KAPU KIA 12

“Bavovele Kuna Unkabu Muna Nkum’a Yave”

Paulu yo Banaba basonga lulembamu, luzindalalu ye unkabu

1, 2. Nkia diambu diavangama vava Paulu yo Banaba bakala kuna Luseta?

E MBANZA Luseta mu nkinda-nkinda ina. Muntu mosi una vo koka tuka kawutukila, otakukanga ye kiese wau kawukilu kwa wantu wole ana kateka zaya ko. O nkangu mu sivika wina, o ngang’a Zeuse otwese kolowa ya mvuma kavuika yo kwa wantu wole awaya ana nkangu bakwikilanga vo zinzambi. E ngombe mu meka zina, ekolo ngang’a Zeuse kekubikanga e fulu muna kela kimenga kwa wantu awaya. Paulu yo Banaba bayantikidi kaza yo tiazuna e mvuatu miau. I bosi, bakotele vana kati kwa nkangu, babadodokele bayambula kubasambila. Kana una vo iwau, ke balendele kubasima ko.

² I bosi, atantu ana bakala vo Ayuda, batuka kuna Antiokia ya Pisidia ye Ikonio balwaka. Basoka mambu muna vukumuna o nkangu a Luseta. O wantu ana bazola sambila Paulu owau banzungidi yo kuntuba matadi yavana kafwa e kiambu. I bosi kuna makasi mawonso, babakidi Paulu bamvetele kuna mbazi a mbanza kadi babenze vo ofwidi.

3. Nkia yuvu tubadika mu kapu kiaki?

³ Ekuma mambu mama mavangamena? Adieyi ateleki a nsangu zambote o unu balenda longoka muna mambu mabwila Paulu, Banaba ye una nkangu a Luseta basobela e ngindu vana vau? Aweyi akuluntu balenda tanginina mbandu a Banaba yo Paulu ana bazindalala ye kwikizi kiawonso muna salu kiau yo ‘vovela kuna unkabu muna nkuma Yave’?—Mav. 14:3.

“Ndong’ayingi . . . Bakitukidi Minkwikizi” (Mavangu 14:1-7)

4, 5. Ekuma Paulu yo Banaba bayendela kuna Ikonio? Nkia diambu diavangama?

⁴ Ke lumbu yayingi ko yavioka, tuka Paulu yo Banaba bayingilwa kuna Antiokia ya Pisidia yakala vo mbanz’a luyalu lwa Roma, vava babangikwa kwa atantu ana bakala vo Ayuda. Kansi vana fulu kia kendalala, wantu wole awaya ‘bakubula mbundukutu a tambi yau,’ wau vo nkangu a mbanza yayina ke batambulwila nsangu zambote ko. (Mav. 13:50-52; Mat. 10:14) Kuna luvuvamu lwawonso, Paulu yo Banaba basisa e mbanza yo yambula vo atantu awaya batumbwa kwa Nzambi. (Mav. 18:5, 6; 20:26) Ye kiese kiawonso, misionario zazi, bakwamanana muna nkangalu wau wa salu kia umbangi. Vava bakangala tezo kia 150 ma kilometa kuna sude, balwaka vana mongo walelama vana kati kwa miongo mia Touro ye Sultão.

⁵ Entete, Paulu yo Banaba baningama vana Ikonio, imosi muna mbanza zamfunu za mvivu a Ngalatia wa Roma.a Nswaswani ye mbanza zankaka za zunga kiakina, esi Ikonio balandanga e fu ya kisi nsi ya Kingerekia. Ndonga bakala muna mbanza yayina Ayuda ye minkwikila mia Kiyuda. Nze una bavanganga, Paulu yo Banaba bakota muna sambilu yo yantika samuna e nsangu zambote. (Mav. 13:5, 14) ‘Wau vo batoma vova, ndong’ayingi ya Ayuda ye Mingerekia bakituka minkwikizi.’—Mav. 14:1.

IKONIO—MBANZA YA ESI FERUNGIA

E mbanza Ikonio, yakala vana mongo walelama watoma yondalala ye ntoto wambote muna kuna e mbongo. E mbanza yayi yakala vana vawananenanga e nzila zatuka kuna Suria yakuna Roma ye kuna Ngerekia yakuna Asia, mvivu a Roma. E nzila zazi, zamfunu zakala muna kinkita.

