Diambu dia Yave Diamoyo
Mambu Mamfunu ma Nkand’a Nakumi, Kabakuke ye Sefaniya
E KINTINU kia ngolo kia nz’amvimba kia Asuri kifwasidi Samaria, e mbanza kintinu kia makanda kumi ma Isaele. Asuri mpe abangiki a Yuda tuka kolo. O Nakumi wa ngunza a Yuda una ye nsangu kafwete samuna muna Nineve, mbanz’a kintinu kia Asuri. E nsangu zazi zina muna nkand’a Nakumi wasonekwa mu mvu wa 632 vitila Kristu.
E Kintinu kiangolo kia nz’amvimba kilandila, i Babele ya yalwanga kw’Akaladi. O nkanda Kabakuke nanga wasonekwa muna mvu wa 628 vitila Kristu, wazayisa una Yave kesadila kintinu kiaki kiangolo mu twasa mfundis’andi. Usonganga mpe mpila yisinga bwila Babele.
Sefaniya wa ngunza a Yuda wavitila Nakumi ye Kabakuke. Wasala e salu kia ungunza vioka mvu 40 una Yerusaleme ke yifwasilu ko muna mvu wa 607 vitila Kristu. Wazayisa lufwasu ye vuvu kia lufiaulwisu lwa Yuda. Nkanda Sefaniya uyikanga mpe nsangu za lufwasu lwa zula yakaka.
“TÂTU KWA MBANZ’A MENGA!”
‘E nsangu za lufwasu lwa Nineve’ kwa Yave wa Nzambi wa “nkwa ntim’evunda” zatuka. Kana una vo Yave “fika muna lumbu kia mpasi” kw’awana bekumvavanga, e Nineve fwaswa yifwaswa.—Nakumi 1:1, 3, 7.
“O Yave ovutula nene wa Yakobo.” Kansi, Asuri babangikanga nkangu a Nzambi nze nkosi ‘obâkanga eyi ifwene.’ Yave ‘fitisa kefitisa makalu [ma Nineve], o nsosolo uvempola wan’andi a nkosi.’ (Nakumi 2:2, 12, 13) “Tâtu kwa mbanz’a menga”—Nineve! ‘Awonso bekuwil’e nsangu bekusikil’o makonzo,’ yo yangalala.—Nakumi 3:1, 19.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
1:9—O mvovo “manesa kemanesa” Nineve adieyi miasonganga kwa Yuda? Miasonganga vo Yuda yivevoka muna lubangamu lwa Asuri; “e mpasi ke zitelama ntelama zole ko.” Muna songa eziku vo e Nineve fwaswa ifwaswa, Nakumi wasoneka: “Se tadi, vana miongo e tambi ya nteleki a nsangu zambote, otelekanga luvuvamu! Lungisa nkungi miaku, e Yuda.”—Nakumi 1:15.
2:6—Nkia “nkaku za nkoko” zakatulwa? E nkaku zazi i yaka ya Nineve yawudika muna kizalu kia Nkoko Kidekele. Vava makesa ma Babele ye Amadai batelamena Nineve muna mvu wa 632 vitila Kristu, esi Nineve ke bakala ye wonga ko. Bayindulanga vo e yaka yampwena yazieta e mbanza, i nkaku ka ulendi finama muntu ko. Kansi, e mvula zampwena zazadisa Nkoko Kidekele. Diodorus wa nsoneki a lusansu wavova vo: “E ndambu a mbanza yazala yo maza yo wula eyaka.” Nze una diavovwa, e kizalu kiaziula nzila, e Nineve yabakama mu nzaki wauna tiya tubomonanga e titi yayuma.—Nakumi 1:8-10.
3:4—E Nineve aweyi yakadila nze nkembi? Esi Nineve bavunginikang’e zula yakaka muna kubasia nsilu wa vanga yau kikundi yo kubasadisa. Kansi, kuna sentu babangikanga e zula yayi. Kasikil’owu, Asuri wasadisa Akazi wa Ntinu a Yuda vava kanwaniswa kwa Suria ye Isaele. Kansi, oku sentu ‘ntinu a Asuri luakidi [Akazi], umfinangese.’—2 Tusansu 28:20.
Elongi kwa Yeto:
1:2-6. Wau vo Yave o landa mbeni zandi ekunda ana ke bevuminanga Nkumbu andi ko, ke yangalalanga ko vo asambidi andi basadila nzambi zakaka.—Luvaiku 20:5.
1:10. E yaka yampwena ye nzo zandá ke zakakidila ndungan’a mvovo mia Yave ko mia lufwasu lwa Nineve. E mbeni za nkangu a Yave o unu ke bevuluka ko muna mfundis’a Nzambi.—Ngana 2:22; Daniele 2:44.
