ‘kubwisa [lukumu na] yo na ntoto.’ Bo bwisaka na ntoto “lukumu ya Israele,” disongidila nkembo mpi kiyeka yina Izraele kuvandaka na yo ntangu Yehowa vandaka kusakumuna yo, na ntangu bo fwaka Yeruzalemi ti kupanzaka Yuda.—Yezaya 55:9.
2:1, 6—‘Kisika ya Yehowa ketulaka makulu’ mpi “kamwa-kisasa” na yandi kele inki? Muyimbi-bankunga kuyimbaka nde: “Beto tubaka nde: ‘Beto kwendeno na nzo ya Mfumu Nzambi, beto kwendeno kusamba na ntwala ya [kisika ya yandi ketulaka makulu, NW].’” (Nkunga 132:7) Yo yina, ‘kisika ya Yehowa ketulaka makulu’ yina Mawa 2:1 ketubila kele nzo ya lusambu ya Yehowa to tempelo na yandi. Basoda ya Babilone “tulaka Nzo-Nzambi tiya” bonso nde yo vandaka kamwa-kisasa, to sombolo ya mpamba na kati ya kilanga.—Yeremia 52:12, 13.
2:16, 17—Keti verse ya 16 fwete yantika ve ti kisono ya Kiebreo ayin mpi verse ya 17 ti kisono pe sambu na kulanda ndonga ya alfabe ya Kiebreo? Ntangu bansoniki ya kupemama vandaka kusonika ba poeme mutindu yai, bo vandaka kulanda ntangu yonso ndonga ya alfabe. Kansi, bo vandaka kusala yo ve kana yo tabebisa bangindu ya bo kesonika. Ntendula ya bangindu yina bo vandaka kusonika vandaka mfunu mingi kuluta kulanda mutindu ya kusonika yo, sambu yo vandaka kusadisa bo kaka na kuyibuka bangindu. Bo sobaka mpi ndonga ya alfabe ya bisono yina zole na bankunga 3 ti 4 ya Mawa.—Mawa 3:46, 49; 4:16, 17.
2:17—Inki “mambu” ya sikisiki Yehowa kulungisaka na yina metala Yeruzalemi? Ziku awa bo ketubila mambu yina kele na Levi 26:17, ya ketuba nde: “Mono ta nwanisa beno, bambeni na beno ta bedisa beno, bo ta yala beno; beno ta tina beno mosi, ata muntu kulanda beno ve.”
Malongi Sambu na Beto:
1:1-9. Yeruzalemi kudilaka na mpimpa yonso, mpi mansanga kubasikaka yandi na meso. Bana-bankento monaka mpasi, banganga-Nzambi dilaka kaka; bisika ya bantu vandaka kukutana kukumaka ya mpamba, bantu vandaka ve; Sioni ya mvimba kumaka mawa mingi. Sambu na inki? Yeruzalemi salaka masumu ya mbi mpenza. Lele na yandi kubebaka sambu na masumu na yandi. Disumu kebutaka ve kyese; yo kebutaka mansanga, mpasi na ntima, mawa, mpi makasi.
1:18. Ntangu Yehowa kepesaka ndola na bansumuki, yandi kesalaka yo ntangu yonso na lunungu.
2:20. Yehowa kukebisaka bantu ya Izraele nde kana bo lemfuka ve na ndinga na yandi, bampasi zolaka kubwila bo, na kati na yo beto lenda tanga ‘kudia bana na bo.’ (Kulonga 28:15, 45, 53) Yo kele mpenza buzoba na kupona na kukolama na Nzambi!
‘WA KUDILA NA MONO’
Mukanda ya Mawa kapu ya 3 kemonisa dikanda ya Izraele bonso “muntu” ya ngolo. Ata yandi kemona mpasi, muntu yango keyimba nde: “Mfumu Nzambi kele mbote na konso muntu yina ke tula yandi ntima.” Yandi sambaka Nzambi ya kyeleka mpi kulombaka yandi nde: ‘Wa kudila na mono.’ Yandi kelomba Yehowa na kutula dikebi na mafingu ya bambeni, mpi yandi ketuba nde: “Mfumu Nzambi, futa bo mutindu kele kisalu na bo!”—Mawa 3:1, 25, 56, 64.