Muna mbanza yayi, wantu basambilanga Sibele wa nzambi ankento a mawuta ya Firungia. Kansi, vava e fu ya kisi nsi ya Kingerekia yasayananga, e fu ya nsambila ya Kingerekia mpe yayantika kota. Roma yayantika yala e mbanza yayi muna mvu wa 65 V.T.K., ye muna tandu kiantete T.K., yakituka se fulu kiampwena kia kinkita ye salu kia mpata nsengo. Kanele vo Ayuda ayingi akwa tunda bazingilanga muna Ikonio, o nkangu a mbanza wakwamanana landa e fu ya kisi nsi ya Mingerekia. O lusansu lwa Mavangu luyikanga Ayuda ye “Mingerekia.”—Mav. 14:1.

Ikonio, va muingilu a zunga ya Lukaonia ye Ferungia yakala, kuna Ngalatia. Asoneki akaka a nz’ankulu nze Cícero ye Estrabão, bayikila Ikonio vo mbanz’a Lukaonia ye mun’owu wa mingilu, e mbanza yayi mu zunga kia Lukaonia yakala. Kansi, lusansu lwa Mavangu ke luyikilanga Ikonio ko vo mbanz’a zunga kia Lukaonia, kuna ‘kwavovuanga e nding’a Kilukaonia.’ (Mav. 14:1-6, 11) Muna kuma kiaki, afidi a mpaka bevovanga vo, o lusansu lwa nkand’a Mavangu ke lwa ludi ko. Kansi, muna mvu wa 1910, asatuludi basolola babu muna mbanza, eyi yakala ye masono masonganga vo e ndinga Kiferungia i yau yavovuanga kuna Ikonio mu tandu yole kuna nima nkingula Paulu yo Banaba. Ozevo, o nsoneki a nkand’a Mavangu ndungidi kakala yau muna swaswanesa Ikonio ye mbanza za Lukaonia.

6. Ekuma Paulu yo Banaba bakadila alongi ambote? Aweyi tulenda kubatanginina?

⁶ E mpila ina Paulu yo Banaba bavovelanga, ekuma yakadila yambote? Paulu watoma zaya e sono. Kuna ndekwa zawonso wayikanga tusansu, ungunza yo Nsiku a Mose muna songa vo Yesu i Masia wasilwa o nsilu. (Mav. 13:15-31; 26:22, 23) Vo i Banaba wakalanga ye luzolo lwa sadisa wantu. (Mav. 4:36, 37; 9:27; 11:23, 24) Yau awole ke babundanga vuvu muna umbakuzi wa yau kibeni ko kansi ‘bavovelanga muna nkum’a Yave.’ Aweyi olenda kubatanginina muna salu kiaku kia umbangi? Toma zayanga e Diambu dia Nzambi. Solanga e Sono ina ilenda tunta e sungididi kia awana bekuwanga. Vavanga e mpila olenda fiaulwisila awana osilanga umbangi. Malongi maku mafwete tukanga muna Diambu dia Yave ke muna umbakuzi wa ngeye kibeni ko.

7. (a) Adieyi e nsangu zambote zivanganga kwa wantu? (b) Avo akaka muna nzo aku ke beyangalalanga ko wau olongokanga e Diambu dia Nzambi, nkia diambu ofwete sungamena?

⁷ Kansi, ke awonso ko kuna Ikonio bayangalela wá mana Paulu yo Banaba bavova. Luka wavova vo: ‘Ayuda ana ke bakwikila ko bakomekena esi zula kimana batelamena ampangi.’ Vava babakula vo diamfunu diakala muna kwamanana muna mbanza yayina mu tanina e nsangu zambote, Paulu yo Banaba bayantika ‘vovela kuna unkabu.’ Muna kuma kiaki, e ‘ndonga muna mbanza yavambana, ankaka kuna sambu dia Ayuda, ankaka kuna sambu dia antumwa.’ (Mav. 14:2-4) Idiau mpe e nsangu zambote zivanganga o unu. Kuna kwa akaka e nsangu zambote zikubayikakesanga, vo i akaka zikubavambanesanga. (Mat. 10:34-36) Avo wantu ankaka muna nzo aku ke beyangalalanga ko wau olongokanga e Diambu dia Nzambi, sungamena dio vo akaka bekututelamenanga mu kuma kia nsangu za luvunu bewanga. E kadilu kiaku kiambote, kilenda vunisa mana wantu bevovanga mu kuma kieto ye kuna kulanda wantu ana bekutubangikanga balenda soba ngindu zau.—1 Pet. 2:12; 3:1, 2.

