Twalongoka Vanga Mawonso Mana Yave Kekutulombanga

O nkaz’ame Harvey yandi i mwan’antete muna wana yá bawutuka. E mase mandi kuna mbanz’a Midland Junction, kuna Austrália bazayila e ludi se vioka 80 lwa mvu. Muna kolo kiakina, o wantu mu usukami kikilu bazingilanga. O zola kwa Harvey muna Yave kwawokela, muna kuma kiaki wavubwa muna kimbuta kia 14 dia mvu. Ke vavioka kolo kiayingi ko, walongoka vo tufwete tambulwilanga konso kiyekwa tuvewanga muna nkutakani. Kasikil’owu, vava kakala toko, katonda ko vava mpangi mosi kanlomba vo katanga e tini yawonso muna longi dia Eyingidilu muna lukutakanu, kadi wakimwena vo kakala wafwana ko. Kansi, o mpangi ndioyo wavovesa Harvey vo: “Muna nkubik’a Yave, vava mpangi mosi kekulombanga vo wavanga diambu kingandi, ediadi disongele vo oyandi omwene vo wafwana una.”—2 Kor. 3:5.

Vo i mono, kuna Inglaterra yazayila e ludi kumosi yo mama yo mpangi ame ankento. Kuna lubantiku, o papa kazolanga Mbangi za Yave ko. Kansi, kuna kwalanda wakituka mpe Mbangi a Yave. Kana una vo kayangalala ko, yabak’e nzengo za vubwa vava yakala ye kimbuta kia mvu vua. Yasikidisa e kani diakituka mviti a nzila ye misionario. Kansi, o papa kadi kungiambula ko vo yakituka mviti a nzila yavana yadi lungisa mvu 21. Kiazola vingila mvu miami miawonso ko. Muna kuma kiaki, vava yalungisa mvu 16, o papa wayambula vo ngienda zingila yo mpangi ame ankento, ona wayaluka yo kwenda zingila kuna Austrália. I bosi, vava yalungisa e mvu 18, yayantika sala se mviti a nzila.

Kuna Austrália yazayana yo Harvey. Yeto awole twakala ye tima dia sadila Yave se misionario. Twakazala muna mvu wa 1951. Vava twaviokesa mvu miole kumosi muna salu kia kimviti a nzila, twafilwa se akengi a zunga. E zunga kieto kuna Weste ya Austrália kiampwena kiakala, muna kuma kiaki, nkumbu miayingi twavanganga nkangalu muna makalu yo viokela muna zunga yandá ina ke yatoma nokanga e mvula ko.

Muna mvu wa 1954, twabokelwa mu kota e kalasi kia 25 kia Sikola ya Ngiladi. E kani dieto diakituka se misionario dialungana. Muna nzaza twayendela kuna Nova York yo yantika longoka e Bibila ye fululu kiawonso. Kuna Sikola ya Ngiladi, twalongoka mpe e nding’a Espanhol, kansi diampasi diakala kwa nkaz’ame wau vo kalendanga vova ko e mvovo miakotanga e sono kia “r” muna nding’a Espanhol.

Ekolo twakala kuna sikola, alongi bavana luzayisu vo, awana bazolele kwenda sadila kuna nsi ya Japão, balenda soneka e nkumbu zau kimana balongoka e nding’a Japonês. Twabak’e nzengo za yambula vo e nkubik’a Yave yasola kuna tukwenda sadila. Ke vavioka lumbu yayingi ko, o mpangi Albert Schroeder, mosi muna alongi a Sikola ya Ngiladi wabakula vo oyeto ke twasoneka nkumbu zeto ko. Watuvovesa vo: “Nutoma yindula diaka e diambu diadi.” Ekolo twakatikisanga o soneka e nkumbu zeto, mpangi Schroeder watuvovesa vo: “Mono kumosi ye alongi ankaka tusonekene e nkumbu zeno. Nuteza o longoka e nding’a Japonês.” Nswaswani ye nding’a Espanhol, diasazu diakala kwa nkaz’ame mu longoka e nding’a Japonês.