Yeremia kumonisaka mawi na yandi sambu na mambu yina kusalamaka ntangu bo zyungaka Yeruzalemi na nsungi ya bangonda 18 mpi yandi tubaka nde: “Mbi ya bantu na mono me luta mbi ya bantu ya Sodome; Nzambi fwaka bo na mbala mosi, bo monaka mpila ya kutina ve.” Yeremia kelanda na kutuba nde: “Bantu yina fwaka na bitumba kele mbote kuluta bayina kwisaka kufwa na nima, kuluta bayina ke fwa malembe-malembe na nzala, madia kele ve bo na kuzinga.”—Mawa 4:6, 9.
Poeme ya tanu kemonisa bantu ya Yeruzalemi bonso nde bo ketuba. Bo ketuba nde: “Mfumu Nzambi, yindula mambu yina me bwila beto. Tala beto, tala mutindu bo ke monisa beto nsoni!” Bo ketanga bampasi na bo mpi kebondila nde: “Mfumu Nzambi, nge kele mfumu tii kuna, nge ta yalaka mvula na mvula. Mfumu Nzambi, vutula beto na nge! Beto ta vutuka! Mbote beto vanda mutindu beto vandaka ntete.”—Mawa 5:1, 19, 21.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
3:16—Bangogo yai: “Ti tumatadi yandi salaka nde meno na mono kubukana” (NW) kezola kutuba inki? Mukanda mosi ketuba nde: “Ntangu Bayuda kukwendaka na kimpika, yo lombaka nde bo yoka mampa na bo na mabulu ya bo timunaka na ntoto, na mpila nde tumatadi ya fyoti-fyoti vandaka kukota na mampa na bo.” Kudya mampa ya mutindu yina lendaka kubuka dinu ya muntu.
4:3, 10—Sambu na nki Yeremia kufwanisaka “bantu” na yandi ti “bandeke yai otrishi”? Yobi 39:16 ketuba nde “Otrishi kele ndeke mosi ya mawa ve: Yo ke salaka bonso nde bana na yo kele ya yo ve.” Mu mbandu, na nima ya kupasula maki, otrishi ya nkento keyambulaka dizamba mpi kekwendaka kuzinga ti ba otrishi yankaka ya bankento, ebuna otrishi ya bakala kebakaka mukumba ya kutanina bana. Ebuna inki kesalamaka kana bo mekutana ti kigonsa? Bo yonso zole, disongidila, otrishi ya bakala ti ya nkento, ketinaka dizamba, mpi keyambulaka bana na bo. Ntangu basoda ya Babilone kuzyungaka Yeruzalemi, nzala kukumaka mingi na mpila nde bamama yina zolaka kuwila bana na bo mawa, bo kumaka nku bonso ba otrishi. Mutindu na bo ya kusala keswaswana mpenza ti lutaninu yina kibulu ya nkento kemonisaka sambu na bana na yo.
5:7—Keti Yehowa kepesaka bantu ndola sambu na masumu ya bankaka na bo? Ve, Yehowa kepesaka ve mbala mosi bantu ndola sambu na masumu ya bankaka na bo. Biblia ketuba nde: “Konso muntu na kati na beto ta samba na meso ya Nzambi sambu na mambu na yandi mosi.” (Roma 14:12) Kansi, bampasi ya masumu yina muntu kusalaka lenda zinga mingi mpi yo lenda bwila bantu yina kebutuka na nima. Mu mbandu, sambu bantu ya Izraele ya ntama kumaka kusambila biteki, yo kumaka mpasi ata na bantu ya Izraele ya kwikama yina kubutukaka na nima na kulanda nzila ya lunungu.—Kubasika 20:5.
Malongi Sambu na Beto:
3:8, 43, 44. Na nsungi ya bampasi yina kubwilaka Yeruzalemi, Yehowa kubuyaka na kuwa bisambu ya bantu ya mbanza yina vandaka kulomba nde yandi sadisa bo. Sambu na inki? Sambu bo kolamaka mpi kubalulaka ve ntima. Kana beto kezola nde Yehowa kuwa bisambu na beto, beto fwete lemfukila yandi.—Bingana 28:9.