8. Ekuma Paulu yo Banaba basisila e mbanza Ikonio? Adieyi tulenda longoka muna mbandu au?

⁸ Ke vavioka kolo ko, atantu kuna Ikonio bazola tuba Paulu yo Banaba matadi. Vava bazaya wo, Banaba yo Paulu babaka nzengo za kwenda sadila ku zunga kiankaka. (Mav. 14:5-7) O unu, ateleki a Kintinu besonganga mpe vo alungaladi. Vava akaka bekututiangunanga yovo kutuvovela e mbi, tukubavoveselanga kuna unkabu wawonso. (Fili. 1:7; 1 Pet. 3:13-15) Kansi, vava bevavanga kutuvanga e mbi, tuvenganga konso diambu dilenda sia e zingu kieto ye zingu kia mpangi zeto mu vonza.—Nga. 22:3.

Nuvutuka “kwa Nzambi Amoyo” (Mavangu 14:8-19)

9, 10. E mbanza Luseta, akweyi yakalanga? Nkia mambu tuzeye mu kuma kia esi Luseta?

⁹ Paulu yo Banaba bayenda kuna Luseta, mbanza yakala muna wisa kia luyalu lwa Roma, tezo kia kilometa 30 kuna sude ya Ikonio. O nkangu a mbanza Luseta, watoma wizananga ye nkangu a mbanza Antiokia ya Pisidia. Nswaswani ye mbanza yayi, kuna Luseta ke kwakala Ayuda akwa tunda ko. Kanele vo nkangu a mbanza yayina bazaya vova Kingerekia, kansi e nding’au a kingutukila i Kilukaonia. Paulu yo Banaba bayantika sila umbangi vana fulu kia ndonga, nanga kuna Luseta ke kwakala masambilu ko. Nze una Petelo kavanga kuna Yerusaleme, Paulu wawuka muntu mosi kuna Luseta ona wakala koka tuka kawutukila. (Mav. 14:8-10) Mu kuma kia sivi Petelo kavanga, ndonga batambulwila e nsangu zambote. (Mav. 3:1-10) Kansi, ke diau ko diavangama vava Paulu kavanga e sivi.

¹⁰ Nze una tumwene kuna lubantiku lwa kapu kiaki, vava muntu ona wakala vo koka kayantika diata, o nkangu a Luseta, wau vo basambilanga Nzambi za luvunu, vana vau babakama ngindu zabendomoka. Bayantika yikila Banaba vo Zeuse, mfumu a zinzambi za Ngerekia. Vo i Paulo, banyikila vo Ereme, mwana Zeuse ye nati a nsangu a zinzambi. (Tala e babu, “Luseta ye Nsambil’a Zeuse yo Ereme.”) Banaba yo Paulu bakala ye kani diasadisa nkangu babakula vo mawonso bavovanga yo vanga, mu nkum’a Yave wa Nzambi aludi balendanga mo vangila ke mu wisa kia nzambi za luvunu ko.—Mav. 14:11-14.

LUSETA YE NSAMBIL’A ZEUSE YO EREME

E mbanz’a Luseta va ndimba yakala ye kwandá yakala ye nzila zampwena zatoma sadilwanga. Kaisa Auguseto wabaka e mbanza yayi yo sia yo muna nsi a wisa kia Roma, i bosi wavana yo e nkumbu Julia Felix Gemina Lustra. Masoladi makala mu mbanza yayina, bataninanga mvivu a Ngalatia kimana walembi kutumunua kwa makanda ma zunga kiokio, mana mazingilanga muna miongo. Muna mpila yayi, e mbanza yayi yafilwanga mun’owu wa nsiku mia Roma ye asadi a luyalu bakala ye nkumbu za nding’a Latim. Kanele vo iwau, o nkangu a mbanza Luseta batatidilanga e fu ya kisi nsi ya mbanza Lukaonia ke mu fu ya kisi nsi kia Roma ko. Dianu vo, o nkangu a Luseta una uyikwanga muna lusansu lwa nkand’a Mavangu, Kilukaonia bavovanga.