‘ASONGI BEKALA MOYO’
E kapu kiantete ye kiezole kia nkanda Kabakuke moko kia Yave wa Nzambi yo Kabakuke wa ngunza kiyikanga. Muna kuma kia ntantu za mana mavangamanga muna Yuda, Kabakuke wa yuvula Nzambi: “Nkia kum’okunsongela bi yo tadila nsoki?” O Yave wamvutula vo: “Mbundumuna Akaladi, e zula kiandudi, kiakiangalu.” O ngunza wasivika wau vo Nzambi osadila ‘yimpumbulu’ mu tumba Yuda. (Kabakuke 1:3, 6, 13) Kabakuke wavewa nsilu vo asongi bekal’ak’o moyo, kansi atantu betumbwa. Vana ntandu, Kabakuke wasoneka ntantu tanu zilwakila Akaladi.—Kabakuke 2:4.
Muna sambu kia ndoloki kalomba, Kabakuke wayimbila ‘nkunga’ uyikanga masivi ma nkuma kasong’o Yave muna Mbu Ambwaki, muna makanga ye muna Yeriko. O ngunza wazaisa mpe ngiz’a lumbu kia makasi ma Yave muna Armangedo. E sambu kifokokanga muna mvovo emi: “O Mfumu Yave i ngolo zame; Okitula malu mame nga ma nkayi. Okundiatisila vana mabata mame.”—Kabakuke 3:1, 19.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
1:5, 6—Ekuma Ayuda ke bakwikidilanga ko vo Akaladi betelamena Yerusaleme? Kabakuke vava kayantika salu kiandi kia kingunza, e Yuda mu wisa kia Engipito yakala. (2 Ntinu 23:29, 30, 34) Kana una vo esi Babele wisa kiampwena bakala kiau, o makesa mau ke makivondela Faro-neko ko. (Yeremiya 46:2) Vana ntandu, tempelo a Yave yo luvila lwa Kintinu kia Davidi lwakala muna Yerusaleme. Muna kuma kiaki, Ayuda ke bakwikilanga ko vo Nzambi oyambula Akaladi bafwasa mbanza Yerusaleme. Kana una vo ke bakwikila ko mvovo mia Kabakuke, e mona-meso kia lufwasu lwa Yerusaleme kuna kwa esi Babele ‘ke kiavuna ko,’ kialungana muna mvu wa 607 vitila Kristu.—Kabakuke 2:3.
2:5—Nani i “kesa,” y’ekuma ‘kenungunun’eketo diandi’? “Ekesa” diadi i Babele ona wasadila nkum’a makesa mandi mu baka e zula yakaka. E ndungidi a makesa mandi yankitula nze muntu okolelo vinyo. Kansi, kabaka zula yawonso ko, kadi Yave wasadila Amadai ye Aparasai mu kumfwasa. O unu “ekesa” diadi i ayadi a nza. Yau mpe bakolwa muna kuyibunda e vuvu kiasaka, kitundidika yo nungunun’eketo dia yala zula yawonso. Kansi eketo diau dia ‘kuyikutikila zula yawonso’ ke dilungana ko. Kintinu kia Nzambi kaka kikutakesa wantu awonso.—Matai 6:9, 10.
Elongi kwa Yeto:
1:1-4; 1:12–2:1. Kabakuke wayuvula yuvu ya ziku, o Yave wamvana mvutu. O Nzambi aludi owanga sambu ya selo yandi yakwikizi.
2:1. Nze Kabakuke, tufwete lungalala muna mwanda yo kumama muna salu kia Nzambi. Kele vo “elongi” yovo tumbu tuveno tufwete dio tambulwila yo soba e ngindu zeto.
2:3; 3:16. Ekolo tuvingilang’e lumbu kia Yave yo lukwikilu, ka tuvilakani ko o mfunu wa salanga e nzaki muna salu kia Nzambi.
2:4. Muna vuluka muna lumbu kia mfundis’a Yave, tufwete zindalala ye kwikizi kiawonso.—Ayibere 10:36-38.
2:6, 7, 9, 12, 15, 19. Tâtu zikala kw’awana bezolanga nzimbu zasungu, umpumbulu, minta-zumba yovo asambidi a teke. Tufwete kikenga yo venga mavangu mama.
2:11. Avo tuyambwidi senzeka o bi wa nza yayi, “etadi dikaza muna yaka.” Diamfunu twasamunanga nsangu za Kintinu yo unkabu wawonso!
3:6. Ke vena má ko kisima mfundis’a Yave, kana nkutu nkubika za wantu ezi zimonekanga vo zasikila nze miongo ye kundubulu.
3:13. Tuna ye vuvu vo ke wantu awonso ko befwaswa muna Armangedo. Yave ovuluza selo yandi yakwikizi.
3:17-19. Kana nkutu mpasi zitubwila una Armangedo ke yizidi ko, tulenda kala ye vuvu vo Yave “okutukumika” ekolo tukunsadilanga ye kiese kiawonso.