3:20. Yehowa, “Muntu ya Kuluta Kuzanguka na ntoto ya mvimba,” kele ya kuzanguka mpenza, kansi yandi kekudikulumusaka sambu na “kutala zulu ti ntoto.” (Nkunga 83:18, NW; 113:6) Ata mpidina, Yeremia kuzabaka mbote nde Nkwa-Ngolo kevandaka ti luzolo ya kudikulumusa na meso ya bantu, disongidila, kukita tii na nivo na bo sambu na kupesa bo kikesa. Yo kele mpenza kyese na kuzaba nde Nzambi ya kyeleka kele kaka ve nkwa-ngolo mpi nkwa-mayele yonso, kansi mpi yandi kekudikulumusaka!
3:21-26, 28-33. Inki mutindu beto lenda kanga ntima ata na bampasi ya ngolo? Yeremia kesonga beto yo. Beto fwete vila ve nde Yehowa kesalaka mambu mingi mpenza ya kemonisa ntima ya mbote mpi nde mawa na yandi kemanaka ve. Beto fwete yibuka mpi nde kuvanda na luzingu kele kikuma ya ngolo mpenza ya kuvidisa ve kivuvu, mpi beto fwete kanga ntima mpi kuvingila luguluku ya Yehowa na pima, kukonda kubokuta. Ee, beto “kubokuta ve, beto kanga kaka ntima,” disongidila, kundima na kudikulumusa yonso bampasi, mpi kuzaba nde Nzambi kele ti kikuma ya mbote ya yandi kepesa nzila nde yo salama.
3:27. Kukutana ti mimekamu ya lukwikilu na kileke lenda tendula kukanga ntima na bampasi mpi na kuseka ya bantu. Kansi, yo kele ‘mbote nde muntu kulonguka na kukanga ntima na kileki.’ Sambu na inki? Sambu kulonguka na kukanga ntima na mpasi ntangu muntu kele leke kebongisaka yandi na kunwana ti bampasi na bamvula kekwisa.
3:39-42. Yo kele kukonda mayele na ‘kubokuta’ ntangu beto kemona mpasi sambu na masumu na beto. Na kisika ya kubokuta sambu beto kekutana ti malanda ya masumu na beto, bika “beto tala mbote-mbote banzila na beto, ebuna beto vutuka na Mfumu Nzambi.” Yo kele mayele na kubalula ntima mpi kusungika banzila na beto.
Tula Ntima na Nge na Yehowa
Mukanda ya Mawa kemonisa mutindu Yehowa vandaka kutadila Yeruzalemi ti ntoto ya Yuda ntangu bantu ya Babilone kuyokaka yo mpi kubikaka yo mayumbu. Bo sonikaka na kati na yo bangogo ya kemonisa mutindu bantu kundimaka masumu na bo sambu na kumonisa pwelele nde na meso ya Yehowa, kikuma ya bampasi yina kubwilaka bantu kuvandaka masumu yina bantu salaka. Bankunga ya kupemama yina kele na mukanda yai kele ti bangogo ya kemonisa kivuvu yina bantu kuvandaka na yo na Yehowa mpi mpusa ya kulanda nzila ya mbote. Ata yo vandaka ve mawi ya bantu mingi yina kuzingaka na ntangu ya Yeremia, yo kemonisa mawi ya Yeremia ti bantu ya kubikalaka yina kubalulaka ntima.
Mutindu bo kemonisa yo na mukanda ya Mawa, mpila Yehowa kutadilaka dyambu ya metala Yeruzalemi kelonga beto malongi zole ya mfunu. Ya ntete, kufwa ya Yeruzalemi mpi kupanzana ya Yuda kepusa beto na kulemfukila Yehowa mpi yo kekebisa beto na kuyambula ve kusala luzolo ya Nzambi. (1 Korinto 10:11) Dilongi ya zole kemonana na mbandu ya Yeremia. (Roma 15:4) Ata na ntangu yo vandaka kumonana nde kivuvu kuvandaka ve, profete yai ya vandaka kumona mpasi mingi na ntima vandaka kutula ntima na Yehowa sambu na kuguluka. Yo kele mpenza mfunu nde beto tula ntima na beto ya mvimba na Yehowa mpi na Ndinga na yandi, mpi kusala nde yandi kuma kisika ya beto metula kivuvu na beto!—Baebreo 4:12.
[Kifwanisu ya kele na lutiti 9]
Profete Yeremia kumonaka kulungana ya nsangu ya ndola yina yandi zabisaka
[Kifwanisu ya kele na lutiti 10]
Lukwikilu ya Bambangi yai ya Kore kumekamaka na mambu ya metala bukatikati ya Bukristu