Asatuludi basolola masono kuna zunga kiankulu kia Luseta mavovelanga “nganga za Zeuse” ye teke kia nzambi Ereme. Muna zunga kiakina, basolola mpe ziku diakala ye nkumbu a Zeuse yo Ereme.

O lusansu lwa sonekwa kwa poeta Ovídio wa musi Roma (43 V.T.K. ye 17 T.K.), luyikanga mambu mankaka mekutusadisanga mu toma bakula lusansu lwa nkand’a Mavangu. Landila mvovo mia Ovídio, Júpiter yo Mercúrio, e nzambi za esi Roma, ezi zayikilwanga kwa Mingerekia vo Zeuse yo Ereme, bakivunina se mpasi wantu yo kingula e zunga kia miongo kia Ferungia. E nzambi zazi, zakingula funda dia nzo yo vava fulu kia lwakila, kansi ke muntu ko wabatambula. Akazi mosi kaka anunu, i sia vo, Filêmon yo Baucis, yau kaka babatambula muna sudi kiau. Muna kuma kiaki, Zeuse yo Ereme bakitula sudi kiakina se tempelo yavangilwa muna matadi ma mâbele ye wolo yo kitula akazi awaya anunu se anganga. Kuna diak’e sambu, bafwasa e nzo za wantu ana ke bazola kubatambula ko. O nkanda The Book of Acts in Its Graeco-Roman Setting (O Livro de Atos no Contexto Greco-Romano), wavova vo: “Avo nkangu a mbanz’a Luseta basungamena lusansu lwalu vava bamona Paulu yo Banaba bawuka muntu ona wakala vo koka, ke diasivi ko mu mona e kani bakala diau dia kubakelela yimenga.”

Paulu yo Banaba ke bazolele kembelelwa kwa nkangu a Luseta ko. Wantu besikanga miziki, kubika yimenga yo vumbamena wantu wole awaya. — “Lwayambula mambu mama makondwa o mfunu yo kwiza kwa Nzambi amoyo, ona wavanga e zulu ye ntoto.”—Mavangu 14:15

11-13. (a) Nkia diambu Paulu yo Banaba bavovesa nkangu a Luseta? (b) Adieyi tulenda longoka muna mana Paulu yo Banaba bavova?

¹¹ Kanele vo wantu bavavanga kubasambila, Paulu yo Banaba bavanga mawonso muna simba e ntima mia nkangu. Muna kuma kia dina diavangama, Luka wasoneka e mpila yambote ya samunuina e nsangu zambote kwa wantu besambilanga nzambi za luvunu. Tala una Paulu yo Banaba bamokenena yo nkangu. Bavova vo: “Ekuma nuvangilanga mambu mama? Oyeto mpe tu wantu, tumonanga e mpasi zina lumonanga. Tunusamunuini nsangu zambote kimana lwayambula mambu mama makondwa o mfunu yo kwiza kwa Nzambi amoyo, ona wavanga e zulu ye ntoto, kalunga ye lekwa yawonso ina mo. Muna mbandu zavioka wayambula vo e zula yawonso yadiatila muna nzila zau, kanele vo kayambwidi kuyisila kimbangi ko wau kevanganga owete muna kunuvana e mvula zitukanga kuna zulu ye nsungi ziyimanga e mbongo, kunuyukutisa yo madia yo zadisa ntima mieno ye kiese.”—Mav. 14:15-17.