Twalwaka kuna Japão muna mvu wa 1955. Muna kolo kiakina, ateleki 500 kaka bakala muna nsi yawonso. Harvey wa nkaz’ame wakala ye kimbuta kia mvu 26, vo i mono mvu 24. Twafilwa kuna mbanz’a Kobe, kuna twasadila mu mvu yá. I bosi, twayangalala vava twafilwa diaka mu sala se akengi a zunga yo kwenda sadila lukufi ye mbanz’a Nagoya. Twazolanga mawonso mu kuma kia kiyekwa kieto, i sia vo, ampangi, madia ye fulu yambote-mbote ya nsi. Kansi ke vavioka kolo ko, twakala diaka ye lau dia vanga dina Yave katulomba vava twatambula kiyekwa kiampa.

Vioka mvu ntatu muna salu kia kinkengi a zunga, ampangi kuna vula dia Japão batuyuvula kana vo tuzolele kwenda yikama e salu kuna Taiwan kimana twasila umbangi kwa nkangu uvovanga e nding’a Amis. Akaka muna ampangi bavovanga e ndinga yayi bakituka se avengomoki. Muna kuma kiaki, ampangi kuna vula dia Taiwan bavavanga mpangi mosi otoma vovanga e nding’a Japonês kimana kasadisa muna kakidila umpengomoki.a Wau vo twatoma zolanga e salu kieto kuna Japão, diampasi kikilu diakala mu tambulwila e kiyekwa kiaki. Kansi, Harvey wa nkaz’ame walongoka vo muna nkubik’a Yave tufwete tambulwilang’e yiyekwa tuvewanga, muna kuma kiaki twatambulwila o kwenda.

Muna ngonde a Novemba ya mvu wa 1962, twalwaka kuna Taiwan. Muna kolo kiokio, ateleki 2.271 bakala muna nsi yayina, ayingi muna yau nding’a Amis bavovanga. Kansi, entete diavavanga vo twalongoka e nding’a Chinês. Nkanda umosi kaka twakala wau wa longokela e ndinga yayi. O nlongi eto kavovanga Kingelezo ko. Kana una vo i wau, twalongoka e nding’a Chinês.

Ke vavioka kolo ko, vava twalwaka kuna Taiwan, Harvey wa nkaz’ame wabokelwa mu kwenda vit’o ntu kuna vula. Wau vo e vula diakete diakala, o nkaz’ame walendanga lungisa e salu yandi yawonso kuna vula yo kwamanana sadisa ampangi bavovanga e nding’a Amis mu tumingu tatu muna konso ngonde. Ezak’e ntangwa, wasalanga mpe se nkengi a mvivu yo fila malongi muna tukutakanu twampwena. Kele vo nkaz’ame kafila malongi muna nding’a Japonês, ampangi ana bavovanga e nding’a Amis badi bakula. Kansi, ayadi basikidisa vo muna mabundu, malongi mafwete fidilwanga kaka muna nding’a Chinês. Kana una vo o nkaz’ame wakwamanana nuana o longoka e nding’a Chinês, wafilanga malongi mu ndinga yayi, i bosi mpangi ankaka wasekolanga muna nding’a Amis.

Muna kolo kiakina, e nsi ya Taiwan mu wisa kia masoladi yakala, muna kuma kiaki diavavanga vo ampangi balomba o nswa kimana bavanga tukutakanu twampwena. Diampasi diakalanga muna vewa o nswa, ezak’e ntangwa lumbu yayingi diavavanga muna vewa o nswa. Avo mapolisia ke batuvene nswa ko yamuna lumingu lwa lukutakanu, o nkaz’ame wavuandanga yavana e mapolisia bamvananga o nswa. Wau vo mapolisia ke bazolanga ko vo muntu una vo nzenza kavuanda ola zayingi vana fulu kiau kia salu, bavananga o nswa vana vau.