“E LUMBU KIA YAVE KIN’OMU NGENGA”
E nsambila Bale yawokela muna Yuda. Yave muna Sefaniya wa ngunza andi wavova vo: “Nlambul’o koko muna Yuda, yo mun’esi Yerusaleme awonso.” I bosi Sefaniya walukisa vo: “E lumbu kia Yave kin’omu ngenga.” (Sefaniya 1:4, 7, 14) Awana kaka belemvokelanga nkanikinu mia Nzambi ‘beswekama muna lumbu’ kiakina.—Sefaniya 2:3.
“Tâtu kwa . . . [Yerusaleme] mbanz’ambangiki”! “Watu umpingila, i Yave wau, yamuna lumbu kina ntelamena kun’esanzu; kadi i nzengo ame yiyi, yalungalakesa zula, . . . yo kubapongol’ekudi diame.” Kansi, o Nzambi wasia nsilu vo: “E ntangwa yayina ikunutwasa yo kunukutakesa: kadi yikunuvangila se nkumbu ye kembelwa vana vena nkangu miawonso mia nza, vava mvutula nkole zeno e kimona meso.”—Sefaniya 3:1, 8, 20.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
2:13, 14—Ndinga za nani “ziwakana muna” ezumbu dia mbanza Nineve? Wau vo Nineve yakituka se kalu kia bulu ya futa ye nuni, nanga e ndinga ziwakana muna zianela, za nuni ye tembwa kia makanga.
3:9—Nki i “befo [ndinga] yavelela,” ye aweyi ivovelwanga? Ndinga yavelela i ludi kia Nzambi kina muna Nkand’a Nzambi una vo i Diambu diandi. Kumosi ye malongi mawonso ma Nkand’a Nzambi. Muna kwikila e ludi, yo longa kio kw’akaka yo zingila ngwizani ye luzolo lwa Nzambi tusonganga vo ndinga yavelela tuvovanga.
Elongi kwa Yeto:
1:8. Akaka muna lumbu ya Sefaniya muna vava tondwa kwa esi zula yabazunga ‘mvwatu mia nzenza bavwatanga.’ Dia uzowa kikilu kw’asambidi a Yave o unu kele vo batanginini e mpila ivwatilanga wantu a nza.
1:12; 3:5, 16. Yave wafilanga ngunza zandi mu samuna nzengo za lufundisu lwandi kwa nkangu andi. Wau vo bayivana muna salu ya yau kibeni yo lembi tambulwila nsangu za angunza, Ayuda ayingi bakala nze makafi mekanganga ekaminu dia vinyo. Ekolo e lumbu kianene kia Yave kifinamanga, ke tuyambula ko vo e fu kia wantu kialembi tambulwila e nsangu zambote za Kintinu kia ‘tuyoyesa moko.’ Tufwete samunanga e nsangu za Kintinu lembi vwena.
2:3. Yave kaka olenda kutuvuluza muna lumbu kia makasi mandi. Muna vwa edienga diandi, tufwete “vava Yave” muna longokanga Nkand’a Nzambi una vo i Diambu diandi yo kumfinama muna sambu. Tufwete “vava unsongi” muna kala ye zingu kiavelela. Tufwete “vav’o lembama” muna songanga lulembamu ye lusakalalu.
2:4-15; 3:1-5. Dina diabwila Yerusaleme kuna nz’ankulu ye zula yabazunga, i diau dibwila Kikristu kia Kimpangila ye zula yawonso yibangikanga nkangu a Nzambi muna lumbu kia lufundisu lwa Yave. (Lusengomono 16:14, 16; 18:4-8) Tufwete samunanga mfundis’a Nzambi kuna unkabu.
3:8, 9. Muna kubama kimana twavuluka muna lumbu kia Yave eki tuvingilanga, tufwete longokanga “befo [ndinga] yavelela,” ‘vovelela nkumbu a Nzambi’ yo kuyiyekola kwa yandi. Tusadilanga mpe Yave “kumosi” ye nkangu andi yo kuntambika lukau lwa “mbongo a nua mieto.”—Ayibere 13:15.
“Kifinamene yo Zabuzioka”
Ntozi a nkunga wayimbila vo: “Finkolo-kolo kaka, e kimpumbulu, ladi: Kan’otomene tala fulu kiandi, nkatu kwandi.” (Nkunga 37:10) Avo tubadikidi dina diasakulwa mu kuma kia Nineve, Babele ye abendomoki Ayuda muna nkanda Nakumi ye Kabakuke, tukala ye ziku vo e mvovo mia ntozi a nkunga lungana kieleka milungana. Kansi, mvu nkwa tufwete vingila e ndungana ya mvovo miami?
Muna Sefaniya 1:14 tutanganga vo: “E lumbu kianene kia Yave kifinamene, kifinamene yo zabuzioka.” O nkanda Sefaniya usonganga mpe una tulenda swekamena muna lumbu kiakina ye una tulenda vanga tuka wau kimana twavuluka. Kieleka, ‘e diambu dia Nzambi diamoyo ye nkuma.’—Ayibere 4:12.
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 8]
Yaka yampwena ya Nineve ke yakakidila ndungana ungunza wa Nakumi ko
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 8]
Randy Olson/National Geographic Image Collection