¹² Nkia diambu tulenda longoka muna mvovo miami mikutufilanga mu yindula? Entete, Paulu yo Banaba ke bayindulanga ko vo basundidi awana babawanga. Ke bakala mpuki ko. Kansi, kuna lulembamu lwawonso basonganga vo yau mpe atovoki nze yau. Dialudi vo, Paulu yo Banaba batambula mwand’avelela yo vevolwa muna malongi maluvunu. Batambula mpe nsambu za yala yo Kristu. Kansi, bazaya wo vo nkangu a Luseta badi tambula e nsambu zazi avo balemvokele Kristu.

¹³ Aweyi tubadikilanga awana tusilanga umbangi? Nga tukubabadikilanga vo wantu nze yeto? Ekolo tusadisanga akaka balongoka e ludi kina muna Diambu dia Nzambi, nga tuvenganga tambula nkembo nze una Paulu yo Banaba bavanga? Mpangi Charles Taze Russell, ona wakala nlongi ye wavitanga o ntu muna salu kia samuna e nsangu zambote, kuna mfoko a tandu kia 19 yakuna lubantiku lwa tandu kia 20, wasonga mbandu ambote muna diambu diadi. Wasoneka vo: “Ke tuzolele tambula nkembo ko, ke tuzolele yikilwa mu nkumbu za tunda ko ye ke tuzolele mpe sikidisa buka ko kiyikilwanga muna nkumbu zeto.” Mpangi Russell wakikululanga nze Paulu yo Banaba. Diau dimosi mpe, e kani dieto vava tusilanga umbangi i sadisa wantu bavutuka kwa “Nzambi amoyo” ke mu tambula nkembo ko.

14-16. Nkia mambu mole mankaka tulenda longoka muna dina Paulu yo Banaba bavovesa nkangu a Luseta?

¹⁴ Tala e diambu diazole tulenda longoka muna dina Paulu yo Banaba bavova. Paulu yo Banaba ke bakala akwa mambu ma ngolo-ngolo ko. Nswaswani ye Ayuda ye mikwikila mia Kiyuda kuna Ikonio, esi Luseta ke bakala ye zayi wayingi ko yovo ke bazaya Diambu dia Nzambi ko ngatu zaya diambu mu kuma kia ngwizani ina Nzambi kakala yau ye Aneyisaele. Kansi, wantu a mbanza yayi avati a nsengo bakala. E mbanza Luseta yasambulwa ye nsungi zambote yo ntoto watoma yimanga e mbongo. O nkangu wau wamonanga mambu mayingi masonganga e fu ya Mvangi, nze una imonekenenanga muna nsungi ziyimanga e mbongo. E misionario zazi basadila e mambu mama mana nkangu wau batoma zaya, vava bamokenanga yau.—Roma 1:19, 20.

¹⁵ Nga yeto mpe tulenda soba e ndekwa zeto mun’owu wa nsatu za wantu? Kanele vo mvati a nsengo olenda kuna mbongo yau imosi muna mpatu zandi zawonso, kansi kafwete sadila mpila zaswaswana muna kubika konso ntoto. Muna mpatu zankaka, nanga o ntoto ulenda kala wambote muna kuna vana vau. Vo i mpatu zankaka, dilenda vava vo katoma kubika ntoto vitila kakuna. Diau dimosi mpe, e mbongo tukunanga yau imosi kaka, i sia vo, nsangu za Kintinu zina muna Diambu dia Nzambi. Muna diadi, avo tukele nze Paulu yo Banaba, tubakula e mambu wantu bekwikilanga ye mambu benuananga mau. I bosi, tuwizanesa e nsangu za Kintinu ye mambu mama.—Luka 8:11, 15.

¹⁶ Tulenda longoka diambu diatatu muna dina diavangama kwa Paulu, Banaba ye esi Luseta. Kanele vo tulenda vanga e ngolo, kansi, ezak’e ntangwa e mbongo tukunanga ilenda katulwa yovo bwa vana vena matadi. (Mat. 13:18-21) Avo ediadi divangamene, kuyoyi ko. Nze una Paulu kasungamesa alongoki kuna Roma, “konso muntu mu yeto [kumosi ye awana tuzayisanga e Diambu dia Nzambi] okuyitela mbalu kwa Nzambi.”—Roma 14:12.