Muna tumingu twasalanga kumosi ye ampangi bavovanga e nding’a Amis, nkumbu miayingi twakangalanga ola mosi yovo vioka mu manta e miongo yo sauka e nkoko. Isungamenanga e lumbu kiantete yamanta o mongo. Muna lumbu kiakina, kuna nim’a dia o madia ma mene, twabak’e autocarro muna ola ya 5:30 yo kwenda kuna vata diakala kwandá. Twasauka e nkoko yo yantika manta o mongo wandá. O mongo wau wandá kikilu, kadi ekolo twamantanga yamonanga e nsi a tambi ya mpangi wakala kuna ntwal’ame.

Muna mene wauna, o Harvey wa nkaz’ame wavaika muna salu kia umbangi kumosi ye mpangi zankaka za zunga kiakina, ekolo o mono yasilanga umbangi muna vata dimosi diakala yo wantu bavovanga e nding’a Japonês. Muna ola ya 13, yatovoka kikilu yakala kadi ola zayingi yaviokesa lembi dia. I bosi, vava yawanana yo nkaz’ame, e mpangi zawonso bakiyendela kala. O nkaz’ame wakaya e nkanda mieto yo tambula e maki matatu mankunzu vana fulu kia tambula nzimbu. Oyandi wansonga una ndenda dila e diaki dimosi muna ziula e fiwulu yo fiba dio. O fiba e diaki ke dikalanga ntomo ko, kana una vo i wau, yateza. Kansi, nani wadi fiba e diaki diatatu? Mono yafiba dio, kadi o nkaz’ame wabakula vo kelenda kundata ko avo mbwidi e mfune.

Vava twayenda ku lukutakanu lumosi lwa zunga, diambu dianzenza yawanana diau. E nzo ya mpangi twalwakila va ndambu a Seka dia Kintinu yakala. Kuna kwa nkangu uvovanga e nding’a Amis, o yowela diambu diamfunu kikilu, muna kuma kiaki, o nkento a nkengi a zunga wakubika lekwa yawonso kimana twayowela. Wau vo nkaz’ame salu kiayingi kakala kiau, wandomba vo yavita. Muna yowela malonga matatu mayowelela katusila: Dimosi dia maza manzizi, diankaka dia maza matiya ye diatatu ke diakala ye lekwa ko. E diambu diatoma kunsivikisa i dia sia vo, o nkaz’a nkengi a zunga watula mo kuna mbazi, vana ndambu a Seka dia Kintinu kuna kwakala ampangi ana bakubikanga e fulu kia lukutakanu lwa zunga. Yanlomba vo kampana e rido imosi. Wantwasila nsaku ya plástico yampembe. Yayindula vo nanga diambote mu kwenda yowelela kuna nim’a nzo, kansi mabata ma maza makala ko, yamona vo malenda kundoda. Yayindula vo: ‘Ampangi salu kiayingi bena kiau, ke bekumbona ko. Kansi, avo kiyowele ko balenda kendalala. Yambula kaka yayowela.’

Harvey wa nkaz’ame wamona vo diampasi diakala kwa mpangi bavovanga e nding’a Amis mu nungunuka muna mwanda, kadi ayingi muna yau ke bazaya tanga ko, ke bakala mpe ye nkanda ko muna nding’au. Wau vo e ndinga yayi ke kolo ko yayantika o sonekwa, twamona vo diambote mu longa ampangi una balenda tangila e nding’au. Ekiaki salu kiampwena kikilu, kansi kiasadisa ampangi mu longoka oma ma Yave muna nding’au. E nkanda muna nding’a Amis miayantika vaikiswa muna mvu wa 1966. Kansi, Eyingidilu diayantika vaikiswa muna mvu wa 1968.

Ayadi ke bazolanga ko vo twakaya e nkanda mia nding’ankaka avo ke nding’a Chinês ko. Muna venga e mambu ye ayadi, Eyingidilu mu nding’a Amis mu mpila yaswaswana diakayenesenuanga. Kasikil’owu, mu kolo kiayingi Eyingidilu mu ndinga zole diavaikisilwanga, i sia vo, nding’a Chinês ye Amis. Muna mpila yayi, avo muntu utubatakese dikala nze vika sia vo nding’a Chinês tulonganga kwa nkangu. Yamu wau, e nkubik’a Yave ivaikisanga nkanda miayingi muna nding’a Amis muna sadisa o nkangu wau mu zaya e ludi kia Bibila.—Mav. 10:34, 35.