“Babasunzwidi kwa Yave” (Mavangu 14:20-28)

17. Vava Paulu yo Banaba basisa e mbanz’a Delebe, akweyi bayenda? Ekuma?

¹⁷ Vava bakoka Paulu kuna mbazi a mbanza Luseta yo banza vo ofwidi, alongoki banzunga. I bosi, Paulu watelama yo solola fulu kia leka muna mbanza. Muna lumbu kialanda, Paulu yo Banaba bayantika nkangalu wa kilomenta 100 yo kwenda kuna Delebe. O nkangalu wau, wampasi kikilu wakala kwa Paulu kadi ndunzi zayingi kamonanga wau bantuba matadi. Kanele vo iwau, Paulu yo Banaba bazindalala ye vava balwaka kuna Delebe, ‘bakitula wantu ayingi se alongoki.’ I bosi, vana fulu kia kwendela muna nzila yankufi kuna Antiokia ya Suria ina vo mbanza bazingilanga, “bavutukila kuna Luseta, Ikonio ye Antiokia” ya Pisidia. Ekuma? Muna kumika alongoki yo kubakasakesa basikila muna lukwikilu. (Mav. 14:20-22) Ekwe mbandu ambote wantu wole awaya basisa! Basia nsatu za mpangi muna nkutakani vana fulu kiantete ke mu nsatu za yau kibeni ko. O unu, akengi a zunga ye misionario, belandanga e mbandu au.

18. Adieyi divavuanga muna tumbika akuluntu?

¹⁸ Katula kumika alongoki muna mvovo ye kadilu kiau, Paulu yo Banaba batumbika “akuluntu muna konso nkutakani.” Kanele vo ‘basolwa muna mwand’avelela” muna vanga nkangalu wau, Paulu yo Banaba basamba yo fionkonona vava ‘basunzula akuluntu kwa Yave.’ (Mav. 13:1-4; 14:23) Idiau mpe divangamanga o unu. Vitila batumbika mpangi se nkuluntu, buka kia akuluntu besambanga yo fimpa kana vo mpangi ndioyo olungisanga mana mevavuanga muna Bibila mu kituka se nkuluntu. (1 Tim. 3:1-10, 12, 13; Tito 1:5-9; Yak. 3:17, 18; 1 Pet. 5:2, 3) E mvu o muntu kena muna ludi, ke miau ko mifilanga akuluntu mu tumbika o muntu se nkuluntu. Kansi, e mpila ya vovela, kadilu ye fu ya muntu, i yau isonganga kana vo muntu ndioyo ofilwanga kwa mwand’avelela. O lungisa mana mevavuanga muna Bibila mu kuma kia akengi, i mau mefwanisanga o muntu mu kituka mvungudi a mameme ma Nzambi. (Ngal. 5:22, 23) Akengi a zunga, yau bena ye kiyekwa kia tumbika mpangi zazi.—Tezanesa ye 1 Timoteo 5:22.

19. Mu nkia diambu akuluntu betela e mbalu? Aweyi betangininanga Paulu yo Banaba?

¹⁹ Akuluntu bazeye wo vo, mbalu beta kwa Nzambi muna mpila belunga-lungilanga e nkutakani. (Ayib. 13:17) Nze Paulu yo Banaba, akuluntu betwadisanga e salu kia umbangi. Bekasakesanga mpangi muna mvovo miau. Bekalanga mpe bakubama muna sia e nsatu za mpangi muna nkutakani vana fulu kiantete ke mu nsatu za yau kibeni ko.—Fili. 2:3, 4.

20. Nkia nluta tuvuanga vava tutanganga e nsangu za salu kina mpangi zeto besalanga?

²⁰ Vava Paulu yo Banaba bavutuka kuna Antiokia ya Suria kina vo i fulu bazingilanga, ‘bayika mambu mayingi mana Nzambi kavanga muna yau yo ziulwila esi zula e nzila kimana bakwikila.’ (Mav. 14:27) O tanga e nsangu za salu kia mpangi zeto yo mona una Yave kesambulwilanga e ngolo bevanganga, dikutukasakesanga mu kwamanana ‘vovela kuna unkabu muna nkum’a Yave.’

a Tala e babu, “Ikonio—Mbanza ya Esi Ferungia.”