Vioka mvu 20, mpangi zayingi bavovang’e nding’a Amis ke bazingilanga ngwizani ko ye nkanikinu mia Nzambi. Wau vo ke batoma bakulanga ko e nkanikinu mia Bibila, akaka muna yau bayivananga muna mavangu ma zumba, kolwa malavu yo nua fomo yovo bukuta e noz-de-bétele. Muna kuma kiaki, o Harvey wa nkaz’ame wakingulanga e nkutakani zayingi mu sadisa ampangi mu bakula una Yave kebadikilanga e mambu mama. Lumbu kimosi, ekolo twayenda kingula ampangi, twawanana ye mambu ngikidi kala kuna lubantiku.

Ampangi ana bakala vo alembami, bavanga e nsobani. Kansi, diankenda vo mpangi zayingi ke basoba ko. Muna kuma kiaki, muna kolo kia mvu 20, o lutangu lwa 2.450 m’ateleki kuna Taiwan lwakuluka yamuna tezo kia 900 m’ateleki. Ediadi diatukendeleka kikilu. Kansi, twazaya wo vo Yave kalendi sambula ko e nkubika ina yakivananga muna mavangu ma usafu. (2 Kor. 7:1) Kuna kwalanda, e nkutakani zayantika sadila Yave mu mpila yambote. Dianu vo, muna lusadisu lwa Yave, owau vioka 11.000 m’ateleki bena kuna Taiwan.

Kuna nim’a mvu wa 1980, twamona vo o lukwikilu lw’ampangi bavovang’e nding’a Amis lwakumama kikilu. Muna kuma kiaki, o Harvey wa nkaz’ame walendanga viokesa e ntangw’ayingi ye awana bavovanga e nding’a Chinês. Wakala ye kiese kia sadisa akazi a mpangi zayingi zamakento mu kituka se Mbangi za Yave. Isungamenanga e kiese nkaz’ame kakala kiau vava mosi muna mpangi zazi kasamba kwa Yave mu nkumbu antete. Mono mpe yakala ye kiese kia longa e ludi kia Yave kwa akento ayingi ana basonga luzolo lwambote. Yakala nkutu ye kiese kia sala kuna vula dia Taiwan kumosi yo wan’a wole a mosi muna alongoki ame a Bibila.

Owau, mono mosi kaka ngina. Vioka mvu 59 tuka twakazala, o nkaz’ame Harvey wabakama e kimbevo kia câncer yo fwa kina 1 kia Yanuali, 2010. O nkaz’ame tezo kia mvu 60 kaviokesa muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Viangi kiayingi ikumwenanga. Kansi, ngina ye kiese wau twasala entwadi muna nsi zole zambote-mbote. Twalongoka o vova ndinga zole zampasi zivovuanga kuna Ásia. O nkaz’ame nkutu walongoka mpe o soneka e ndinga zazi.

Ke vavioka mvu miayingi ko vava nkaz’ame kafwa, Selo Yambuta babaka e nzengo vo diambote yavutuka kuna Austrália mu kuma kia kinunu. E diambu diantete yayindula i diadi: ‘Kizolele sisa nsi ya Taiwan ko.’ Kansi, o nkaz’ame wandonga vo mfwete tambulwilanga mawonso bekundombanga muna nkubik’a Yave. Muna kuma kiaki, yatambulwila o vutuka kuna Austrália. Kuna kwalanda, yabakula vo diangangu diakala wau yavutuka.

Owau, mu kati kwa lumingu ku vula dia Australásia isadilanga yo kwenda kuna nkutakani ame kuna nsuk’a lumingu. Kwaku Betele, ikalanga ye kiese kia fila awana bekwiza kingulanga e vula mu nding’a Japonês ye Chinês. Kieleka, ivingilanga ye tima diawonso e ndungan’a nsilu a lufuluku. Nzeye wo vo o Harvey wa nkaz’ame, ona walongoka vo tufwete vanganga mawonso kekutulombanga o Yave una muna nyindu andi.—Yoa. 5:28, 29.